Сурои: Добра вечер! Вечерва на „ПИКА“ мојот соговорник е Фатон Топали, кој може да се претстави во целиот спектар на животот од моментот кога започна како 15-годишен член на нелегалното движење до тоа да стане професор по социологија во Цирих, додека двапати бегаше од можноста за киднапирање и депортација во Југославија, во тоа време човек кој учествуваше во сите формативни активности на тогашното нелегално албанско движење во поранешна Југославија и во странство и по ослободувањето на Косово, член на Косовското собрание три пати, двапати со, или еднаш со Ветевендосје, двапати со ПСД...
Топали: Всушност, сè со Самоопределување, но потоа доаѓа таа разделба.
Сурои: Интересно започна... Добредојде Фатон!
Топали: Убаво е што се запознавме Вето, добра вечер! Ти благодарам многу за поканата!
Сурои: Почнавте како најмладиот илегалец, 15-годишен, во илегалноста. Што го тера 15-годишникот да се вклучи во илегалноста?
Топали: И двајцата мои дедовци, од страната на мајка ми и од страната на татко ми, беа поврзани со НОБ. Мојот дедо од страната на татко ми, исто така, беше убиен во Босна. Тој беше последниот борец во неговата бригада што беше убиен.
ВИДЕО:
Додека мојот дедо од страната на мајка ми, беше поврзан со националноослободителната војна и темите за војната, отпорот, тие секогаш беа присутни, дури и како дете, се сеќавам дека за нив се дискутираше во семејството. Потоа, мајка ми имаше четири години училиште. Таа беше многу страствен читател и покрај тоа, се сеќавам како дете, редовно слушаа „Радио Кукс“, „Радио Тирана“, постојано имаа народни песни, па на некој начин пораснав во овој дух во семејството.
Од друга страна, мојот чичко и водачот на организацијата во која бев, каде што учествував, Авдулах Прапаштица, ме информираше многу... многу разговаравме за движењето на отпорот во Косово... разговаравме за различни личности, за Адем Демачи како симбол на отпорот, за Кадри Османи, Џафер Шатри. Ги познавам сите тие личности кои беа од тоа време уште од кога бев речиси дете за време на разговорите со него, додека тој ги знаеше делумно од својот татко, делумно затоа што и тој беше дел од државната безбедност од оваа страна.
Значи, литературата во Косово исто така имаше влијание. Се сеќавам дека читавме различни книги за Националноослободителната војна, а потоа, на пример, песните на Есад Мекули беа исклучително инспиративни..., се сеќавам на еден роман „Штројера“, мислам дека беше од Назми Рахмани, не сум сигурен дали беше негов или не... Значи, различната литература што е објавена овде во Косово, исто така, на некој начин влијаеше на подигањето на свеста и љубовта кон земјата.
Сурои: Не можам да ја најдам врската, што значи Назим Рахмани, НОБ и...
Топали: Не, ова се различни делови, различни причини.
Сурои: А сега е интересно што се префрлате во илегала во 1978 година, кога имате пет години, се случуваат уставните промени, Косово станува целосно автономно, да го наречеме така, односно процесот на консолидација на автономијата завршува во 1974 година. Значи, вие и вашите пријатели започнувате движење во време кога работите во Косово се најдобри, а не најлоши. Во уставниот аспект, зборувам.
Топали: Не, не само од уставниот аспект, туку и од аспект на економскиот развој на земјата, Косово, од крајот на војната до времето за кое зборувате, доживеа најголем можен развој. Да, беше во многу подобра позиција и од уставниот аспект и од економскиот аспект.
Поентата е дека истражувачите не се занимавале многу со ова прашање и немало никакви обиди да се оправда или објасни зошто се случуваат процесите, бидејќи, мислам, постојат различни теории во политичките науки... постојат различни психолошки теории, во општествените науки кои објаснуваат зошто се случуваат такви работи.
Сурои: Да ја оставиме науката зад себе и да се вратиме тука.
Топали: Сакам конкретно да се поврзам со ова. Постои теорија за релативна депресија, која вели дека луѓето не се бунат, не протестираат само поради екстремна сиромаштија. Кај нив, чувството на гнев се појавува многу повеќе во периоди на брз економски развој, бидејќи ја споредуваат својата позиција со позицијата на другите групи.
Во овој случај, иако Косово има исклучително висок економски развој, во споредба со Црна Гора, Србија, Македонија, Словенија и Хрватска, се гледа голема неправда. Косово во текот на 70-тите години беше 48% под просечниот развој на Југославија, и покрај фактот дека енергично ја одржуваше Југославија.
