“Requiemi” i ringjalljes midis qytetit të rrënuar nga lufta

Është e diel, 19 qershor 1994. Pavarësisht paralajmërimeve për “anulim” nga komandanti i Forcave të Paqes të OKB-së, pavarësisht qindra tytave të drejtuara nga malet rreth qytetit, ai tramvaji i kuq ndizet dhe niset. Dhe për herë të parë pas shumë muajsh, njerëzit dalin nga bodrumet, nga rrënojat, nga hijet dhe nisen drejt Bibliotekës. “Requiemi”, elegjia për të vdekurit, në fakt u bë një ringjallje për Sarajevën. Beteja për një koncert brenda luftës përfundoi me fitore

Emri i koduar: “Squall”

Leningrad, 9 gusht 1942… Dirigjenti Eliasberg, pas dy muaj përpjekjesh në mes të skamjes dhe urisë, më në fund kishte arritur të përgatiste orkestrën për Simfoninë e 7-të. Ndërkohë në terren komandanti i trupave të rezistencës, gjenerali Govorov, kishte planifikuar një operacion të veçantë për ditën e koncertit, me emrin e koduar “Squall”.

Koncerti, i cili do të mbahej në Skenën e Teatrit Bolshoi, do të transmetohej drejtpërdrejt në radio. Në të gjithë qytetin, por veçanërisht pranë vijave të frontit ku ndodheshin nazistët, ishin vendosur altoparlantë gjigantë. Pak minuta para fillimit të koncertit, me një koordinim të përsosur, gjenerali Govorov jep urdhrin për nisjen e operacionit “Squall”.

Papritur, tre mijë predha me kalibër të lartë shpërthejnë mbi pozicionet naziste, si një shi i furishëm zjarri. Në kaosin që pason këtë sulm të papritur, të cilin nazistët nuk e kishin parashikuar aspak, “Simfonia e Rezistencës” fillon të jehojë në të gjitha frontet armike të Leningradit. Po, muzika e Shostakoviçit buçet në veshët e pushtuesve.

Koncerti i Leningradit zë vend në faqet më të jashtëzakonshme të historisë së muzikës dhe të luftës… Në përfundim të koncertit, gjenerali Govorov, shkon pas skene dhe e përgëzon personalisht dirigjentin Eliasberg. Fjalës “propagandë”, me gjithë shëmtinë që mbart, ndoshta për të parën herë, iu dha një shije e bukur, ditën kur u bashkua arti dhe rezistenca, në Leningrad. 

“Sarajevski Rulet”

Teksa në veshët tanë akoma kumbon ai ritëm i pambarimtë i Dzaudhat Aydarov (daullisti i orkestrës dhe njeriu më kritik për Eliasbergun!) që filloi në mes të pjesës së parë të koncerti, si e rrahura e zemrës së një qyteti që refuzon të dorëzohet, ne zhvendosemi drejt finales së madhe në Sarajevë.

Siç thashë më herët, Zubin Mehta është një perfeksionist.

E thënë qysh më parë: Zubin Mehta është një perfeksionist i rrallë, për të kushtet janë thjesht sfond, jo pengesë. Bile, ai ndërmerr edhe një veprim tjetër që në kushte lufte mund të quhet “luksoz”: për të vlerësuar gjendjen e Orkestrës Filharmonike të Sarajevës dhe për të ndier pulsin e saj dhe për të zbuluar çdo boshllëk teknik, ai dërgon paraprakisht asistentin e tij, dirigjentin Stefano Pellegrino.

40 ditë në Sarajevën e rrethuar

Pakkush e di se ndihmësdirigjenti Pellegrino qëndroi në Sarajevë për më shumë se 40 ditë. Ai ka ndarë të njëjtin fat me muzikantët; hëngri çfarë hanin ata, fjeti ku flinin ata. Pra, ka jetuar si ata dhe ka duruar si ata.

Bashkë me Emir Nuhanoviqin, kanë përgatitur orkestrën deri në ardhjen e Zubin Mehtës.

Por çfarë përgatitjeje!

Ja një shembull:

Numri i tromboneve dhe kornove që kishin në dispozicion ishte i pamjaftueshëm. I vetmi vend ku mund të siguroheshin këto instrumente ishte një shkollë muzike, por ajo ndodhej nën kontrollin e forcave serbe.

Ideja i vjen Emirit: “Më gjeni dy paketa cigare, patjetër ‘Marlboro’”, thotë ai.

Në atë kohë kjo ishte thuajse njësoj si të kërkoje dy shufra ari.

“E ç’do bësh me to, Emir?” e pyesin.

“Do të luaj ‘Sarajevski Rulet’”, përgjigjet ai.

Në fakt, për Emirin që nga fillimi e deri në fund ideja e koncertit ishte si të luajë ruletë; një lojë e rrezikshme, por me shpresë.

I paarmatosur, paqësisht, niset drejt shkollës së uzurpuar dhe të kontrolluar nga serbët. Hyn brenda dhe fillon të negociojë me ushtarët që ndodhen aty. Fillimisht ua tregon pakon e parë të cigareve, pastaj të dytën. Pas një pazari të tensionuar, merr të gjitha instrumentet që i nevojiten dhe del i padëmtuar nga ndërtesa e shkollës.

