Gara për të shpëtuar thesaret historike të Gazës nga bombat izraelite

Historia e Rripit të Gazës daton më shumë se 5,000 vjet më parë. Në antikitet, ishte një port kyç në bregdetin e Mesdheut, në një rrugë tregtare të ngarkuar midis Egjiptit, Sirisë dhe Mesopotamisë. Në vitin 332 para Krishtit, Aleksandri i Madh rrethoi Gazën. Në vitin 1799, Napoleoni qëndroi aty. Kjo trashëgimi e gjallë kulturore shihet nga shumë palestinezë si qendrore për identitetin e tyre. Pavarësisht vuajtjeve të gati dy vjetëve lufte, disa janë të përkushtuar për të shpëtuar të kaluarën e Gazës.

Teksa bombat izraelite po rrëzonin ndërtesat e larta njëra pas tjetrës në qytetin e Gazës, erdhi një telefonatë të cilën arkeologu më i mirë i Gazës, Fadel al-Otol, e kishte pasur frikë prej kohësh. Ushtria izraelite po paralajmëronte se ishte gati të sulmonte një kullë që ruante mijëra thesare të lashta.

“Sinqerisht, mezi flas, për dy ditë mezi kam fjetur”, ka thënë Fadel nga Zvicra, ku tani jeton me pjesën më të madhe të familjes së tij. “Kam qenë jashtëzakonisht i shqetësuar. Kam ndierë sikur një raketë mund të më godiste zemrën në çdo moment”, ka shtuar ai.

Pasi ekspertët ndërkombëtarë i kërkuan Izraelit të jepte një ditë shtesë për evakuimin, Fadel dhe disa të tjerë i udhëzuan nga distanca vullnetarët dhe punonjësit e ndihmës palestineze përmes një akti të pabesueshëm. Duke garuar me kohën, ata zhvendosën gjashtë kamionë me gjësende - duke përfshirë qeramikë të brishtë, mozaikë dhe skelete shekullore, në një vend më të sigurt në të gjithë qytetin e bombarduar. Disa sende ishin dëmtuar më parë nga bombardimet dhe po ashtu nga vjedhjet, por Fadel kishte lënë kuti me objekte të paketuara dhe të inventarizuara me kujdes në rafte.

Ai vlerëson se 70% e përmbajtjes së magazinës në katin përdhes u hoq me sukses. Ato përfshinin shumë gjetje të rralla.

Por të gjitha sendet e mbetura u shtypën kur raketat shkatërruan ndërtesën 13-katëshe al-Kawthar të dielën.

“Jam shumë i trishtuar. Zemra ime po thyhet”, ka shkruar Fadel në mesazhin e tij të fundit. “Asnjëherë nuk më shkoi ndërmend se vendet arkeologjike, muzetë dhe dyqanet do të shkatërroheshin një ditë”, është shprehur ai.

Territor i vogël me qytetërime të ndryshme

Historia e Rripit të Gazës daton më shumë se 5,000 vjet më parë. Në antikitet, ishte një port kyç në bregdetin e Mesdheut, në një rrugë tregtare të ngarkuar midis Egjiptit, Sirisë dhe Mesopotamisë. Në vitin 332 para Krishtit, Aleksandri i Madh rrethoi Gazën. Në vitin 1799, Napoleoni qëndroi aty.

Territori i vogël, siç njihet sot, ka parë qytetërime të ndryshme, duke përfshirë kananejtë, egjiptianët, filistejtë, asirianët, persianët, grekët, hasmoneanët hebrenj, romakët, bizantinët e krishterë, mamlukët dhe osmanët myslimanë. Të gjithë kanë lënë gjurmët e tyre.

Kjo trashëgimi e gjallë kulturore shihet nga shumë palestinezë si qendrore për identitetin e tyre.