Сурои: Не, тој не го задржа.
Топали: Можеби не го држеше целото, но беше еден од важните фактори во економскиот развој. Имаме „Трепча“, на пример, што е, но го слушнав пред неколку дена, всушност, Тито во едно интервју кога доаѓа на Косово и прашува, вели: „Имаме проблеми со енергијата, дали ви требаат експерти, бидејќи кога бараме кредити во странство, тие ни бараат „Трепча“ како гаранција.“
Сурои: Економската анализа, секоја здрава економска анализа, не покажува дека Косово било столб на развојот на Југославија, кој останал експлоатиран.
Топали: Не, ниту Косово не мисли така. Јас велам дека Косово било важен извор на ресурси за Југославија.
Сурои: Како и секоја сиромашна земја денес, без разлика дали е во Латинска Америка или Африка...
Топали: Потоа сметавме дека Косово ја има оваа економска положба поради колонијалистичките односи во нашата земја, односно Косово, албанските региони во Југославија беа поделени во рамките на три републики и тоа беше направено за полесно да се експлоатираат, полесно да се потчинат.
Значи, колонијалистичката позиција на Косово го спречи Косово да го доживее брзиот економски развој што го имаат другите, но се вративме на тоа... зошто експлозијата?
Сурои: Не експлозијата, не. Ме интересира што ги тера 15-годишниците и другите млади момчиња, на 17, 18, 20 години, да кажат: „Добро, работите не одат добро, во моментот кога работите се најдобри, односно, во споредба со претходниот период.“
Тоа е, немало поголем период на брз развој, на развојот на Косово, од периодот помеѓу 1966 и 1981 година, и токму во тоа време се раѓаа движењата..., тие не се раѓаа, тие се развиваа повеќе.
Топали: Но, мислам дека е ова: дека имаме пораст на националната свест во Косово, што е потпомогнато од косовските интелектуалци, всушност, тоа е основата што тие ја создадоа за нелегалните организации на некој начин.
Сурои: Тоа е, Сојузот на комунисти, партизанските водачи ве создадоа, отворајќи ви го универзитетот...
Топали: Не! Па, тоа е прашање на перспектива.
Мислам дека е така, сега ако се вратиме на ова прашање, можеме да разговараме и за ова. Велам дека поврзаноста, па кога зборуваме за политички организации, имавме три политички сили, или три политички струи на Косово: Движењето за обединување, односно Струјата за обединување, кое постои од крајот на војната овде. Ја имавме Лигата на комунисти на Косово, која исто така со војната и до крајот на ЛК, беше политичка сила на Косово, вистинска политичка сила со моќ. Ја имаме и Албанската марксистичко-ленинистичка партија во Југославија, која е посветена на Република Косово, односно на Албанската социјалистичка Република во Југославија.
Сурои: И порано имавме НДШ.
Топали: Да, да, ја имавме и НДШ, но тие не бараа Република. Имавме многу организации, но кога реков, ги споменав како група во смисла на политичка струја, денес има десетици и стотици групи и организации кои дејствувале во текот на ова...
Сурои: Само една корекција. Сојузот на комунисти на Косово, ако го земеме по потекло, го има концептот на Бујан, го има на својот почеток, нејзиниот тек е дека крајот на војната треба да биде обединување со Албанија.
И Сојузот на комунисти потоа се повлекува од оваа позиција поради реалноста во која се наоѓа, а вие велите дека тогаш се појавува потреба за движење кое ќе прави што?
Што сака Албанската марксистичко-ленинистичка партија во Југославија?
Топали: Бара Косово и другите албански области во Југославија да бидат признати како републики.
Тоа што Косово, заедно со овие региони, има право на самоопределување, како и другите народи на Југославија, Хрватска и Словенија, е прашање регулирано со југословенскиот Устав.
Сојузот на комунисти на Косово да се трансформира во Албански комунистички сојуз, исто како што Националните комунистички сојузи на Србија, Македонија и Црна Гора се трансформираат во Албански комунистички сојуз; Покраинскиот комитет на Сојузот на комунисти на Косово да се трансформира во Централен комитет на Албанскиот сојуз на комунисти.
Сурои: Ова би значело и промена на внатрешните граници на поранешна Југославија.
