Surroi: Mirëmbrëma! Sonte në “PIKË” bashkëbiseduesi im është Faton Topalli, i cili mund të prezantohet në krejt spektrin e jetës së prej momentit kur fillon si 15-vjeçar të jetë anëtar i ilegales deri te profesori i Sociologjisë në Zurich, ndërkohë duke ikur dy herë prej mundësisë së rrëmbimeve dhe deportimit në Jugosllavi, asokohe njeri i cili ka marrë pjesë në të gjitha aktivitetet formative të ilegales së atëhershme shqiptare në ish-Jugosllavi dhe jashtë saj dhe pas çlirimit të Kosovës, deputet në Kuvendin e Kosovës tri herë, dy herë me, apo një herë me Vetëvendosje, dy herë me PSD...
Topalli: Në fakt të gjitha me Vetëvendosje, por pastaj vjen ajo ndarja.
Surroi: E ke filluar në formë interesante... Mirë se erdhe Faton!
Topalli: Mirë se të gjej Veton, mirëmbrëma! Faleminderit shumë për ftesën!
Surroi: E ke filluar si ilegali më i ri, 15 vjeçar, në ilegalitet. Çka e shtyn një 15 vjeçar me u marrë me ilegalitet?
Topalli: Të dy gjyshërit e mi, nga nëna edhe nga baba, kanë qenë të lidhur me Luftën Nacionalçlirimtare. Edhe gjyshi im nga ana e babës është vrarë në Bosnjë. Ka qenë luftëtari i fundit në brigadën e tij që është vrarë.
VIDEO:
Ndërsa gjyshi nga ana e nënës, ai ka qenë i lidhur me luftën nacionalçlirimtare edhe me temat e luftës, të rezistencës, kanë qenë gjithmonë, edhe si fëmijë, e mbaj mend që janë diskutu në familje. Pastaj, nëna ime ka qenë me katër vite shkollë. Ka qenë lexuese shumë e pasionuar edhe përveç kësaj, e mbaj mend si fëmijë, kanë dëgju rregullisht “Radio Kukësin”, “Radio Tiranën”, kanë pasur vazhdimisht këngë popullore, kështu në njëfarë mënyre jam rritë në këtë frymë në familje.
Në anën tjetër, daja im edhe drejtuesi i organizatës në të cilën kam qenë, ku kam marrë pjesë, Avdullah Prapashtica, më ka informuar shumë... kemi biseduar shumë për lëvizjen e rezistencës në Kosovë... bisedu për figura të ndryshme, për Adem Demaçin si simbol i rezistencës për Kadri Osmanin, Xhafer Shatrin. Të gjithë ato figura që kanë qenë të asaj kohe i kam njohur qysh gati si fëmijë gjatë bisedave me të, ndërsa ai i ka njohur pjesërisht nga babai i tij, pjesërisht pastaj ka qenë edhe pjesë e sigurimit të shtetit edhe nga kjo anë.
Kështu që një ndikim pastaj ka bërë edhe literatura në Kosovë. E mbaj mend që kemi lexu libra të ndryshme për Luftën Nacionale Çlirimtare e pastaj për shembull poezitë e Esad Mekulit kanë qenë jashtëzakonisht frymëzuese..., më kujtohet një roman “Shtrojera”, më duket i Nazmi Rrahmanit, nuk jam i sigurt se a ka qenë i tij apo jo... Pra, literaturë të ndryshme e cila është publikuar këtu në Kosovë edhe në njëfarë mënyre ka ndikuar në ngritjen e vetëdijes edhe të dashurisë për vendin.
Surroi: Po s’po ia gjej lidhjen, domethënë Nazim Rrahmani, Lufta Nacionalçlirimtare edhe...
Topalli: Jo, këto janë pjesë të ndryshme, arsye të ndryshme.
Surroi: E tash është interesante se ti hyn në ilegalitet në vitin 1978, kur ti i ke pesë vjet ndodhin ndryshimet kushtetuese, Kosova bëhet autonomi e plotë, për ta quajtur ashtu, gjegjësisht përfundon procesi i konsolidimit të autonomisë më 1974. Pra, ti dhe shokët filloni një lëvizje në momentin kur punët janë më së miri në Kosovë, jo më së keqi. Në aspektin kushtetues, po flas.
Topalli: Jo, jo vetëm në aspektin kushtetues, po edhe në aspektin e zhvillimit ekonomik të vendit, Kosova prej përfundimit të luftës e deri në atë kohë për të cilën flisni ju, ka përjetuar zhvillimin më të madh të mundshëm. Po, ka qenë një pozicion shumë ma të mirë edhe në aspektin kushtetues dhe në aspektin ekonomik.
Çështja është që nuk janë marrë studiuesit shumë me këtë çështje dhe nuk ka pasë edhe përpjekje për t’i arsyetu apo për t’i shpjegu pse ndodhin proceset, sepse ka po mendoj ka teori të ndryshme të shkencave politike... ka teori të ndryshme psikologjike, të shkencave sociale që i shpjegojnë pse ndodhin gjëra të tilla.
Surroi: Ta lëmë shkencën, të kthehemi këtu.
Topalli: Unë du më u lidhë konkretisht këtu. Është një teori e deprimimit relativ, e cila thotë njerëzit nuk ngriten, nuk protestojnë për shkak vetëm të varfërisë skajshme. Te ata, ndjenja e zemërimit shfaqet shumë më shumë në periudhat e zhvillimit të hovshëm ekonomik, sepse ata e krahasojnë pozicionin që kanë me pozicionin e grupeve të tjera.
