...malësori shqiptar përkul të gjitha energjitë e tij për respektimin e kanunit të tij të vrazhdë. Rasti i tij duket për mendjen moderne i veçantë, megjithëse në realitet është një fazë pothuajse universale e evolucionit shoqëror. Ai pranon aq shumë unitet sa të gjithë shqiptarët janë vëllezër kundër sllavëve apo turqve, ndërsa të gjitha këto fise veriore respektojnë kodin që tradicionalisht i atribuohet njëfarë Lekë Dukagjini, i cili thuhet se është shkishëruar nga Papa Pali II në vitin 1464 mbi bazën jashtëzakonisht të arsyeshme të mëkatit që kreu në hartimin e këtij legjislacioni të neveritshëm jo të krishterë
Do të ishte një spekulim zbavitës të pyesësh se çfarë efekti do të kishte pasur zbulimi i Shqipërisë në fazat e mëparshme të lëvizjes romantike. Këtu, në këto male të egra dhe të bukura, pothuajse me pamje nga bregdeti italian dhe një rrugëtim pothuaj prej dy ditësh nga Vjena, ende mbijeton mes një populli katolik indoevropian, vetë bota e rrezikut, aventurës dhe nderit nga e cila një brez i tërë poetësh tjerrën idealet dhe ëndrrat e tij. Bajroni, me të vërtetë, kishte udhëtuar mes klaneve më të buta të Epirit dhe kishte shkruar për ta me një admirim dhe një simpati që ai refuzoi ta përdorte për grekët dhe turqit.
Ali Pasha i Janinës ishte një figurë e konsiderueshme bashkëkohore. Ai kishte arritur majën e lavdisë mes një populli që e konsideron ryshfetin vetëm si një dëshmi lajkatare të rëndësisë së tyre. Napoleoni dhe zoti Pitt kishin kërkuar secili më kot ta korruptonin. Ai mori subvencionet e tyre dhe vazhdoi të ndiqte qëllimet e tij. Por deri në ditët tona nuk ka pasur ndonjë informacion njëherësh të saktë dhe të bollshëm në lidhje me shqiptarët e veriut, të cilët vetëm nga raca e tyre kanë arritur mjaft të sfidojnë të gjitha ndikimet e qytetërimeve të njëpasnjëshme. Pushtimi romak nuk la asgjë pas tij, përveç disa emrave në atlasin klasik dhe disa rrënojave për muratorët dembelë për t’i çmontuar. Nga Perandoria Bizantine, Bullgare dhe Serbe ka mbetur vetëm trashëgimia e urrejtjes së pakuptueshme.
Nga katolicizmi ata kanë mësuar vetëm të respektojnë ditët e agjërimit dhe të përçmojnë Kishën Lindore. Vetë jezuitët ia dolën vetëm t’i ndihmonin për të përfytyruar Ferrin, madje edhe për Gjykimin e Fundit ata mendojnë shumë atë që mendojnë për oborrin e një pashai turk, se është tirani e huaj e shpikur për t’u sfiduar. Këtu, me pak fjalë, është epoka e errët pa manastiret e tyre dhe pa katedralet e tyre. Është Evropa e Karlit të Madh pa latinishten e saj. Mes gjithë brutaliteteve të ligjit fisnor, gjakmarrjes, shitblerjes së grave, hajdutërisë, magjisë dhe injorancës fëmijërore, ka vetëm një anakronizëm dhe edhe ai është një barbarizëm. Nga Dibra në Shkodër, nga Shkodra në Pejë, nuk ka asgjë moderne përveç pushkës “Martini”.
Romantikët nuk dinin asgjë për këtë parajsë nderi dhe dhune. Edhe antropologët, të cilët gërmojnë ishujt e Detit të Jugut dhe të shkojnë në mërgim mes Dyakëve apo Samojedëve, janë kënaqur të lënë Shqipërinë të pa eksploruar. Prandaj njeriu është dyfish mirënjohës për vëllimin e gjallë dhe argëtues në të cilin Zonja M.E. Durham sapo ka përshkruar udhëtimet e saj midis fiseve gegë më të egra (“High Albania”, Arnold). Qëllimi i saj është të argëtojë dhe të ngjallë simpati. Por ndërsa ajo është larg të pasurit të ndonjë interesi shkencor për antropologjinë, fakti thelbësor për këtë popull primitiv del pothuajse në çdo faqe me theksim pothuajse të tepruar, ata janë të egër, hajdutë, vrasës, por fakti rrënjësor i jetës së tyre të egër nuk është paligjshmëria e tyre, por bindja e tyre e patundur ndaj ligjit të tyre. Ata nuk dinë më shumë për Testamentin e Vjetër apo të Ri sesa dinë për Pandektet apo Kodin e Napoleonit.