Топали: Внатрешните граници се административни граници. Тие не се меѓународни граници. Значи, Југославија ги промени своите внатрешни граници. Го имаме прашањето за Прешево и Бујановац, го имаме прашањето за Лепосавиќ, и затоа не е дека тоа не се случило. Сепак, го поставивме како барање, бидејќи немаше смисла да не се дискутира за прашањето... ако поставуваме проблем за решение, тогаш ќе го поставиме проблемот како целина.
Сепак, ние разгледавме дека дури и ако не се случи обединување на албанските покраини во Македонија и Црна Гора, Република Косово би можела да се создаде како компромис од тоа време, додека тие потоа би можеле да се создадат како автономни покраини во рамките на Македонија и Црна Гора.
Сурои: Ќе се вратиме на ова прашање подоцна, по демонстрациите од 1981 година, бидејќи мислам дека идејата за обединување на Албанците во поранешна Југославија послужи како платформа за напад врз вас, врз Движењето. Но, вашиот избор е интересен. Два момента од кои, од документите што ги прочитав, првиот е дека сметате дека ќе бидете составен дел од Сојузот на комунисти, па затоа е еден вид реформација на Сојузот на комунисти. Првичната идеја.
Значи, дека Сојузот на комунисти ќе се прегрупира околу албанската нација во поранешна Југославија. Тоа беше првата идеја, нели?
Топали: Морам да кажам дека да, ја анализиравме ситуацијата во тоа време. Јас бев најмладиот. Значи, кога зборувам, зборувам за анализата на групата, анализата на партијата. Имав 15 години. Ги анализиравме и извештаите во рамките на Југославија, меѓународните извештаи и дојдовме до заклучок дека обединувањето со Албанија е невозможно под постојните околности.
Тргнавме од фактот дека мора да се најде решение што може да се спроведе во рамките на Југославија. Една ориентација беа напорите за уставни измени во 1967 до 1974 година, а потоа и демонстрациите од 1968 година за Република.
Демонстрациите од 1968 година беа главната инспирација за нас, ги видовме. Сега мислам дека може да ни треба долго време ако зборуваме за Сојузот на комунисти на Косово, но мислам дека сепак би сакал да споменам дека Сојузот на комунисти на Косово, заедно со интелектуалците од тоа време, одигра извонредна улога во уставните промени, бидејќи за прв пат барањето за Република беше изнесено во 1967 година по падот на Ранковиќ.
Многу почитувани професори, со добро познати репутации, намерно ги цитирам, на пример, Али Хадри, Хајредин Хоџа, Дервиш Рожаја, Газменд Зајми, Фехми Агани, Марк Красниќи, Сирја Пуповци, Бардил Чауши, беа оние кои учествуваа во дебатата и изнесоа аргументи зошто Косово ќе биде рамноправно со другите републики.
Сурои: И интересно е за денешниот гледач: имаше дебата, која не беше казнета, луѓето зборуваа јавно.
Топали: Оваа дебата беше легална, луѓето зборуваа јавно.
Всушност, започна во Ѓаковица, во Ѓаковскиот актив, каде што младите од Ѓаковица го поставија ова барање, потоа се дискутираше во Пеќ, во Приштина, на други места. Но, сите овие имиња што ги споменавме малку погоре се главно познати интелектуалци, на Косово тие беа дел од дебатата и дел од аргументите. Додека, исто така, од политичката страна на Сојузот на комунисти на Косово, на пример, имаше Фадил Хоџа, Џавид Нимани, Резак Шала беше главен обвинител колку што знам во тоа време, Рамадан Враниќи, Даут Нимани..., Рамадан Враниќи беше претседател на судот колку што прочитав, различни лица, кои подоцна ги препознаваме како предавници, кои предадоа, и затоа, ќе разговараме за ова подоцна.
Кога велам „ние“, мислам на ова во општото мислење, мислам дека ова е историската реалност и мислам дека им се одмаздуваме на сите оние кои, ако не ги споменеме, ако не ги препознаеме вредностите што ги имале и напорите што ги вложиле тогаш.
Сурои: Во ред, тогаш која е додадената вредност на организацијата на која нелегално ѝ се придружувате?
Топали: Додадената вредност на организацијата во која учествувам е тоа што барањето, кое било законско, било законски поднесено и на крајот било поднесено, треба повторно да се поднесе како барање...
ВИДЕО:
Сурои: Како?