Në këtë rast, edhe pse Kosova ka një zhvillim jashtëzakonisht të madh ekonomik, po kur krahasohet me Malin e Zi, me Serbinë, me Maqedoninë, Slloveninë me Kroacinë, shihet padrejtësia e madhe. Kosova ka qenë gjatë viteve ‘70-a, më duket 48% nën zhvillimin mesatar të Jugosllavisë, përkundër që a e ka mbajt me energji Jugosllavinë.
Surroi: Jo, nuk e ka mbajtur.
Topalli: Mbase nuk e ka mbajt të tërën, por ka qenë një prej faktorëve të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik. E kemi “Trepçën”, për shembull, që është, por unë e kam dëgju para pak ditësh, në fakt, Titon në një intervistë kur vjen ai në Kosovë dhe interesohet, thotë: “Kemi probleme me energjinë, a keni nevojë për ekspertë, sepse ne kur kërkojmë kredi jashtë, na kërkojnë “Trepçën” si garancion”.
Surroi: Analiza ekonomike, çdo analizë e esëllt ekonomike nuk tregon se Kosova ka qenë ajo shtylla e zhvillimit të Jugosllavisë, e cila ka mbetur e eksploatuar.
Topalli: Jo, Kosova as unë nuk e mendoj kështu. Unë them që Kosova ka qenë një burim i rëndësishëm i resurseve për Jugosllavinë.
Surroi: Si çdo vend i varfër sot me marrë në Amerikë Latine a në Afrikë...
Topalli: Pastaj ne kemi konsideru që Kosova ka këtë pozicion ekonomik për shkak të raporteve kolonialiste në vendin tonë, Kosova, respektivisht, viset shqiptare në Jugosllavi janë ndarë brenda tri republikave edhe kjo është bërë për t’i shfrytëzuar ma lehtë, për t’i nënshtruar ma lehtë.
Pra, pozita kolonialiste e Kosovës ka ndiku që Kosova të mos ketë zhvillimin e hovshëm ekonomik që e kanë të tjerët, por po kthehemi prapë... pse shpërthimi?
Surroi: Jo shpërthimi, jo. Jam i interesuar të di, çka e shtyn një 15 vjeçar, edhe djemtë të rinj të tjerë, 17, 18, 20 vjeç, me thënë: “Ok, gjërat nuk po lëvizin mirë, në momentin kur gjërat janë më së miri, domethënë krahasuar me periudhën e mëhershme”.
Domethënë, nuk ka pasur një periudhë më të madhe të zhvillimit më të hovshëm, të zhvillimit të Kosovës, se mes 1966 dhe 1981 dhe mu në atë kohë lindin lëvizjet..., nuk lindin, po zhvillohen më shumë.
Topalli: Po unë mendoj që është kjo: që është kemi një ngritje të vetëdijes kombëtare në Kosovë të cilën e kanë ndihmu intelektualët e Kosovës, në fakt ajo është bazamenti që ata kanë kriju edhe për organizatat ilegale në njëfarë mënyre.
Surroi: Domethënë, Lidhja e Komunistëve, udhëheqësit partizanë ju kanë krijuar juve, duke jua hapur universitetin...
Topalli: Jo! Mirë, ajo është çështje perspektive.
Unë mendoj që po, tash nëse kthehemi te kjo çështje, mund ta diskutojmë edhe këtë. Unë them që lidhja, pra kur flasim për organizatat politike, tri forca politike, apo tri rrymime politike kemi pasur në Kosovë: Lëvizjen për Bashkim, respektivisht Rrymën për Bashkim, e cila ka ekzistu prej përfundimit të luftës së këndej. E kemi pasur Lidhjen e Komunistëve të Kosovës, e cila gjithashtu me luftën e deri në përfundim të LK-së, ka qenë forcë politike në Kosovë, forcë reale politike me pushtet. Edhe kemi Partinë Marksiste-Leniniste Shqiptare në Jugosllavi, e cila është angazhu për Republikën e Kosovës, respektivisht për Republikën Socialiste Shqiptare në Jugosllavisë.
Surroi: E kemi pasur edhe NDSH-në më herët.
Topalli: Po, po, e kemi pasë edhe NDSH-në, por ata nuk kanë kërku Republikë. I kemi pasë shumë organizata, por unë kur thashë, i përmenda si grup në kuptimin rrymës politike sot u ka dhjetëra e qindra grupe e organizata, të cilat kanë vepru gjatë kësaj...
Surroi: Vetëm një korrigjim. Lidhja e Komunistëve e Kosovës, nëse e marrim me prejardhje, e ka konceptin e Bujanit, e ka në fillimin e saj, rrjedha e saj është që përfundimi i luftës duhet të jetë bashkimi me Shqipërinë.
Dhe Lidhja e Komunistëve pastaj tërhiqet nga ky pozicion për shkak të realitetit në të cilin gjendet, dhe ti thua që atëherë lind nevoja për një lëvizje e cila do të bëjë çka?
Partia Marksiste-Leniniste Shqiptare në Jugosllavisë kërkon çka?
Topalli: Kërkon që Kosovës dhe viseve të tjera shqiptare në Jugosllavi t’i njihet statusi i Republikës.
Që Kosova të ketë së bashku me këto vise të drejtën e vetëvendosjes, siç e kanë edhe popujt tjerë të Jugosllavisë, Kroacia e Sllovenia, ka qenë çështje e rregulluar me Kushtetutën jugosllave.
Që Lidhja e Komunistëve të Kosovës kthehet sikur që janë Lidhjet Komuniste nacionale të Serbisë, të Maqedonisë, të Malit të Zi të kthehet në Lidhjen Komuniste shqiptare; që Komiteti Krahinor i Lidhjes së Komunistëve të Kosovës të kthehet në Komitet Qendror të Lidhjes së Komunistëve Shqiptare.
Surroi: Edhe kjo do të thoshte atëherë, ndryshimi i kufijve të brendshëm të ish-Jugosllavisë.