Fadel al-Otol pati fillime modeste në një nga kampet e mëdha urbane të refugjatëve në Gazë, kampin Shati (Plazh). Si djalë, ai ishte i magjepsur nga gjetjet që dilnin përgjatë bregdetit gjatë stuhive dimërore. “E gjitha ndodhi rastësisht”, thotë Fadel, duke kujtuar karrierën e tij. “Doli që jetoja pranë vendit të portit të lashtë të Anthedonit”.

Gjatë viteve 1990, në adoleshencë, Fadel ndoqi një ekip nga Shkolla Franceze Biblike dhe Arkeologjike në Jerusalem, ndërsa ata kryenin gërmime në Anthedon, i cili daton gati 3,000 vjet më parë.

Ai përfundoi trajnimin në Francë përpara se të kthehej në vendlindje për të drejtuar gërmime të rëndësishme, përfshirë në Shën Hilarion, një manastir të hershëm të madh në Gazën qendrore, i cili u njoh si një vend i Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s vitin e kaluar.

“Më pëlqeu shumë të punoja atje”, thotë Fadel. “Pasqyron historinë e pasur dhe tolerancën sociale të Gazës. Vendi u ndërtua në shekullin e 4-të dhe vazhdoi të lulëzonte deri në shekullin e 7-të. Gjatë periudhës islamike Umajade, atje jetonin myslimanë dhe të krishterë”, shton ai.

Ndryshimi që erdhi më 7 tetor 2023

Për vite me radhë, Fadel ruajti dyqanin e mbajtur në Qytetin e Gazës nga shkolla franceze. Dyqani përfshinte gjetje të mëdha nga gati tre dekada gërmimesh lokale. Kohët e fundit, ka pasur zbulime emocionuese në Kishën e Al-Bureij në Gazën qendrore dhe varrezën më të madhe romake të gjetur në Gazë, Ard al-Moharbeen.

Gjithçka ndryshoi më 7 tetor 2023, kur luftëtarët e Hamasit nga Gaza udhëhoqën një sulm ndërkufitar ndaj Izraelit, duke vrarë rreth 1,200 njerëz. Hamasi mori 251 pengje, nga të cilët 48 ende mbahen në Gazë, megjithëse vetëm 20 besohet se janë ende gjallë.

Në përgjigje, Izraeli nisi një bombardim masiv dhe pushtim tokësor. Sipas Ministrisë së Shëndetësisë të drejtuar nga Hamasi, që atëherë janë vrarë afër 65,000 palestinezë. Ka pasur shkatërrime të mëdha.

Gjatë luftës, UNESCO thotë se ka verifikuar dëme në 110 vende me rëndësi fetare, historike dhe kulturore.

Në Lagjen e Vjetër të Qytetit të Gazës, minarja dalluese tetëkëndëshe e Xhamisë ikonike të Omarit të Madh - xhamia më e madhe dhe më e vjetër në Rrip - është lënë si një trung i thyer.

Aty pranë, Qasr al-Basha 700-vjeçare, një nga xhevahiret e Gazës, është goditur dhe shembur me buldozer. Në vitet e fundit është përdorur si muze dhe nuk dihet se çfarë ka ndodhur me mijëra objekte që përmbante. IDF-ja ka thënë se nuk ka informacion në lidhje me shënjestrimin e vendit.

Hyrja në tregun mesjetar të arit, Souq al-Qissariya, u godit drejtpërdrejt. IDF-ja ka thënë se kishte goditur "një objektiv ushtarak", dhe banja tradicionale e restauruar Hammam al-Samra nuk ekziston më.

Më në veri, Ard al-Moharbeen është dëmtuar dhe shembur me buldozer. IDF-ja ka thënë se kishte shënjestruar “një kompleks ushtarak të Hamasit të përdorur për qëllime operacionale”.

Herën e fundit që ishte e sigurt për ekspertët të vizitonin kishën bizantine të shekullit të 5-të në Jabalia, ata panë se një strehë e ndërtuar për të mbrojtur mozaikët e saj të bukur ishte shembur mbi ta.