Топали: ...како барање. Имавме едно, во нашата политичка програма, имавме стратегија за тоа како да го поставиме барањето за Република. Во првата фаза рековме дека ќе го поставиме барањето, ќе го дискутираме, ќе го прошириме барањето што е можно повеќе меѓу луѓето во Косово. Ќе поставиме барања до Сојузот на комунисти на Косово, Сојузот на комунисти на Југославија, Тито, тие да го преземат прашањето, дискусијата за решавање на националниот проблем, албанскиот проблем, во Југославија.
Сурои: И вие праќавте писма.
Топали: Ова беше првата фаза. Ви ја испративме нашата политичка програма, ви ги испративме аргументите зошто Косово и другите албански области во Југославија треба да имаат своја република. Ова е првата фаза и ја спроведовме оваа фаза од 1979 до 1980 година.
Во овој период, организиравме и низа други акции, на пример, дистрибуиравме трактат во име на Младинската лига на Косово, Лигата на комунисти на Косово и Социјалистичката лига на работниот народ со една единствена реченица: да се излезе со барање за Република.
Потоа ја организиравме акцијата „Прашање“, каде што...
Сурои: Бидејќи бевте и член на Сојузот на комунисти...
Топали: Бев и член на Сојузот на комунисти, и бев еден од најмладите таму. Всушност, бев и член на Сојузот на комунисти, бидејќи ние како партија рековме дека сакаме да влеземе, да се интегрираме што е можно подлабоко во органите на власта за да го вршиме нашето влијание.
Бев член на управниот одбор во гимназијата во Феризај, потоа член на управниот одбор на сите средни училишта во Феризај и член на Сојузот на комунисти во Феризај, значи на партиска должност.
Ја организиравме акцијата „Прашање“, сакајќи да зборуваме што е можно повеќе за Републиката, и им го поставивме прашањето на наставниците во средните училишта и факултетите: „Зошто Косово не е Република?“
На пример, само зборувам за моето искуство во училиштето што го посетував, беа поставени три такви прашања. Всушност, во два случаи реакцијата беше: „Да, Косово не стана Република, бидејќи немаше услови, но тоа не значи дека нема да се случи“.
Сурои: Тоа беше формулата на Фехми Агани.
Топали: И ова го кажува Фехми Агани, всушност мојот татко бил дел од политичката школа на Сојузот на комунисти на Косово, бил партиски секретар во Алатницата каде што работел, а за време на политичката школа јавно, односно пред сите нив, го прашал Фехми Агани: „Зошто Косово не е Република?“
И одговорот на Фехми Агани беше дека условите не биле таму, но тоа што ги немало не значи дека условите не се менуваат и не значи дека Косово нема да стане Република.
Мислам дека тука има два важни аспекти: Првиот, дека Република Косово, Албанската република, Републиката на Албанците не се сметаше за непријателски чин, па затоа не беше криминализирана, како по 1981 година, а вториот беше дека имаше доста силна поддршка кај граѓаните, па зошто да не биде Република Косово. Со нашите прашања постигнавме, замислете, три класи од четириесет, сто дваесет луѓе го слушале...
Потоа имаше и... беа направени во тоа време... како млади луѓе, не знам, бидејќи колку што знам не бевте на Косово во тоа време, беа направени секакви лексикони, како книги каде што имавте можност да поставите прашања за личноста, потоа одеа од една до друга, и така натаму, каде што знаевме, и каде што можевме, го поставувавме прашањето зошто Косово не е република. Значи, идејата е да се стави во дебатата. Во јавната дебата. Еден.
Второ: идејата во првата фаза беше да се здружат силите, повеќе или помалку во духот на барањето за Република бидејќи имаме силен дел од Движењето за обединување со Албанија, па еве ги вклучувам сите групи, не ги делам... од струјата, или поточно, за обединување, што не е она што го сакаа. Дури и на страничните состаноци, односно во страничните триења, нашето барање беше наречено ревизионистичко, исто така и барањето на Сојузот на комунисти на Косово.
По демонстрациите од 1981 година, по 8 април, написот во „Zërit të Popullit“ во поддршка на барањето за Република, потоа дури и нелегалниот дел, а не сите, постепено почнаа, со влијание на Албанија, велам, почнаа да го поддржуваат барањето за Република. Претходно, немаше поддршка.
Сурои: Во ред, да резимираме.
Се појавува движење кое се обидува да го врати во дебата прашањето за Републиката на врвот на економскиот развој на Косово, и тоа го прави преку полунелегални инструменти, бидејќи тие не се нелегални, пишува писмо, го поставува прашањето во...
Топали: Писмата беа анонимни...