Por nga djepi i tij që Kisha do ta quante incestues, deri te varri i vrasësit të tij të shenjtë, malësori shqiptar përkul të gjitha energjitë e tij për respektimin e kanunit të tij të vrazhdë. Rasti i tij duket për mendjen moderne i veçantë, megjithëse në realitet është një fazë pothuajse universale e evolucionit shoqëror. Ai pranon aq shumë unitet sa të gjithë shqiptarët janë vëllezër kundër sllavëve apo turqve, ndërsa të gjitha këto fise veriore respektojnë kodin që tradicionalisht i atribuohet njëfarë Lekë Dukagjini, i cili thuhet se është shkishëruar nga Papa Pali II në vitin 1464 mbi bazën jashtëzakonisht të arsyeshme të mëkatit që kreu në hartimin e këtij legjislacioni të neveritshëm jo të krishterë.
Megjithatë, pavarësisht këtyre bazave të unitetit, ligji i jetës mes këtyre klaneve është një luftë e rregulluar me kujdes, por e pandërprerë. Ata janë të gjithë në ekzogami, dhe martesa ndonjëherë bëhet me rrëmbim, por më shpesh, kur të krishterët martohen, me blerje. Një grua vlen nga një deri në dy pushkë. Marrëveshja zakonisht lidhet në kohën kur femra është e mitur apo edhe para lindjes. Institucioni më kurioz dhe për ne më i riu që përshkruan zonjusha Durham është pasuria e nderuar e virgjërisë. Me sa duket nuk ka asnjë element fetar apo asketik në ideal. Një vajzë që refuzon të martohet me partnerin të cilit i është shitur, mund t’i çlirojë dy familjet nga gjakmarrja që përndryshe do të rezultonte, duke marrë para dëshmitarëve një betim për virgjëri të përjetshme. Në vend që të pësojë përbuzjen e zakonshme të egërsitë që i bëjnë gruas pa fëmijë, ajo ngrihet menjëherë në të gjitha nderet dhe privilegjet e burrërisë. Ajo trashëgon pasurinë, ha me burrat dhe mbi të gjitha i lejohet të mbajë pantallona dhe të mbajë revole.
Monogamia edhe në mesin e myslimanëve është një rregull pothuajse i pandryshueshëm, me përjashtim të faktit që katolikët dhe myslimanët ndjekin rregullin e Mozaikut që një e ve duhet të bashkëjetojë me vëllanë e burrit të saj të vdekur. Është, sigurisht, ligji i egër i nderit që përjetëson gjakmarrjen. Vrasjet që thuhet se përbëjnë 20 për qind të vdekjeve të meshkujve të rritur moralisht nuk dallohen nga dueli i qytetëruar. Ekziston ky ndryshim, që konsiderohet të jetë mjaft e nderuar të qëllosh kundërshtarin nga pas në errësirë dhe absolutisht të nevojshme për të vrarë, ndërsa ndjenja e ngushtë e farefisnisë midis meshkujve të një klani e bën çdo bashkë-fisnor një viktimë legjitime. Për kanunin shqiptar mund të thuhet se ai vendos kontrolle dhe kufizime të panumërta ndaj hakmarrjes së çrregullt.
Zymtësia e Zotit është e shpeshtë dhe vërehet gjithmonë me ngurtësi. Gratë mbrohen në mënyrë të pacenueshme, përveç pronarëve të tyre të ligjshëm. Por në aspekte të tjera, lex talionis nuk të frenon. Dikush mund të kishte supozuar se njohuria e një fjale të nxituar ose një vepër e padrejtë mund të sjellë mjerim mbi të gjithë familjen e dikujt deri në brezin e tretë dhe të katërt, do të kishte sjellë kujdes. Por vetë universaliteti i këtyre grindjeve, nderimi që i bëhet guximit dhe krenaria e vrasjes së shumë burrave, me sa duket kanë kundërshtuar qëllimin e këtij kodi drakonian. Do të ishte gabim të shpërdorohej keqardhja për këta barbarë të lavdishëm. Ata nuk ndjejnë asgjë për veten e tyre. Një fis u gëzua shumë duke argëtuar Zonjën Durham me përrallën e gëzuar të vrasjeve të tij të fundit vërtet të shkëlqyera. Një burrë në një festë humbi një fishek dhe menjëherë filloi të akuzonte pjesën tjetër për vjedhje dhe gënjeshtra. Dymbëdhjetë ishin shtrirë të vdekur para se të mbyllej mbrëmja e madhe, dhe as atëherë gëzhoja nuk ishte gjetur. Megjithatë, është mjaft e qartë se opinioni publik tani është shumë përpara kodit.