Topalli: Kufijtë e brendshëm janë kufij administrativë. Nuk janë kufij ndërkombëtarë. Pra, Jugosllavia i ka ndryshu kufijtë e brendshëm. Kemi çështjen e Preshevës, e të Bujanocit, e kemi çështjen e Leposaviqit dhe kështu pra nuk është që nuk ka ndodhur. Megjithatë, ne e kemi shtru si kërkesë, sepse s’ka pasë asnjë kuptim që të mos diskutohet çështja... po e shtrojmë pra një problem për zgjidhje, atëherë do ta shtrojmë problemin si tërësi.
Megjithatë, e kemi konsideru që edhe nëse nuk bëhet bashkimi i krahinave shqiptare në Maqedoni dhe në Mal të Zi, që mund të krijohet Republika e Kosovës si kompromis i kohës, ndërsa ato të krijohen pastaj si krahinë autonome brenda Maqedonisë dhe Malit të Zi.
Surroi: Për këtë çështje do të kthehemi më vonë, mbas demonstratave të vitit 1981, sepse mendoj se ka shërbyer ideja e bashkimit të shqiptarëve në ish-Jugosllavi si një platformë pastaj për sulm ndaj jush, ndaj Lëvizjes. Por është interesante përzgjedhja e juaj. Dy momente të cilat, nga dokumentet që i kam lexuar, i pari është që të konsideroni se do të jeni pjesë integrale e Lidhjes së Komunistëve, pra është një lloj reformimi i Lidhjes së Komunistëve. Ideja fillestare.
Pra, që Lidhja e Komunistëve do të rigrupohet rreth kombit shqiptar në ish-Jugosllavi. Kjo ka qenë ideja e parë, apo jo?
Topalli: Duhet me thënë që po, ne e kemi analizu situatën në atë kohë. Unë kam qenë më i riu. Pra kur po flas, po flas për analizë grupit, për analizë të partisë. Kam qenë 15 vjeçar. Edhe kemi analizuar raportet brenda Jugosllavisë, raportet ndërkombëtare dhe kemi ardhë në përfundim që bashkimi me Shqipërinë është i pamundshëm në rrethanat ekzistuese.
Jemi nisë nga ajo që duhet gjetur një zgjidhje e cila mund të realizohet brenda Jugosllavisë. Një orientim kanë qenë ë përpjekjet për ndryshime kushtetuese në vitin 1967 deri në vitin 1974, dhe pastaj edhe demonstratat e vitit 1968 për Republikë.
Demonstratat e vitit 1968 kanë qenë për ne frymëzimi kryesor, po i kemi ditë këto. Tani unë mendoj që mund të na shkojë shumë gjatë nëse flasim për Lidhjen e Komunistëve të Kosovës, por mendoj që megjithatë unë kisha dashtë me përmend që Lidhja e Komunistëve të Kosovës, së bashku me intelektualët e asaj kohe, kanë luajt një rol të jashtëzakonshëm për ndryshimet kushtetuese, sepse për herë të parë kërkesa për Republikë është shtru në vitin 1967 pas rënies së Rankoviqit.
Profesorë të shumë nderuar, me renome të njohur, unë po i citoj me qëllim, për shembull, Ali Hadri, Hajredin Hoxha, Dervish Rozhaja, Gazmend Zajmi, Fehmi Agani, Mark Krasniqi, Syrja Pupovci, Bardhyl Çaushi, kanë qenë ata të cilët kanë marrë pjesë në debat dhe kanë sjellë argumente pse Kosova do të jetë e barabartë me republikat tjera.
Surroi: Dhe është interesant për shikuesin e sotëm: ka qenë një debat, i cili nuk është ndëshkuar, njerëzit kanë folur publikisht.
Topalli: Ky debat ka qenë legal, njerëzit kanë folë publikisht.
Ka fillu në Gjakovë në fakt, në Aktivin e Gjakovës, ku të rinjtë gjakovare e kanë shtru këtë kërkesë, pastaj është diskutu në Pejë, në Prishtinë, në vende të tjera. Po të gjithë këta emra që i përmendëm pak më lart janë kryesisht intelektualë të njohur, në Kosovë kanë qenë pjesë e debatit edhe pjesë e argumenteve. Ndërsa, edhe nga ana politike e Lidhjes së Komunistëve të Kosovës, për shembull, ka qenë Fadil Hoxha, Xhavid Nimani, Rrezak Shala ka qenë kryeprokuror me sa di unë atë kohë, Ramadan Vraniqi, Daut Nimani..., Ramadan Vraniqi ka qenë kryetar i gjykatës me sa kam lexue, fytyra të ndryshme, që ne më vonë pastaj i njohim si tradhtarë, që tradhtuan, e kështu, për këtë diskutojmë më vonë.
Kur po them “ne” po mendoj kështu në opinionin e përgjithshëm, po mendoj që ky është realiteti historik dhe mendoj që hyjmë në hak të gjithë atyre që nëse s’i përmendim, në qoftë se nuk ua njohim ato vlera të cilat ata i kanë pasur dhe ato përpjekje të cilat i kanë bërë ata atëherë.
Surroi: Po mirë, atëherë cila është vlera e shtuar e organizatës në të cilën ti futesh ilegalisht?
Topalli: Vlera e shtuar e organizatës në të cilën unë marr pjesë është që një kërkesë, e cila ka qenë legale është shtruar legalisht dhe ka përfunduar së shtruari, është që të shtrohet edhe një herë si kërkesë...
VIDEO:
Surroi: Si?