Сурои: ...но генерално, иако репресивните тела имаат работа, не се сеќавам во тоа време, или поточно не се сеќавам дека не бев таму, но овие писма не беа прашање што многу ја загрижуваше државната безбедност.
Топали: Не, на пример, во 1979 година се одржа состанок на Претседателството на Покраинскиот комитет, за ова се дискутираше. Ние сме одговорни за Махмут Бакали, што е објавено во „Рилиндја“.
Потоа беше информиран и Централниот комитет на Србија, но не е... сега во одговорноста што му се дава на Махмут Бакали, му се вели дека не ја кажавте целата реалност, потоа ги генерализиравте информациите.
Во тоа време имаше и акција за развој на ПКМНШ, бидејќи и ние му напишавме писмо на Фадил Хоџа, каде што го замоливме да го поддржи барањето за Република и рековме дека тој ќе биде првиот претседател на Републиката за нас.
Сурои: Зошто бевте марксистичко-ленинисти?
Топали: Ние сме биле марксисти-ленинисти во смисла дека треба малку да ја погледнеме реалноста, соодветно, треба да погледнеме какви биле времињата и на меѓународно и на домашно ниво.
Првото е дека речиси половина од светот бил социјалистички, социјалистичкиот блок...
Сурои: Да, но не марксистичко-ленинистички.
Топали: ...па Србија, Албанија... Марксизам-ленинизам, на пример, дел од марксизмот-ленинизмот го научивме од Хајредин Хоџа, тој доста се занимаваше со марксизмот-ленинизмот, и со марксизмот-ленинизмот во неговата имплементација во Социјалистичка Федеративна Република Југославија.
Сурои: ...национални права...
Топали: Значи, марксизмот и ленинизмот се исто така дел од социјалдемократијата, дури и денес во некои европски земји.
Сурои: А зошто не и марксизам, бидејќи националното прашање во тоа време беше повеќе ленинизам.
Топали: Разликата што ја правиме помеѓу марксизмот и ленинизмот, а идеологијата што ја сметаме за негативна е сталинизмот.
Во нашите документи се дистанцираме од сталинизмот, а дури имаше и критики од еден од организациските секретари на Марксистичко-ленинистичката група на Косово за тоа зошто се дистанцираме од сталинизмот. Понатаму, во нашите главни барања, рековме дека Република Косово, Република Албанците, треба да бидат еднакви по права и обврски.
Ние не бараме промена на системот во Југославија. Ние не сме против социјалистичкото самоуправување во Југославија.
Значи, мислам дека бевме многу реформисти, во споредба со другите нелегални движења од крајот на војната до сега, мислам дека бевме многу пореални и мислам дека нашата активност, односно нашите идеи, беа интегративни. Не баравме уништување на Југославија, туку баравме Албанците да бидат рамноправни во...
Сурои: ...и вие, како дел од активноста, предвидовте дека во одреден момент, ако вашите барања бидат одбиени, игнорирани итн., ќе мора да го зголемите притисокот врз владата, нели?
Топали: Разговаравме за првата фаза од PRKMI, ќе ја резимирам накратко.
Втората фаза беше да се постави барањето за Република на улиците, како форма на притисок, преку штрајкови и протести.
Во врска со ова, се обративме и до телата овде, во 1980 година, рековме, ако не го изнесете, ќе излеземе на улица, и тогаш беше одлука на Партијата дека каде и да има штрајкови, протести, каде и да е можно и каде и да сме ние, ќе го изнесеме барањето за Република.
Ова е наведено и во одговорното писмено писмо на Махмут Бакали и во други документи.
Сурои: Постои многу интересна врска помеѓу вас, партијата и владата, во организацијата имавте член на Косовската државна безбедност.
Топали: Абдула Прапаштица првично бил полицаец, а потоа одел на училиште и го завршил потребното образование за да биде дел од државната безбедност.
Тој не беше шпион, тој едноставно беше дел од државната безбедност, туку дел од јавноста. Неодамна беше одговорен за Универзитетот во Косово. За мене, тој беше главната инспирација за влегување во правното движење.
Дури и подалеку беше неговиот дедо. Неговиот дедо беше Качак пред војната, за време на Србија. Неговиот татко беше поврзан со ЛНЧ, додека Авдулахи имаше многу висок углед. Читал многу од делата од тоа време, Уставот, Кардел, главните политичари од тоа време. И ова не е прв случај во историјата на Албанците, на пример, имаме една линија, сега не сакам да правам паралели, туку да споредувам..., но го имаме Хасан Приштина кој беше пратеник, беше дел од..., го имаме Исмаил Ќемали, го имаме Скендербег.
