Dramaturgu kosovar Jeton Neziraj ka kaluar nëpër represionet e regjimit të Milosheviqit dhe ferrin e luftës civile gjatë studimeve të tij për dramaturgji. Pas themelimit të Republikës së Kosovës, ai punoi si drejtor artistik i Teatrit Kombëtar atje. Deri më tani ka shkruar më shumë se njëzet e pesë drama, të cilat janë vënë në skenë në të gjithë Evropën dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Në vitin 2018, Zyra e Bashkimit Evropian në Kosovë ia ndau çmimin “Evropiani i Vitit”. Ai është marrësi i Çmimit Europe Culture 2020 dhe i Çmimit Ndërkombëtar të Teatrit 2021 të shpallur nga kompania e New Yorkut, “Playwrights Realm”. Themeloi dhe menaxhon kompaninë e teatrit dhe produksionit “Qendra Multimedia”, me seli në Prishtinë, duke sjellë në “Palm Of Fest” bashkëprodhimin teatror “The Handke Project” të shpërblyer nga “Journèes de Lyopn des Auteurs de Theátre”. Drama e tij “Negotiating Peace” pati premierën çeke në Teatrin e Qytetit të Pragës.
Divadelni Noviny: Kush e dha idenë për “The Handke Project”?
Jeton Neziraj: Peter Handke u bë i dukshëm në mediat ballkanike dhe në sytë e publikut në vitet ‘90, kur filloi të shkruante tekste politike në mbështetje të Serbisë dhe Slobodan Milosheviqit. Vëmendja ndaj punës së tij dhe teksteve të diskutueshme u shtua pasi ai mori çmimin “Nobel” për letërsi. Unë personalisht u interesova për të në vitin 2019, kur “Qendra Multimedia” dhe unë u angazhuam të prodhonim një shfaqje për teatrin Volskbühne në Berlin. Unë shkrova “Kthimin e Karl Mayit”, një shfaqje e cila e përball audiencën me qëndrimin pothuajse demonizues të Evropës Perëndimore ndaj Lindjes. Në një skenë, personazhi i Mayit, Kara Ben Nemsi, takohet me Peter Handken. Pasi mbarova dramën, kuptova se Handke meritonte më shumë vëmendje. Puna ime e radhës do të ishte një dramë në të cilën përpiqem të kuptoj se si, ne si artistë, mund të mbetemi të përkushtuar ndaj lirisë artistike duke qenë plotësisht të vetëdijshëm për përgjegjësinë që kemi ndaj publikut tonë. Kështu, në “The Handke Project” ne nuk ishim aq të interesuar për Peter Handken (si individ), por më tepër për “fenomenin Peter Handke”, një shembull i gjallë i hipokrizisë evropiane, që është në gjendje të prezantojë fashizmin si shprehje e lirisë artistike, madje edhe ta vlerësojë.
Divadelni Noviny: Por pa lirinë e shprehjes, ballafaqimi me personalitete dhe opinione të diskutueshme nuk do të ishte i mundur.
Jeton Neziraj: Arti duhet të jetë i lirë të bëjë pyetje, por pyetjet nuk duhet të jenë helmuese dhe të nxisin qëllimisht urrejtje, të dëmtojnë e përçmojnë viktimat, të shtypurit dhe të margjinalizuarit. Artisti me krijimtarinë e tij nuk guxon t’ua shtojë vuajtjen e dhimbjen. Ka një kufi etik dhe ka pasur gjithmonë në art, veçanërisht në teatër dhe letërsi. Dhe natyrisht, është e rëndësishme të dimë se kush po shtron pyetje! Pyetjet nga djalli do të jenë gjithmonë pyetje djallëzore. Se ato, në vend që të kërkojnë të vërtetën, udhëhiqen nga qëllimet e liga, duan ta prishin paqen, shtrembërojnë faktet. Qëllimi është të turbullohet e vërteta dhe të shkaktohet konfuzion. Kur Handke vuri në dyshim gjenocidin e dokumentuar dhe të verifikuar të Srebrenicës, ai nuk donte të hidhte dritë mbi ndodhitë apo të zbulonte të vërtetën e panjohur. Përkundrazi, ai dëshironte ta sfidonte atë të vërtetë, në mënyrë që ajo të mohohej. Ai donte të përbuzte mijëra viktima dhe të përçmonte vuajtjet e mijëra grave të Srebrenicës.
Shkrimtar ose përbindësh
Divadelni Noviny: E gjetët përgjigjen e pyetjes nëse është e mundur të ndahen qëndrimet e artistit nga vepra?