Topalli: ...si kërkesë. Ne kemi pasë një, në programin tonë politik, e kemi pasë një strategji se si ta shtrojmë kërkesën për Republikë. Në fazën e parë kemi thënë që do ta shtrojmë kërkesën, do të diskutojmë për të, do ta përhapim kërkesën sa më shumë mes njerëzve në Kosovë. Do t’i shtrojmë kërkesa Lidhjes së Komunistëve të Kosovës, Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, Titos, që ata ta marrin përsipër çështjen, diskutimin e zgjidhjes së problemit nacional, problemit shqiptar, në Jugosllavi.
Surroi: Dhe ju keni çuar letra.
Topalli: Kjo ka qenë faza e parë. Ne iu kemi dërgu programin tonë politik, iu kemi dërgu argumentet pse Kosova dhe viset tjera shqiptare në Jugosllavi duhet ta kenë republikën e tyre. Kjo është faza e parë dhe këtë fazë e kemi realizuar prej vitit 1979 deri në vitin 1980.
Gjatë kësaj kohe ne kemi organizu edhe një varg aksionesh të tjera, për shembull kemi shpërndarë një trakt në emër të Lidhjes së Rinisë të Kosovës, Lidhjes së Komunistëve të Kosovës dhe Lidhjes Socialiste të Popullit Punonjës me një rresht të vetëm: të dalim me kërkesën për Republikë.
Pastaj kemi organizu aksionin “Pyetja”, ku...
Surroi: Sepse ti ke qenë edhe anëtar i Lidhjes së Komunistëve...
Topalli: Unë kam qenë edhe anëtar i Lidhjes së Komunistëve, edhe aty kam qenë prej ma të rinjve Edhe kam qenë anëtar i Lidhjes së Komunistëve, në fakt, sepse ne si parti kemi thënë që dëshirojmë të hyjmë, të integrohemi sa ma thellë në organet e pushtetit për ta shtru ndikimin tonë.
Kam qenë anëtar i kryesisë në shkollën e mesme në Ferizaj, pastaj anëtari i Kryesisë i të gjitha shkollave të mesme në Ferizaj dhe anëtari i Lidhjes Komunistëve në Ferizaj, pra me detyrë të partisë.
Ne kemi organizu aksionin “Pyetja”, duke dashur të flitet sa më shumë për Republikën edhe arsimtarëve në shkollat e mesme, fakultete, ua kemi shtruar pyetjen: “Pse s’është Kosova Republikë?”
Për shembull, po flas vetëm për përvojën time në shkollën ku kam qenë unë, janë shtru tri pyetje të tilla. Në dy raste, në fakt, reagimi ka qenë: “Po, nuk është bâ Kosova Republikë, se s’ka pasë kushte, por kjo nuk do të thotë që nuk bâhet”.
Surroi: Që ka qenë formula e Fehmi Aganit.
Topalli: E këtë e thotë Fehmi Agani, në fakt baba im ka qenë pjesë e shkollës politike të Lidhjes së Komunistëve të Kosovës, ka qenë sekretar partie në Fabrikën e Veglave ku ka punu, edhe gjatë shkollës politike e pyet publikisht Fehmi Aganin, domethënë para të gjithë atyre: “Pse s’është Kosova Republikë?
Dhe edhe përgjigjja e Fehmi Aganit ka qenë kjo që nuk kanë qenë kushtet, por, që s’kanë qenë atëherë nuk do të thotë që kushtet nuk ndryshojnë dhe nuk do të thotë që Kosova nuk bahet Republikë.
Mendoj që janë dy aspekte të rëndësishme këtu: Një, që Kosova Republikë, republika shqiptare, republika e shqiptarëve nuk është konsideru si vepër armiqësore, pra nuk ka qenë e kriminalizuar, si pas vitit 1981, dhe e dyta ka pasë kështu një mbështetje goxha të fuqishme mes qytetarëve, që pse mos me qenë Kosova Republikë. Me pyetjet tona ne kemi arritë që, vetëm paramendoje, tri klasë nga dyzet e vete, njëqindenjëzet e vetë e kanë dëgju...
Pastaj ka pasë edhe... janë bâ në atë kohë... si të rinj, nuk e di, se me sa di në atë kohë s’ke qenë në Kosovë, janë bâ do lloj leksikonesh, si libra ku ke pasë mundësi të shtrosh pyetje për njeriun, ato kanë shku pastaj prej njëri tek tjetri, kështu me radhë, aty ku kemi ditë, e ku kemi mujt e kemi shtru pyetjen pse s’është Kosova republikë. Pra, ideja është me e fut në debat. Në debat publik. Një.
E dyta: ideja në fazën e parë ka qenë që edhe bashkimit të forcave, pak a shumë në frymën e kërkesës për Republikë sepse kemi një pjesë të fuqishme të Lëvizjes për Bashkim me Shqipërinë, pra këtu po i përfshij të gjitha grupet, nuk po i ndaj... të rrymës, me mirë me thanë, për bashkim, të cilët nuk është se e kanë dashtë. Bile në takimet anësore, pra në fërkimet anësore, kërkesa jonë është quajtur revizioniste, edhe kërkesë e Lidhjes së Komunistëve të Kosovës.
Tek mbas demonstratave të vitit 1981, tek mbas 8 prillit, artikullit të “Zërit të Popullit” në mbështetje të kërkesës për Republikë, atëherë edhe pjesa ilegale, edhe atë jo të gjithë, kështu gradualisht kanë fillu, me ndikimin e Shqipërisë, them unë, kanë fillu me e mbështetë kërkesën për Republikë. Më herët nuk ka pasë mbështetje.
Surroi: Mirë, të rikapitulojmë.
Lind një lëvizje e cila përpiqet ta rikthejë në debat çështjen e Republikës në pikun e forcës ekonomike zhvillimore të Kosovës dhe këtë e bën nëpërmjet instrumenteve gjysmë ilegale, se s’janë ilegae, shkruan letër, e shtron pyetjen në...