Сурои: Не, не, го имав само затоа што имавте информации од владата директно од еден од главните луѓе во Движењето.
Топали: Така е бидејќи преку него можевме да го разбереме нелегалното движење, какви деформации имало, каде ги имал главните проблеми во организацијата, во дејствувањето.
Сурои: Што беа тие?
Топали: Погледнете, на пример, првото нешто што сакам да го кажам за нелегалното движење, односно делот за обединување, сакам да кажам дека тие се многу заслужни луѓе на нашата земја. Тие го носеа, како да се каже, огнот на слободата, ја носеа идејата за отпор, иако не видоа светлина на крајот од тунелот.
Значи, ова е извонредна жртва што ја направија. Ако немаа никаква стратегија за тоа како ќе се обедини Косово, немаа вистинска проценка на ситуацијата, но тие...
Сурои: ...сепак, тие помогнаа во духот на отпорот... И исто така, фактот дека Адем Демачи бил во затвор, значителен дел од времето, но ова беше хендикеп за Движењето.
Топали: Потоа, другата работа е што во моментот кога ќе ве открие обезбедувањето и ќе ја продолжите вашата активност, тоа е многу тешко, бидејќи сте извалкани и тие ве следат. Имавме предност што не бевме откриени порано, ова беше наша предност, прво. Второ, користевме иновативни методи во нашата борба, па затоа користевме и законски методи. Другата работа е што мислам дека имавме добра анализа на ситуацијата, потпирајќи се на многу прашања и рековме да, обединувањето со Албанија, може да се случи некогаш, но не е моментот.
Може да се случи, нема ниту внатрешни ниту надворешни околности, тие не се...
Сурои: Зошто обединувањето на Албанците во Југославија беше пореално? Ако го погледнете, ова е исто така многу далечна аналогија, но еден од најголемите проблеми во последните триесет години е обидот на Србите да се обединат во една држава од поранешна Југославија, не триесет, туку повеќе години...
Топали: Разликата помеѓу Србите и Албанците е во тоа што Србите биле колонијалисти и освоиле земји.
ВИДЕО:
Сурои: Не мора, на пример, во Босна и Херцеговина, во делот на Источна Босна, тие отсекогаш биле таму.
Топали: Проблемот со обединувањето на земјите... Пашалакот во Белград првично беше република на Србите, или поточно земја на Србите.
Сурои: Таа е земја, тој е земја, што значи дека српското движење е експанзионистичко...
Топали: Бевме во земјата, во земјите, главниот град на Вилаетот Косово беше Скопје.
Сурои: Очигледно, но принципот е ист, принципот значи поместување на границите. Ако не беше можно, ако денес не е можно да се поместат границите за да се задоволат барањата на Србите, зошто мислите дека тогаш беше можно да се поместат границите за да се овозможи обединување на Албанците во република?
Топали: Го сметавме за фер прашање, бидејќи тие се растргнати...
Сурои: Не, единството е поправедно.
Топали: Разговараме внатрешно, така е, зборуваме во рамките на границите на Југославија, бидејќи сметавме дека менувањето на надворешните граници, од многу меѓународни причини, не е можно, додека менувањето на внатрешните граници се случило и може да се случи, доколку постои политичка волја за ова прашање.
Немавме друг избор освен да го поставиме прашањето за Албанците во Македонија и Црна Гора како нерешен проблем.
Сурои: Разликата во политиката е во тоа што вистинските каузи не мора нужно да победуваат.
Топали: Да, силата победува...
Сурои: Или околности, или комбинација од околности со сила, или употреба на геополитички сили, или геостратешки движења.
Што беше геостратешкото движење, во кое се идентификува и вели: „Па, сега е моментот кога мора да ги покренеме овие прашања“? Што се случи во светот?
Топали: Не е како да имало протести во светот во 80-тите.
Сурои: Таа е подоцна...
Топали: ... 80-тите... па имаше и во 1968, 1969 година, имаше и движење со теоријата што ја објаснив, дека многу од објаснувањата што не беа причините зошто луѓето се лутат е споредбата со другите. Тоа е, поголемо е што тие се лутат повеќе кога се споредуваат со другите за позицијата што ја имаат, отколку за вистинската позиција што ја имаат.
Сурои: Или во споредба со минатото.