Madje, në çastin e fundit, sheh një piano të bardhë. E merr edhe atë.

Alija dhe plani i tramvajit të kuq

Një nga detajet me “fuqi bërthamore” të kësaj historie të vërtetë është pikërisht historia e tramvajit të kuq që kalonte përmes zemrës së Sarajevës, i cili qe bombarduar nga forcat serbe qysh në fillim të luftës dhe pati mbetur “i vdekur” si vetë qyteti.

Por pikërisht në atë takimin e parë sekret, ku u mblodhën presidenti Izetbegoviq, Ljubijankiq dhe dirigjenti Emir Nuhanoviq, u planifikua ringjallja e tramvajit të kuq; që në pamje të parë mund të tingëllonte si çmenduri.

Vetëm për këtë koncert u krijua një njësi e posaçme.

Nën breshërinë e plumbave, nëpër rrugët e rrënuara dhe në mungesë ekstreme të pothuaj çdo gjëje, ATA punuan me javë të tëra për të riparuar vagonët e dëmtuar. Qe një operacion i heshtur, fare i ngjashëm me një film lufte, por ama mision i vërtetë gjer në dhimbje.

Dhe ata ia dolën. Vagonët u riparuan, pjesët u siguruan, dhe më në fund, tramvaji u bë funksional sërish, fiks deri në ditën e koncertit. Jo thjesht si mjet transporti, por si një nishan për ta mbajtur frymën gjallë. Sepse gjatë ditëve të zymta të rrethimit, banorët e Sarajevës, pa zë e pa bujë, besonin se: “Nëse tramvaji i kuq fillon të ecë, do të thotë se lufta ka marrë fund.”

Dhe Alija, kështu e quajmë ne në Ballkan, me dashuri dhe përulësi, donte pikërisht këtë: t’i jepte popullit të vet shenja që shpresa është ende gjallë. Siç ju thashë: këto janë kohë ku mendja endet në kufijtë e çmendurisë dhe mu aty, mes dritës dhe errësirës, lind gjenialiteti që mund të shpëtojë disi një qytet…

Komandanti i UNPROFOR-it nuk e do koncertin

Kishin kaluar afro katër muaj që nga marrja e vendimit për organizimin e koncertit. Producentët italianë, vëllezërit Stochino, Mario Dradi, punonjësit civilë vullnetarë të OKB-së, ekipi televiziv italian, ministri Ljubijankiq dhe dirigjenti Emiri, të gjithë kanë bashkëpunuar ngushtë dhe janë pranë realizimit të ëndrrës.

Por prisni! Qenka edhe një pengesë serioze për t’u kapërcyer: Komandanti i UNPROFOR-it, forcave paqeruajtëse të OKB-së. Sa më shumë afrohej dita e koncertit, aq më shumë komandanti e sulmonte Emirin me kritika, madje edhe me përçmim të hapur nisi t’i kërkonte që të anulohej gjithçka:

“Jeni të papërgjegjshëm! Këto janë përpjekje të çmendura! Anulojeni menjëherë!”

(Për ironi të fatit, kur flasim për “përgjegjësinë”, është momenti i duhur për ta kujtuar një fakt të trishtë: komandanti holandez i UNPROFOR-it, që nuk mund të dallonte një akt të tillë heroik prej një ‘përpjekjeje të dëmshme’ ishte mu ai që i dorëzoi civilët tek ajo që e quanin “zona e sigurt”, pra në duart e gjeneralit famëkeq serb Mladiq, dhe kështu, falë tyre ndodhi ajo që sot e njohim si gjenocidi i Srebrenicës)

15 net rresht bartën rrënoja

Dhe ja ku mbërritëm tek ajo kërkesë e veçantë e presidentit Izetbegoviq drejtuar Emirit. Po, pikërisht ajo që e kishte tronditur deri në palcë. Në fakt, kjo ishte ajo që e shqetësonte më shumë edhe komandantin e Forcave të Paqes: vendi ku presidenti dëshironte të mbahej koncerti, Biblioteka Kombëtare, Viječnica.

Ajo bibliotekë që, më 25 gusht 1992, u dogj për tri ditë me radhë nga bombardimet me predha të artilerisë serbe, sulme të cilat do digjnin e shkatërronin çdo gjë që ishte e kishte brenda. 

Mbi dy milionë libra dhe dokumente, një pasuri e pafundme kulturore, u shkrinë në flakë, u bënë hi, ndërsa ndërtesa historike, simbol i kulturës dhe qytetërimit të Sarajevës, u shndërrua në një grumbull të pashpresë gërmadhash.. Jo vetëm që nuk mund të mbahej koncert, por aty nuk kishte vend as për të hedhur një hap. Kupola e saj prej xhami ishte thyer dhe godinës tashmë i ishte zhveshur çdo mbrojtjeje, ajo ish kthyer në një shënjestër të hapur për snajperistët.