Topalli: Letrat kanë qenë anonime...
Surroi: ...por në përgjithësi, edhe pse organet represive e kanë punën, unë s’mbaj mend në atë kohë, ose jo s’mbaj mend se s’kam qenë, po këto letrat nuk kanë qenë çështje e cila ka preokupuar shumë sigurimin shtetëror.
Topalli: Jo, ka pasë, për shembull, është mbajtë një mbledhje në vitin 1979 e Kryesisë së Komitetit Krahinor, është diskutu kjo. E kemi përgjegjësinë e Mahmut Bakallit, cila është e publikuar në “Rilindje”.
Pastaj është informu edhe Komiteti Qendror i Serbisë, por nuk është... tash në përgjegjësinë që i bëhet Mahmut Bakallit, i thuhet që nuk e keni thënë gjithë realitetin, e keni përgjithësu pastaj informacionin.
Ka pasë edhe një aksion për zhvillimin e PKMNSH-së, në atë kohë, sepse e kemi drejtu një letër edhe Fadil Hoxhës, ku kemi kërku që me mbështetë kërkesën për Republikë edhe kemi thënë që ai do të ishte për ne kryetari i parë i Republikës.
Surroi: Pse keni qenë marksistë-leninistë?
Topalli: Ne kemi qenë marksistë-leninistë në kuptimin që duhet me pa pak realitetin, respektivisht, duhet me shiku pak si ka qenë koha edhe në aspektin ndërkombëtar dhe në aspektin e brendshëm.
E para është gati gjysma e botës ka qenë socialiste, blloku socialist...
Surroi: Po, por jo marksist leninist.
Topalli: ...pra Serbia, Shqipëria... Marksizëm-leninizmi, për shembull, pjesë për marksizëm-leninizmin e kemi mësu nga Hajredin Hoxha, ai është marrë goxha shumë me marksizëm-leninizmin, edhe atë me marksizëm-leninizmin në zbatimin e tij në Republikën Socialiste Federative të Jugosllavisë.
Surroi: ...të drejtat kombëtare...
Topalli: Pra, marksizmi e leninizmi janë pjesë edhe e socialdemokracisë, edhe sot në do vende evropiane.
Surroi: E pse jo marksizmit, se çështja kombëtare ka qenë leninizmi më shumë në atë kohë.
Topalli: Dallimin që ne e bëjmë mes marksizmit dhe leninizmit, edhe ideologjisë, të cilën e kemi konsideruar negative është stalinizmi.
Ne edhe në dokumentet tona jemi distancu nga stalinizmi, bile ka pasë kritika nga një nga sekretarët organizativë të Grupit marksist-leninist i Kosovës se pse ne po distancohemi nga stalinizmi. Masandej, edhe në kërkesat tona kryesore ne kemi thënë që Republika e Kosovës, Republika e Shqiptarëve duhet të jetë e barabartë në të drejta dhe në obligime.
Ne nuk po kërkojmë ndryshim të sistemit në Jugosllavi. Ne nuk jemi kundër vetëqeverisjes socialiste në Jugosllavi.
Pra, unë mendoj që ne kemi qenë shumë reformistë, në krahasim me lëvizjen tjetër ilegale prej përfundimit të luftës e deri tash, mendoj që kemi qenë shumë më realë dhe kemi pasë edhe mendoj që aktiviteti jonë, respektivisht idetë tona, kanë qenë integrative. S’kemi kërku shkatërrimin e Jugosllavisë, por kemi kërku që shqiptarët të jenë të barabartë brenda...
Surroi: ...dhe ju si pjesë të pjesë të veprimtarisë keni paraparë që në një moment nëse kërkesat tuaja refuzohen, shpërfillen etj., duhet rritur presionin ndaj pushtetit, apo jo?
Topalli: Ne folëm për fazën e parë të PRKMI, po i bie shkurtimisht.
Faza e dytë ka qenë që përmes grevave dhe protestave ta shtrojmë në rrugë, si formë presioni, kërkesën për Republikë.
Lidhur me këtë, ne iu kemi drejtu edhe organeve këtu, në vitin 1980, kemi thënë, nëse nuk e shtroni, ne dalim në rrugë edhe ka qenë pastaj vendim i Partisë që kudo që ka greva, protesta, kudo që është e mundshme dhe kudo që jemi ne, ta shtrojmë kërkesën për Republikë.
Edhe kjo është thënë në përgjegjësinë e Mahmut Bakallit dhe në dokumentet e tjera.
Surroi: Ekziston një ndërlidhje shumë interesante e juaja, e partisë me pushtetin, e keni pasur një anëtar të Sigurimit Shtetëror të Kosovës në organizatë.
Topalli: Abdullah Prapashtica ka qenë fillimisht polic, pastaj është shkollu dhe e ka kry shkollimin e nevojshëm për të qenë pjesë e sigurimit të shtetit.
Ai s’ka qenë spiun, ai ka qenë thjesht pjesë e sigurimit të shtetit, por pjesë publike. Ai ka qenë së fundi përgjegjës për Universitetin e Kosovës. Për mua ka qenë ai frymëzuesi kryesor për të hyrë në lëvizjen legale.
Edhe përtej ka qenë gjyshi i tij. Gjyshi i tij ka qenë kaçak para lufte, në kohën e Serbisë. Babai i tij ka qenë i lidhur me LNÇ, ndërsa Avdullahi ka pasur një ngritje shumë të lartë. Ka lexu shumë veprat e asaj kohe, Kushtetutën, Kardelin, politikanët kryesorë të asaj kohe. Edhe ky nuk është rasti i parë në historinë e shqiptarëve, për shembull, ne e kemi një varg, tash nuk po du me bo paralele, por për me krahasu..., por e kemi Hasan Prishtinën që ka qenë deputet, ka qenë pjesë..., kemi Ismail Qemalin, kemi Skënderbeun.