Топали: Да, дури и во споредба со минатото, мислам дека Албанците на Косово и пред сè на Косово успеаја да имаат подобра, повисока свест, се образоваа, создадена е база, имаме универзитет каков што никогаш порано не сме имале, имаме професори, стекнато е знаење во Загреб, Белград и Љубљана, имаме многу добар развој на образованието и имаме пораст на националната свест.
Во одреден момент, облеката на автономија станува премногу тесна за младите и луѓето кои сакаат да живеат слободни и рамноправни.
Сурои: Па, зошто мислите дека имавте поголем капацитет да го создадете резултатот од создавањето на Републиката отколку постојните структури и таа интелектуална сфера?
Топали: Гледајте, сега е прашање на... младите луѓе се секогаш пореволуционерни, однесете го тоа каде било. Почнавме со отстранување на оваа група луѓе кои направиле толку многу и имаат можност.
Дури и Ибрахим Ругова имаше можност да поднесе законско барање за мирна Република, но не повеќе. Дури и овој дел од структурите од тоа време, мислам дека тоа им беше капацитет, се обидоа до одредена точка... постигнаа, не велам дека беа неуспешни, постигнаа многу успеси во одредени периоди, но не направија никаков чекор понатаму, немаа... Стигнаа до точката дури и во... потоа во одлучувачките моменти не дејствуваат, односно се редат погрешно.
Сурои: Кој е одлучувачкиот момент?
Топали: Да, одлучувачкиот момент за мене е 1981 година, барањата за република од кои косовското раководство се дистанцира, принудено да ја продолжи политиката наметната од Србија.
Сурои: Ако застанеме тука, бидејќи ова е вовед во следната тема, бидејќи е пресвртница, нема смисла...
Топали: Ќе те прашав за момент, на тема марксизам-ленинизам, ако останеше малку... Тоа издание на марксизам-ленинизам, па...
Сурои: Во врска со ова, кои книги од Маркс, Енгелс и Ленин сте ги прочитале?
Топали: Читав... на 15 години почнав да го читам „Капиталот“. Прочитав дваесет или триесет страници и не разбрав ниту еден ред.
Сурои: Не, дури и на педесет години е тешко да се разбере Маркс...
Топали: Исто така, можам да кажам за себе дека во времето кога дејствував, мислам дека бев, од денешна перспектива, човек кој ја сакаше земјата, човек кој беше подготвен за жртви, но не е како да разбирал многу од марксизмот, бидејќи јас веќе бев многу млад кога почнав, а на 18 години бев далеку од земјата. Во тоа време велам дека бев патриот, додека денес сум левичар.
Марксизам-ленинизмот, ако внимателно погледнете или ако внимателно ја анализирате програмата на ПКМДШ, е само фасада. Го направивме ова затоа што сакавме поддршка од Албанија. Моравме да преземеме акции со кои Албанија ќе нè поддржи, бидејќи единствената земја во светот во која навистина сметавме на вистинска поддршка беше Албанија.
Сурои: Која беше сталинистичка држава.
Топали: Албанија беше сталинистичка држава, а Албанците никогаш не ја сакаа Албанија поради сталинизмот, ниту поради марксизмот-ленинизмот. Албанците ја сакаа Албанија затоа што таа беше делот ослободен од непријателот.
Системот можеше да биде фашистички систем, но Албанците од Косово сè уште би ја сакале Албанија.
Албанија беше единствената земја што можеше да нè поддржи, и всушност нè поддржуваше во пропагандна смисла на зборот. Второ, кога зборуваме за марксизам-ленинизам, Југославија беше марксистичка држава изградена врз темелите на ленинизмот, па затоа не е
Сурои: ... сè помалку и помалку. Сè помалку и помалку.
Топали: Да, но тоа беше држава, имаше една партија, па имавме еднопартиски систем.
Сурои: Никако. Тоа беше чист ленинизам.
Топали: Да. Тогаш југословенската самоуправа беше моќ на работничката класа врз средствата за труд, а тоа беше марксистичко-ленинистичко.
Сурои: Беше во Уставот. Поправено.
Топали: Имав можност да се сретнам со еден, тој беше мој адвокат, но беше градоначалник на кантонот во Шафхаузен, и за време на еден разговор, откако ги прочита нашите материјали што ги преведовме за правно известување, рече: Разбирам зошто бевте марксистичко-ленинисти.