Por Aliu duke zgjedhur pikërisht këtë vend, kishte dy qëllime të qarta: t’i thoshte popullit të tij “Ne nuk kemi frikë!” dhe në të njëjtën kohë, Perëndimit t’i tregonte se si digjet e shkatërrohet një qytetërim dhe si ringjallet ai sërish me art dhe dinjitet –  si përgjigje ndaj shkatërrimit.

Për 15 ditë me radhë, Emiri së bashku me muzikantët dhe vullnetarë të mbledhur nga rrethinat, pastruan bibliotekën nga rrënojat me karroca dore. Duart që më parë mbanin violinën, klarinetën, çelësat e pianos  tani spastronin gurë të djegur, tulla të shembura dhe copa të thyera të një qytetërimi të përvëluar.

Pas dy javë pastrimesh, arritën të ndërtojnë një platformë prej druri, pikërisht në mes të bibliotekës, e cila do të shërbente si skenë për koncertin. Vetëm se e gjithë kjo punë u bë në mes të natës, kur snajperët flinin dhe qyteti merrte pak frymë. Sepse edhe për të pastruar rrënojat, në Sarajevën e rrethuar, duhej të luftoje me frikën dhe vdekjen.

Të shikosh drejt tytës së mbushur të një arme, syhapur!

Më pak se një javë kishte mbetur deri në koncert. Zubin Mehta niset drejt Sarajevës. Dhe jo, nuk është vetëm,  por i shoqëruar nga një ekip i tërë, një ansambël madhështor.

Me të mbërrijnë emra të mëdhenj të skenës botërore: Sopranoja Cecilia Gazdia, alto Ildiko Komlosi, basi Ruggero Raimondi, dhe mbajeni frymën … tenori legjendar José Carreras. Zbarkojnë në Sarajevë me një avion ushtarak të vënë në dispozicion nga Kombet e Bashkuara, me helmeta në kokë dhe jelekët antiplumb mbi supe.

Është e diel, 19 qershor 1994. Pavarësisht paralajmërimeve për “anulim” nga komandanti i Forcave të Paqes të OKB-së, pavarësisht qindra tytave të drejtuara nga malet rreth qytetit, ai tramvaji i kuq ndizet dhe niset. Dhe për herë të parë pas shumë muajsh njerëzit dalin nga bodrumet, nga rrënojat, nga hijet, dhe nisen drejt Bibliotekës.

Atë ditë, gjatë atij marshimi të ngadaltë por kokëfortë drejt dritës, gjendja e sarajevasve ishte si në këngën që dikur e dëgjoja shpesh nga Beastie Boys: “Looking Down The Barrel Of A Gun!” (Në kujtimet e tij, Alija Izetbegoviq këtë marshim e përshkruante kështu: “Po, kam frikë të eci nëpër rrugët e Sarajevës, por kam arsye të forta për të ecur!”)

Një elegji që ngrihet mbi qiellin e Sarajevës

Jashtë ndërtesës së bibliotekës, ashtu si në Leningradin e vitit 1942, edhe në Sarajevë janë vendosur altoparlantë gjigantë. Qëllimi është që tingujt e koncertit të përplasen në çdo cep të qytetit, e veçanërisht në male; atje ku qëndronin rrethuesit.

Orkestra tashmë ka zënë vendin e saj. Ata janë gati për ta sjellë në jetë elegjinë që kërkon zemër, guxim dhe shpirt, një performancë që nuk kanë për ta harruar kurrë, madje as mënyrën si iu ishin hekurosur ato kostume në mes të një qyteti të rrënuar nga lufta.

Brenda Bibliotekës, mes rrënojave, rreth 40-50 veta, mes tyre edhe presidenti, ndjekin koncertin. Jashtë qindra sarajevas mbajnë frymën. Dhe pikërisht në atë çast, Zubin Mehta ecën mes mureve të rrënuara, ngjitet mbi platformën prej druri, ngre bagetën … dhe Requiemi nis të rrjedhë:

“Dhuroju atyre paqe të përjetshme, o Zot dhe le të ndriçojë mbi ta drita jote e amshuar…”

Clinton, sapo zbret, kërkon orkestrën

Ai koncert, që i detyroi edhe snajperët të heshtin, pushton faqet e të gjitha mediave më të mëdha perëndimore, përfshirë “New York Times”. Vetëm gjatë asaj dite, CNN e transmeton të njëjtën kronikë 32 herë.

Sarajeva, e lënë prej kohësh në harresë, rikthehet fuqishëm me dinjitet në vëmendjen e botës.

Edhe pse pak e njohur, kjo ngjarje ka pasur fuqi simbolike më të madhe sesa shumë nisma diplomatike. Deri në atë pikë vajti ndikimi i kësaj përpjekjeje civilizuese, saqë menjëherë pas përfundimit të luftës, kur presidenti amerikan Bill Clinton zbret në Aeroportin e Sarajevës, fjalët e tij të para janë:

“I want that orchestra!” –   dhe po ajo orkestër do të performojë këtë herë për të.

“Requiemi”, elegjia për të vdekurit, në fakt u bë një ringjallje për Sarajevën. Beteja për një koncert brenda luftës përfundoi me fitore.

Requiem from Sarajevo (1994) - Part 1

Requiem from Sarajevo (1994) - Part 2