Jeton Neziraj: Personalisht, nuk mendoj se vepra artistike e një shkrimtari mund të ndahet nga qëndrimet e tij publike, e as nuk besoj që dikush mund të jetë një shkrimtar i mirë nëse është edhe një përbindësh njerëzor, e i pandjeshëm. Në “Projektin Handke”, ne përpiqemi t’ia përcjellim audiencës atë për të cilën foli dikur dhe Günther Grassi. Ai tha se kishte një problem me idenë që shkrimtarëve t’u jepej një lloj bonusi gjenial që justifikon partishmërinë e tyre për marrëzitë më të këqija dhe më të rrezikshme. Dhe kështu dikush mund të pyesë: A duhet të ndalohen librat e Peter Handkes? A duhet të harrohen?
Divadelni Noviny: Cila mendoni se do të ishte përgjigjja?
Jeton Neziraj: As njëra dhe as tjetra. Le të lexohen romanet e tij dhe dramat e tij të vihen në skenë nga kushdo që dëshiron. Megjithatë, mendoj se tematizimi, dokumentimi dhe transparenca në lidhje me pikëpamjet e tij fashiste për luftërat në ish-Jugosllavi duhet të jenë të dukshme edhe për publikun e gjerë. Në mënyrë që të gjithë të kenë një portret të plotë, duke përfshirë Peter Handken, i cili u nominua nga Salman Rushdie për “Idiotin e Vitit”. Kjo është pikërisht ajo që ne po përpiqemi të themi në projektin tonë.
Divadelni Noviny: A duhet një artist i respektuar të jetë politikisht neutral dhe të mbrojë punën e tij, apo të angazhohet dhe të rrezikojë antipatinë?
Jeton Neziraj: Shumë artistë nuk duan të përfshihen në çështje komplekse politike dhe sociale, të cilat shpesh dinë të jenë të komplikuara, të ndjeshme apo edhe të rrezikshme. Edhe nëse ndodh që të trajtojnë një temë politike, ata e bëjnë atë në mënyrë indirekte dhe toni i tyre kritik është përgjithësues dhe neutral. Unë i përkas një grupi tjetër, ndoshta më të vogël. Besoj se artistët, veçanërisht artistët e teatrit, duhet të merren me tema aktuale dhe urgjente dhe të mbajnë qëndrime të qarta për to.
Teatri nuk duhet të ofrojë vetëm rehati dhe të merret vetëm dhe ekskluzivisht me kultivimin e ndjenjave estetike. Ai gjithashtu duhet të kultivojë e të edukojë trurin tonë dhe ndjenjën e përgjegjësisë për botën përreth. Në shoqërinë si kjo e jona në Ballkan, me një demokraci të brishtë, ku fantazmat e luftës janë ende vërdallë, skena teatrore bëhet një hapësirë ideologjike për ushtrimin e demokracisë, e cila mungon në shoqëri.
Divadelni Noviny: “The Handke Project” u shfaq premierë në Prishtinë në vitin 2022 dhe tani është në turne. Çfarë lloj reagimi merr?
Jeton Neziraj: Kudo që është shfaqur deri tani ka krijuar “rrëmujë”. Sepse prek një nerv të ndjeshëm politik, etik dhe estetik, jo vetëm në rajonin tonë të trazuar, por edhe në Evropë. Debatet dhe mosmarrëveshjet nuk kanë të ndalur që nga premiera. Produksioni është ende i gjallë dhe rëndësia e tij po rritet, veçanërisht tani edhe me luftën në Ukrainë. Reagimet e mediave dhe publikut ishin pozitive, ndoshta me përjashtim të Beogradit. Pas shfaqjes sonë në Serbi – konkretisht në Teatrin Bitef – shpërtheu një lloj gjuetie shtrigash, i organizuar nga (shërbëtorët e qeverisë – shënim nga redaktori) dhe mediat pro-qeveritare. Me shfaqjen, por edhe me deklaratat tona për mediat serbe, ne u përpoqëm të përçonim mesazhin se Serbia duhet të kalojë në procesin e “dehandkeizimit”, por teza jonë vetëm i hodhi benzinë zjarrit. Megjithatë, ne e prisnim atë reagim në Serbi. Ishte interesante në Tiranë, pasi në publik ishte ulur një ish-anëtar i Akademisë Suedeze të Nobelit, Kristoffer Leandoer dhe pas performancës ai shkroi një reflektim fantastik në të përditshmen kryesore suedeze “Svenska Dagbladet” me titullin: “Në një shfaqje teatrore në Shqipëri më thanë të shkoja në ferr, mua personalisht”.