"Situata në Gazë është shumë e vështirë. Njerëzit thjesht po kërkojnë diçka për të ngrënë dhe pirë”, thotë Fadel, vajza e madhe e të cilit dhe dy nipër e mbesa të vegjël mbetën në Rrip.

Ai thotë se megjithatë vendasit kujdesen shumë për të gjitha humbjet e vendeve të trashëgimisë.

Kampe ushtarake në vende arkeologjike

Të jesh arkeolog në Gazë nuk ishte kurrë e lehtë. Hamasi - i parë nga shumë vende si një grup terrorist, e kishte marrë kontrollin e Rripit me forcë në vitin 2007, një vit pasi kishte fituar zgjedhjet palestineze. Izraeli dhe Egjipti më pas e mbajtën atë nën një bllokadë të rreptë, duke thënë se kjo ishte për të ndaluar paratë dhe armët që arrinin te Hamasi.

Ndonjëherë, Hamasi festonte gjetjet nga e kaluara e lashtë. Por ai gjithashtu ndërtoi projekte banimi dhe kampe ushtarake në vende arkeologjike - duke përfshirë Anthedon, Tel es-Sakan, një vendbanim të rrallë 4,500-vjeçar të Epokës së Bronzit dhe një sinagogë të shekullit të 6-të në Qytetin e Gazës.

Me pak hapësirë, një popullsi me rritje të shpejtë dhe një ekonomi të shkatërruar, historia ishte një përparësi e vogël. Fadel provoi çdo rrugë për të marrë mbështetje për arkeologjinë lokale dhe gjeti një aleat te një palestinez francez nga Qyteti i Gazës, Jehad Abu Hassan.

Jehad punon për organizatën humanitare franceze “Première Urgence Internationale” dhe ka ngritur një program të quajtur “Intiqal”, i cili trajnon të rinj nga Gaza për të punuar në gërmime dhe turne publike.

“Ne morëm shumë aplikime dhe kërkesa për të bërë punë vullnetare, kështu që mendojmë se komuniteti lokal filloi të shohë rëndësinë e trashëgimisë kulturore, ku ata mund të bëjnë diçka në këtë fushë”, kujton ai.

Tani për tani, Jehad Abu Hassan thotë se mbijetesa është përparësia kryesore për banorët e Gazës, por ai beson se trashëgimia kulturore në fund të fundit mund të jetë një pjesë e rëndësishme e një plani të pasluftës.

“Do të duhej të rifillonit nga pothuajse zero, të ndërtonit përsëri dhe t’i thoni botës se Gaza nuk është vetëm imazhe të dhunës dhe dëshpërimit”, thotë ai, “por ne kemi kulturë, kemi histori, kemi njerëz në këtë tokë”.

Në dy vjetët e fundit, gjykatat më të larta ndërkombëtare kanë hapur çështje për krime lufte të dyshuara të kryera nga Hamasi dhe Izraeli, të cilat i mohojnë akuzat.

Zhdukja e trashëgimisë kulturore të një populli është pjesë e një padie të vazhdueshme në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë, ku Afrika e Jugut e ka akuzuar Izraelin për gjenocid; një çështje të cilën Izraeli ka thënë se kishte hedhur poshtë.

Izraeli fajëson Hamasin

Izraeli fajëson Hamasin për shkatërrimin e vendeve të rëndësishme historike. Ushtria izraelite thotë se “Hamasi qëllimisht i ngulit asetet e tij ushtarake brenda zonave civile me popullsi të dendur.

"IDF-ja nuk kërkon të shkaktojë dëme të tepërta në infrastrukturën civile dhe kryen sulme vetëm bazuar në domosdoshmërinë ushtarake. Në përputhje me të drejtën ndërkombëtare, i kushtohet vëmendje e kujdesshme pranisë së vendeve të ndjeshme”, thuhet në një deklaratë të IDF-së.