Një burrë, i cili ishte fyer nga një burrë i një fisi tjetër, vrau një djalë të ri të atij fisi, ndërsa zonjusha Durham ishte e pranishme. Vetë shokët e tij ishin të indinjuar, por të hutuar. Ata duhej të pranonin se hakmarrësi kishte respektuar ligjin fisnor dhe për këtë arsye nuk mund ta dënonin. Ata e zgjidhën vështirësinë, duke i thënë fisit tjetër se nuk do të përpiqeshin t’i rezistonin, nëse zgjidhnin të shkonin dhe të digjnin shtëpinë e vrasësit. Shpallja e menjëhershme e një armëpushimi universal nga gjakmarrja për shumë muaj pas vendosjes së Kushtetutës vitin e kaluar, ishte një dëshmi e habitshme e forcës së kësaj dëshire në rritje për një mënyrë jetese humane. Zonjës Durham i pëlqen të përqeshë xhonturqit dhe Kushtetutën dhe t’i përfaqësojë shqiptarët si një racë njëherësh shumë e mirë dhe shumë e keqe për të. Por ajo hesht plotësisht për faktin se, pikërisht në momentin kur ishte në mal, regjimentet shqiptare në Manastir qëllonin pashallarët e tyre të vjetër dhe po jepnin goditjen vendimtare ndaj rendit të ri.
Por do të ishte një shpifje për të gjithë racën shqiptare për t’ia dërguar botës në përgjithësi këtë libër të zgjuar si një përshkrim të plotë të tij. Zonja Durham kënaqet me tregimet e saj të dhunës dhe brutalitetit. Libri i saj mban erë gjaku dhe dikush dyshon se edhe po të kishte parë ndonjë anë më të butë të jetës së maleve, nuk do t’i ishte dashur ta përshkruante atë. Fotografia e saj është një regjistrim i vërtetë i një aspekti, aspekti më i rëndësishëm dhe më i dukshëm i jetës së klaneve më të egra. Por ka një kapitull tjetër në analet shqiptare.
Për më shumë se një brez të kaluar, një grup në rritje burrash të përkushtuar, kryesisht nga jugu, janë zënë duke e reduktuar gjuhën e tyre të pazbutur në të shkruar. Të persekutuar me të njëjtën armiqësi nga peshkopët grekë dhe pashallarët turq, ata kanë vazhduar ende propagandën e tyre pa gjak në një vend ku çdo ideal tjetër nacionalist ka qenë një standard urrejtjeje, intolerance dhe grindjeje. Ata janë përballur me burg, internim dhe atentat. Por edhe para revolucionit ata kishin transformuar të menduarit të paktën të Shqipërisë Qendrore dhe Jugore. Ky kult i librit ka rrafshuar dallimet krenare të lindjes dhe ka fshirë xhelozinë e besimeve. Shkrimtari i tanishëm numëron mes miqve të tij një bej jugor, dikur të egër, hakmarrës dhe barbar, i cili takoi një mësues të persekutuar, ndërsa ai po kryente dënimin për një vrasje të zakonshme në një burg turk. Mësoi të lexonte dhe doli një njeri njerëzor dhe i qytetëruar.
Ai ka parë një mik tjetër, një mysliman me prejardhje të lashtë, të përqafojë një fshatar të krishterë në publik, thjesht sepse ata bënë zbulimin e ndërsjellë se të dy po ndihmonin për të çuar përpara kultin e alfabetit shqip kundër turqve dhe grekëve. Një mik i tretë i bëri fillimet e një pasurie në Boston dhe u kthye menjëherë pas revolucionit për të shpenzuar të gjitha në themelimin e një biblioteke publike në qytetin e tij të lindjes. Një mik i katërt, Faik Bej Konica, i lindur mysliman, meriton dhe ka fituar vërtet një vend të lartë mes filologëve. I lindur jo më shumë se tridhjetë vjet më parë në një kështjellë feudale mes maleve të zhveshura, ai zotëron gjysmën e gjuhëve të Evropës; ai shkruan në një stil francez të denjë për Diderot; ai ka bërë më shumë se çdo studiues i gjallë për të eksploruar në të gjitha bibliotekat e kontinentit dokumentet e errëta që lidhen me historinë e tokës së tij të lindjes.
Ai është në të njëjtën kohë një kritik i muzikës jo krejt pa famë, madje edhe kompozitor. Në politikën e Ballkanit ai ilustron kalorësinë e racës së tij me kampionatin e tij të pandërprerë të idesë së tij kombëtare. Egërsirat gjakatare të zonjushës Durham janë sigurisht shqiptarë. Faktet që ajo tregon për ta, janë të vërteta. Por ato nuk janë e gjithë e vërteta për shqiptarët e sotëm dhe me çdo muaj po bëhen më pak të vërteta në përgjithësi. Është e pamundur të parashikohet se çfarë ka rezervuar fati për këtë racë të veçantë. Shumë varet nga takti i xhonturqve dhe shumë nga ambiciet e Austrisë. Por asnjë racë në Ballkan nuk meriton që në betejat e veta të verbra dhe impulset e saj të vrullshme të vlerësohet nga Evropa me më shumë durim, më shumë butësi dhe më shumë simpati.
Përgatiti: Bejtullah Destani