Surroi: Jo, jo, veç unë e kisha për faktin që ju keni pasur informata nga pushteti drejtpërsëdrejti prej njërit prej njerëzve kryesorë të Lëvizjes.
Topalli: Ajo është kështu sepse përmes tij ne kemi arritë që t’i kuptojmë, Lëvizja ilegale, cilat i ka pasë deformimet, ku i ka pasë problemet kryesore në organizim, në veprim.
Surroi: Cilat kanë qenë?
Topalli: Po shiko, për shembull, e para që dua të them për Lëvizjen ilegale, respektivisht për pjesën për bashkim, dua të them që ata janë njerëz shumë të merituar të vendit tonë. Ata e kanë bartë, si të them, zjarrin e lirisë, e kanë bartë idenë e rezistencës, edhe pse s’kanë pa dritë në fund të tunelit.
Pra, kjo është një sakrificë e jashtëzakonshme që kam bo ata. Po nuk kanë pasë ndonjë strategji si do të bëhet bashkimi i Kosovës, s’kanë pasë vlerësim real të situatës, po ata...
Surroi: ...ata megjithatë e kanë ndihmu që fryma e rezistencës... Po edhe fakti që Adem Demaçi ka qenë në burg, në pjesën e konsiderueshme të kohës, por ky ka qenë hendikep i Lëvizjes.
Topalli: Pastaj tjetra është që në momentin që zbulohesh nga sigurimi dhe vazhdon prapë aktivitetin, është shumë vështirë, sepse je i njollosur dhe të përcjellin. Ne kemi pasë këtë përparësi që nuk kemi qenë të zbuluar më herët, kjo ka qenë përparësia jonë, një. E dyta, kemi përdorë metoda inovative në luftën tonë, pra kemi përdorë edhe metoda legale. Tjetra është që mendoj që kemi pasur një analizë të mirë të gjendjes, duke u mbështetur në shumë çështje dhe kemi thënë po bashkimi me Shqipërinë, mund të ndodhë ndonjëherë, por nuk është momenti.
Mund të ndodhë, s’ka as rrethanat e brendshme as të jashtme, nuk janë...
Surroi: Pse ka qenë ma realiste bashkimi i shqiptarëve në Jugosllavi? Po ta shohësh, edhe kjo është një analogji shumë e largët, por njëri prej problemeve më të mëdha të tridhjetë viteve të fundit është përpjekja e serbëve për t’u bashkuar në një shtet nga ish-Jugosllavia, jo tridhjetë, por më shumë vjet...
Topalli: Dallimi mes serbëve dhe shqiptarëve është se serbët kanë qenë kolonialistë dhe kanë pushtu toka.
VIDEO:
Surroi: Jo domosdoshmërisht, për shembull, në Bosnjë-Hercegovinë, në pjesën e Bosnjës Lindore, kanë qenë gjithmonë aty.
Topalli: Problemi i bashkimit të tokave... Pashallëku i Beogradit ka qenë republika e serbëve, fillimisht, respektivisht vendi i serbëve.
Surroi: Ajo është një vend, ai është një vend, domethënë lëvizja serbe është ekspansioniste...
Topalli: Ne kemi qenë në vend, në tokat, kryeqyteti i Vilajetit të Kosovës ka qenë Shkupi.
Surroi: E qartë, por parimi është i njëjtë, parimi do të thotë, lëvizja e kufijve. Nëse s’ka qenë e mundur, nëse s’është e mundur sot lëvizja e kufijve për të akomoduar kërkesat e serbeve, pse mendoni se ka qenë e mundur atëherë lëvizja e kufijve që të akomodohet bashkimi i shqiptarëve në një republikë?
Topalli: Ne e kemi konsideruar çështje e drejtë, sepse ata janë copëtu...
Surroi: Jo, më i drejtë është bashkimi.
Topalli: Po flasim brenda, ashtu është, po po flasim brenda kufijve të Jugosllavisë, sepse kemi konsideru që ndryshimi i kufijve të jashtëm, për shumë arsye ndërkombëtare nuk është i mundshëm, ndërsa ndryshimi i kufijve të brendshëm ka ndodhë dhe mund të ndodhë, në qoftë se ka gatishmëri politike për këtë çështje.
Ne nuk kemi pasë mundësi si të mos e shtrojmë si problem të pazgjidhur dhe çështjen e shqiptarëve në Maqedoni, në Mal të Zi
Surroi: Dallimi i politikës është se jo domosdoshmërisht kauzat e drejta fitojnë.
Topalli: Po, fiton forca...
Surroi: Ose rrethanat, ose ndërthurja e rrethanave me forcën, ose përdorimi i forcave gjeopolitike, ose lëvizjet gjeostrategjike.
Cila ka qenë lëvizja gjeostrategjike, në të cilën njeriu identifikon dhe thotë: “E, tash është momenti kur ne duhet t’i shtrojmë këto çështje”? Çka ka ndodhë në botë?
Topalli: Nuk është që në botë, në vitet e ‘80-a ka pasë protesta
Surroi: Ajo është më vonë...
Topalli: ... vitet e ‘80-a... pra ka pasë edhe më 1968, 1969, gjithashtu ka pasë lëvizje me teorinë që spjegova, që shumë spjeguesit që nuk qenë arsyet pse njerëzit zemërohen është krahasimi me të tjerët. Domethânë, është më i madh, më shumë zemërohen kur krahasohen me të tjerët për pozicionin që kanë, sesa për pozitën e vërtetë që e kanë.
Surroi: Ose në krahasim me të kaluarën.