Јас реков: Зошто? Тој рече: Затоа што марксизмот-ленинизмот е посветен на борбата за ослободување на народите. Значи, има јасен став во врска со ослободувањето, додека десницата е за колонијализам, а не можеше да бидеш најдесничарски, се разбира, сè додека се бореше за слобода, беше левак.
Ова го кажува еден лидер, тој беше претседател на кантоналниот парламент, но либерален во своите ставови.
Сурои: НДШ беше десничарска, но не нужно колонијалистичка, НДШ сакаше...
Топали: Не, не велам, не зборувам за десницата воопшто. На пример, Адем Демачи не беше левичар, не пропагираше за левичар во Албанија, едноставно пропагираше, се залагаше за правото на синдикатот, но не беше марксист-ленинист на никаков начин.... Метуш Красниќи исто така, потоа Сабри Новосела, делумно, итн. Ова дело на марксизмот-ленинизмот е повеќе, започнува некаде во 70-тите години со Кадри Османи, потоа продолжува со Хидајет Хисени, Кадри Зека, делумно со Јусуф (Ѓервала, vj) и така натаму.
Сурои: Да, ова е, секогаш според вас, односно, исто така сигурна, неопходна врска со Албанија...
Топали: За нас тоа беше неопходна врска со Албанија. Албанија, во секој случај, претходно не го поддржа барањето за република.
Имаше демонстрации во 1968 година. Еднаш видов статија каде што се чини дека некој напишал дека имаат некаква поддршка, но не е така... ако Албанија беше заинтересирана Косово да има своја Република, ќе се обидеше преку групи, преку гаригите да го поднесе ова барање, но тоа не беше утврдено. Албанија тврдеше дека Косово и дека со фактот дека Косово е дел од Албанија, треба да се обедини со Албанија, тие не си играа многу со ова прашање за повелбата на две држави.
Сурои: На првата средба со Тито, Енвер Хоџа всушност рекол дека албанските територии се внатрешна работа на Југославија.
Топали: Исто така, постојат текстови кои велат дека... а има и јавни изјави од Тито дека Косово треба да се придружи на Албанија, има радио станица во Вашингтон, некаде во Америка, интервју...
Сурои: Не, не, само таму, да, беше во разговорите на Сталин, односно кога Сталин се среќава со југословенскиот делегат, се вели дека Албанците, а Сталин прашува: „Не се ли овие Албанци малку премногу словенски за да останат со вас?“, па дури и југословенската делегација вели „Не“. Ѓиласи беше таму, тоа е во книгата „Разговори со Сталин“ од Милован Ѓиласи, која беше објавена во странство, нелегално во тоа време, на Запад, но ние стигнавме до фазата каде што...
Топали: Само не заборавајте да споменете дека Албанија имаше тенденција да се обедини со Југославија, да стане Седма Република, ова не е тајна. Беше рано.
Сурои: Да, по завршувањето на војната до 1947 година. До 1947 година, Сталин исто така го нарушуваше ова бидејќи се зајакнуваше, се создаваше територија што тој немаше да може да ја контролира, но тоа секако беше и дел од оперативните планови што беа направени претходно...
Топали: Верувам дека се плашам дека им се одмаздувам на овие мои пријатели.
Делот од ПКМЛШ, раководниот дел од ПКМЛШ, го велам ова и поради другите, поради истата причина што главен водач беше Авдулах Прапаштица, додека имаше и други, на пример, Реџеп Маќедончи беше дел од Централниот комитет, Осман Османи, Нисрет Ахмети, Кадри Цакиќи, Адем Прапаштица, Фахрије Османи, потоа имавме и дел од луѓе кои беа исклучително бројни, млади мажи, млади жени, кои беа многу оперативни, како Фатмир Бајрами, тој всушност не беше, јас бев организациски секретар, го ангажирав, но тој беше многу подобар и по...
Сурои: Тоа е, интензивно сте ангажирани две години, речиси две-три години, и доаѓа историска пресвртница, која не е целосно разјаснета... секогаш ми кажувате дека сите работи биле разјаснети околу 1981 година, ми се чини дека не сите работи биле разјаснети околу 1981 година.
Топали: Пак велам дека сè е објаснето.
Сурои: Тогаш, предлагам да го прекинеме разговорот тука и да го продолжиме следната недела со годината 1981.
Топали: Во ред. Ти благодарам, Ветон!
Сурои: Ви благодарам и вам. Па, следната недела Фатон Топали, повторно, го продолжуваме разговорот за 1981 година, нешто што останува енигматично, но нешто што според Фатон Топали е сосема јасно.