Një kthesë e fatit ka ruajtur një koleksion tjetër thesaresh mbresëlënëse nga e kaluara e Gazës. Një përzgjedhje është aktualisht në ekspozitë në Institutin e Botës Arabe në Paris dhe po përdoret për të treguar historinë pak të njohur të territorit, si një oazë, e hapur ndaj botës, në një udhëkryq qytetërimesh.

“Me atë që ka ndodhur, ato kanë një ndikim të ri emocional”, thotë kuratorja, Elodie Bouffard.

Ka një bollëk vazosh, statujash, kolonash dhe llambash të vogla. Pjesa qendrore e ekspozitës është një mozaik i madh i shekullit të 6-të nga një kishë, i dekoruar me kafshë dhe një hardhi rrushi, i gjetur nga punëtorët që gërmonin një rrugë në Deir al-Balah.

Shumë nga sendet e ekspozuara u dërguan fillimisht në Muzeun e Artit dhe Historisë së Gjenevës rreth dy dekada më parë për një ekspozitë të organizuar nga Autoriteti Palestinez i mbështetur ndërkombëtarisht. Ai kishte për qëllim financimin e një muzeu të ri në Gazë. Pasi Hamasi mori pushtetin dhe kufijtë e Gazës u vulosën, objektet ngecën dhe u mbajtën në depo.

Një biznesmen i pasur nga Gaza, Jawdat Khoudary, kishte dhuruar shumë nga këto vepra. Ai me ngurrim u largua nga shtëpia e tij për në Egjipt në fillim të luftës me familjen e tij.

“Një jetë e shkatërruar brenda dy orësh”

“Unë i njoh të gjithë operatorët e lopatave që gërmojnë, kështu që i binda ata, nëse gjeni një copë mermeri ose qeramike, mos e shkatërroni, mbajeni në gjendje të mirë dhe ma jepni mua dhe unë do t'ju jap një shumë të konsiderueshme”, thotë Jawdat.

“Ata menduan se jam pak i çmendur duke kërkuar qeramikë dhe gurë, por ditë pas dite i bindëm se është historia jonë”.

Si të gjithë në Gazë, Jawdat po vajton të dashurit e humbur në luftë, por edhe ai është i zemëruar nga humbja e bizhuterive historike, monedhave, kostumeve palestineze dhe objekteve që kishte mbledhur gjatë dekadave. Ai kishte vendosur disa sende të çmuara në kuti të sigurta në bankë, por shumë prej tyre ishin të ekspozuara në shtëpinë e tij të mysafirëve al-Mathaf (Muzeu) në qytetin e Gazës.

Vitin e kaluar, forcat izraelite goditën bankën, gjë për të cilën IDF-ja ka thënë se ishte pjesë e sulmeve të saj ndaj Hamasit, si dhe shtëpinë dhe muzeun e Jawdat. Ushtria izraelite thotë se e shënjestroi këtë të fundit sepse një operativ i lartë nga batalioni i Kampit Shati të Hamasit po qëndronte atje.

“U përballa me realitetin se ajo që bëra në jetën time u shkatërrua brenda dy orësh”, thotë Jawdat me keqardhje. Punëtorët e mbetur të kompanisë së tij në Gazë e kanë ndihmuar atë të rimarrë disa objekte, por një video që i është dërguar tregon se muzeu i tij ishte djegur keq.

Shumica e asaj që është zhdukur është e pazëvendësueshme, thotë Jawdat.

Në Paris, ka një radhë të gjatë për ekspozitën e Gazë.  Ndërkohë, në Gjenevë, Fadel al-Otol, i cili ka punuar në Muzeun e Artit dhe Historisë që nga prilli, është ngarkuar me katalogimin, kërkimin dhe ruajtjen e një totali prej rreth 500 objektesh nga Gaza të cilat ende mbahen atje. Duke parë të gjithë koleksionin, ai thotë se ngjall “trishtim dhe nostalgji”.