Topalli: Po, edhe në krahasim me të kaluarën, po unë mendoj që shqiptarët në Kosovë dhe mbi të gjitha në Kosovë kanë arritë të kenë një vetëdije më të mirë, më të lartë, janë shkollu, është kriju një bazë, kemi pasë universitet që s’e kemi pasë kurrë përpara, kemi pasë profesorë, dija është marrë edhe në Zagreb edhe në Beograd edhe në Lubjanë kemi një zhvillim shumë të mirë të arsimit dhe kemi një ngritje të vetëdijes kombëtare.
Në një moment të caktum, rrobet e autonomisë bâhen tepër të ngushta për një rini e një popull që don me jetu i lirë e i barabartë.
Surroi: Pra, e pse mendoni ju që keni pasur më shumë kapacitet për ta krijuar rezultatin e krijimit të Republikës, sesa strukturat ekzistuese dhe ajo sferë intelektuale?
Topalli: Shiko tash është çështje... të rinjtë janë gjithmonë ma revolucionarë, merri kudo. Ne jemi nisë nga e heqja kjo garniturë e njerëzve që kanë vepru kaq e kanë mundësinë.
Edhe Ibrahim Rugova e kishte mundësinë deri në shtruarjen e kërkesës legale për Republikë paqësore, po më shumë jo. Edhe kjo pjesë e strukturave të asaj kohe, mendoj që ky ka qenë kapaciteti i tyre, ata e kanë provu deri në një moment të caktuar... kanë arritë, nuk them që kanë qenë të pasuksesshëm, kanë arritë bukur shumë suksese në periudha të caktuara, por nuk kanë bâ asnjë hap më tutje, nuk kanë pasë... E kanë mbërritë pikën edhe në... pastaj në momentet vendimtare ata nuk veprojnë, respektivisht rreshtohen gabimisht.
Surroi: Cili është momenti vendimtar?
Topalli: Po, momenti vendimtar për mua është viti 1981, kërkesat për republikë ku udhëheqja e Kosovës distancohet nga to, detyrimisht detyrohet me vazhdu politikën të cilën e imponon Serbia.
Surroi: Nëse ndalemi këtu, sepse kjo është hyrja tash në temën tjetër, sepse është moment kthese s’do mend...
Topalli: Të kisha lutë edhe për një moment, te puna e marksizmit-leninizmit, nëse sikur mbeti pak... Ajo çështje marksizëm-leninizmit, pra...
Surroi: Apropos kësaj, cilat libra të Marksit dhe të Engelsit dhe të Leninit i keni lexuar?
Topalli: Unë i kam lexu... në moshën 15 vjeçare e kam fillu me lexu “Kapitalin”. Edhe i kam lexu nja njëzet-tridhjetë faqe dhe s’kam kuptu asnjë rresht.
Surroi: Jo, edhe me pesëdhjetë vjet është vështirë me e kuptu Marksin...
Topalli: Edhe unë mund të them për vetveten që në kohën kur kam vepru, mendoj që kam qenë një, nga perspektiva e sotshme, një njeri që e ka dashtë vendin, një njeri që ka qenë i gatshëm për sakrifica, por nuk është që ka kuptu shumë nga marksizmi, sepse kam qenë edhe ashtu shumë i ri kur e kam fillu, e me 18 jam largu veç nga vendi. Po në atë kohë them që kam qenë atdhetar, ndërsa sot jam i majtë.
Marksizëm-leninizmi, nëse e shikoni me kujdes apo nëse e analizoni me kujdes programin e PKMDSH-së, është vetëm lustër. Këtë e kemi bërë për shkak që ne e kemi dashtë gjithsesi mbështetjen e Shqipërisë. Është dashtë me bâ veprime të cilat na i mbështet Shqipëria, sepse i vetmi vend në botë, në të cilin ne vërtet kemi llogaritur mbështetje të mirëfilltë, ka qenë Shqipëria.
Surroi: E cila ka qenë një shtet stalinist.
Topalli: Shqipëria ka qenë një shtet stalinist, edhe shqiptarët nuk e kanë dashtë Shqipërinë kurrë për shkak të stalinizmit, as për shkak të marksizëm-leninizmit. Shqiptarët e kanë dashtë Shqipërinë sepse ka qenë pjesa e çliruar nga armiku.
Sistemi ka mundur me qenë sistemi edhe fashist, Shqipërinë shqiptarët e Kosovës prapë me e dashtë.
Shqipëria ka qenë i vetmi vend i cili ka mund me na mbështetë, dhe në fakt na ka mbështetë në kuptimin propagandistik të fjalës. E dyta, kur po flasim për marksizëm-leninizmin, Jugosllavia ka qenë shtet marksisti ndërtuar edhe mbi bazat e leninizmit, pra nuk është
Surroi: ... gjithnjë e më pak. Gjithnjë e më pak.
Topalli: Po, por ka qenë shtet, aty ka qenë një parti, pra kemi pasë një sistem njëpartiak.
Surroi: S’do mend. Ai ka qenë leninizëm i pastër.
Topalli: Po. Ka qenë ka qenë pastaj që vetëqeverisja jugosllave ka qenë pushtet i klasës punëtore mbi mjetet e punës, dhe kjo ka qenë marksiste-leniniste.
Surroi: Ajo ka qenë në Kushtetutë. Fiks.
Topalli: Unë kam pasur rastin me taku një, ka qenë avokat i imi, por ishte kryetari i kantonit në Schaffhausen, edhe gjatë një bisede, mbasi kish lexu materialet tona që kishim përkthy për njoftim me të drejtën, e tha: E kuptoj pse ju keni qenë marksistë-leninistë.
I thashë: Pse? Tha: Për shkak që marksizëm-leninizmi angazhohet për luftën për çlirimin e popujve. Pra, ka qëndrim të qartë sa i përket çlirimit, ndërsa e djathta është për kolonializëm edhe ju s’keni mujt me qenë më të djathtët, natyrisht, përderisa keni luftu për liri keni qenë të majtë.
Po këtë e thotë një drejtues, ai ka qenë kryetar i parlamentit kantonal, por liberal në qëndrimet e tij.
Surroi: NDSH-ja ka qenë e djathtë, po jo domosdoshmërisht kolonialiste, NDSH-ja ka dashtë...
Topalli: Jo, s’po them, unë nuk unë po flas për të djathtën në përgjithësi Për shembull, Adem Demaçi nuk është se ka qenë i majtë, nuk është se ka propagandu për një të majtë të Shqipërisë, ai thjeshtë ka propagandu, është angazhu për të drejtën e bashkimit, por nuk është që ka qenë ai marksist-leninist kështu me naj përcaktim kështu.... Metush Krasniqi gjithashtu, pastaj Sabri Novosella, pjesërisht, etj. Kjo puna e marksizëm-leninizmit është më shumë, fillon diku viteve të ‘70 me Kadri Osmanin, pastaj vazhdon me Hydajet Hysenin, Kadri Zekën, pjesërisht me Jusufin (Gërvalla, v.j.), e kështu me radhë.
Surroi: Po, kjo është, gjithnjë sipas teje, domethënë edhe e besueshme, ndërlidhje e nevojshme me Shqipërinë...
Topalli: Për neve ka qenë lustra ka qenë ndërlidhja e nevojshme me Shqipërinë. Shqipëria, edhe ashtu nuk është që ka përkrahë kërkesën për republikë më herët.
Kanë ndodhë demonstratat e vitit 1968. Njëherë kam pa një artikull, ku duket sikur që ka shkru dikush që ka pas një mbështetje, po nuk është që... po të kishte qenë Shqipëria e interesuar që Kosova të kishte Republikën e saj, ajo do të përpiqej përmes grupeve, përmes garniturave që ta fuste këtë kërkesë, por ajo nuk ka qenë e përcaktuar Shqipëria që Kosova edhe atë këtë e kanë argumentu me faktin që Kosova është pjesë e Shqipërisë, duhet me u bashku me Shqipërinë nuk kanë luajtur shumë me këtë çështjen e kartës së dy shteteve.
Surroi: Në takimin e parë me Titon, Enver Hoxha faktikisht ka thënë territoret shqiptare janë punë e brendshme e Jugosllavisë.
Topalli: Ka edhe tekste ku thuhet që... edhe ka edhe deklarime publike të Titos që Kosova duhet me i taku Shqipërisë, e ka në Uashington, në Amerikë diku një radio, një intervju...
Surroi: Jo, jo, vetëm aty, po ka qenë është në bisedat e Stalinit, domethënë kur Stalini takohet me delegatën jugosllave, aty thuhet që shqiptarët, edhe Stalini pyet: “A s’janë pak sllavë këta shqiptarët, që të mbesin me ju?”, edhe prej delegacionit jugosllav i thonë “Jo” Gjillasi ka qenë, është në librin “Bisedimet me Stalinin” të Millovan Gjillasit, që është botuar jashtë, ilegalisht në atë kohë, në Perëndim, por kemi mbërritur te faza ku...
Topalli: Veç mos harro me e përmend edhe këtë që Shqipëria kishte një tendencë të bashkimit me Jugosllavinë, që të bëhej Republikë e shtatë, kjo nuk është diçka sekrete Ajo ishte e hershme.
Surroi: Po, mbas përfundimit të luftës deri në 1947-n. Deri në 1947-n edhe Stalini e prishi këtë sepse forcohej, krijohej një territor të cilin ai nuk do të mund ta kontrollonte, por ishte natyrisht pjesë edhe e planeve operative që ishin bërë më herët...
Topalli: Unë besoj se kam frikë që ju hyn në hak këtyre shokëve të mi.
Pjesa e PKMLSH-së, pjesa drejtuese e PKMLSH-së, këtë po e them edhe për shkak të tjerëve, për shkak të njëjtës që drejtues kryesor ka qenë Avdullah Prapashtica, ndërsa ka pasë edhe tjerë, për shembull, Rexhep Maqedonci ka qenë pjesë e Komitetit Qendror, Osman Osmani, Nysret Ahmeti, Kadri Cakiqi, Adem Prapashtica, Fahrije Osmani, pastaj e kemi pasë edhe një pjesë të njerëzve që kanë qenë jashtëzakonisht shumë, djem të rinj, vajza të reja, që kanë qenë shumë operativë, si Fatmir Bajrami, ai në fakt s’ka qenë, unë kam qenë sekretar organizativ, e kam angazhuar atë, po ai ka qenë shumë ma i mirë e ma...
Surroi: Domethënë, ju jeni angazhuar intensivisht dy vjet, dy-tri vjet gati, dhe mbërrin një moment historik i kthesës, i cili ka mbetur jo krejtësisht i sqaruar... ti gjithmonë më thua të gjitha gjërat janë sqaruar rreth 1981-ës, mua më duket se jo të gjitha gjërat janë sqaruar rreth 1981.
Topalli: Unë them prapë që janë gjitha të sqaruara.
Surroi: Atëherë, po të propozoj që këtu ta ndërpresim bisedën edhe që ta rifillojmë për javën e ardhshme me vitin 1981.
Topalli: Në rregull. Faleminderit, Veton!
Surroi: Faleminderit edhe ty. E pra, për javën tjetër Faton Topalli, sërish, vazhdojmë bisedën rreth vitit 1981, një diçka që mbetet enigmatike, por diçka që sipas Faton Topallit është krejtësisht e qartë.