Divadelni Noviny: “Qendra Multimedia” ekziston prej njëzet vjetësh dhe shpesh performon jashtë vendit. A ishte bashkëpunimi ndërkombëtar në plan që në fillim?
Jeton Neziraj: Po, “Qendra Multimedia” deri më tani ka prodhuar dhe bashkëprodhuar mbi tridhjetë drama, të cilat janë shfaqur në Evropë dhe Amerikë. Kemi përfshirë artistë nga vende të ndryshme, duke përfshirë Italinë, Francën, Serbinë, Gjermaninë, Anglinë dhe SHBA-në. Nëse vini nga një vend i varfër dhe i izoluar si Kosova, shkëmbimi dhe bashkëpunimi ndërkombëtar nuk është vetëm një akt artistik, por edhe politik. Sidomos në kohën e tanishme, kur ksenofobia dhe racizmi, nacionalizmi dhe autoritarizmi janë në rritje në Evropë, kur lëvizjet populiste në të djathtën ekstreme po fitojnë gjithnjë e më shumë terren. Gjithashtu, prestigji ndërkombëtar na ndihmoi të konsolidojmë pozicionin tonë dhe të fitojmë besimin e audiencës vendase. Teatri që kemi krijuar në Kosovë vitet e fundit ka luajtur në radhë të parë një rol emancipues, si dhe ka luajtur një rol të rëndësishëm në formësimin e identitetit të shtetit të ri. Teatri që krijojmë ne ballafaqon publikun, kastat politike, median dhe të tjerët me anën e errët të realitetit si të tillë, realitet të cilin askush nuk dëshiron ta njohë dhe të pranojë. Sigurisht që shpesh kemi hasur në kundërshtime nga grupe të caktuara, qofshin ato politike apo fetare. Por teatri është një opozitë legjitime. Nëse nacionalistët shqetësohen nga shfaqja, kjo është mirë, ashtu siç është mirë kur homofobët apo fundamentalistët fetarë ndihen të ofenduar apo të pakënaqur. Përndryshe, do të ishte një fyerje për vetë konceptin e teatrit.
Divadelni Noviny: Ku po shkon kultura aktuale e teatrit evropian dhe cilat janë tendencat?
Jeton Neziraj: Vitet e fundit preket posaçërisht tema e ndryshimeve klimatike, që është pa dyshim një zhvillim pozitiv. Një pyetje tjetër është se deri në çfarë mase krijuesit teatrorë në Evropë sot janë të lirë dhe mund të ndjekin sensibilitetin dhe instinktet artistike pavarësisht nga agjendat e ndryshme të jashtme (edhe kur ato janë të rëndësishme). Nuk mund të largohem nga përshtypja se teatri evropian po u nënshtrohet trendëve e tendencave specifike tematike që përcaktohen nga struktura të ndryshme të jashtme. Në këtë mënyrë, teatri vetëm po përpunon atë që palët e treta i ofrojnë, e kështu, ajo që shpesh shohim në skenë nuk ndryshon nga ajo që shohim në media, parlamente dhe institucione të tjera burokratike.
Divadelni Noviny: Në një bashkëprodhim të ri ndërkombëtar me, ndër të tjera, Teatrot e qytetit të Pragës, do të prezantoni në Pragë shfaqjen “Negotiating Peace”. Çfarë duhet të presim prej saj?
Jeton Neziraj: Shfaqja na përball me përpjekjet që palët e ndryshme në konflikt bëjnë për të rivendosur normalitetin dhe për të sjellë paqen. Por siç thonë lufta nuk përfundon me dorëzimin e armëve. Negociatat e paqes janë si zgjatja e luftës – ato janë të domosdoshme, por nëse ato udhëhiqen nga njerëzit që nxitën luftën, kam frikë se ato janë të predispozuara të dështojnë. Kafshët e gjakut e të luftës nuk mund të bëhen engjëjt e paqes të së nesërmes. Duke iu referuar konflikteve specifike dhe konferencave të paqes, si ajo e Daytonit, ne përpiqemi të krijojmë si një shëmbëlltyrë, që do të na japë një pamje më të gjerë dhe universale të negociatave të tjera të paqes dhe konflikteve nga e gjithë bota.
Divadelni Noviny: Në çfarë jeni bazuar?
Jeton Neziraj: Libri “T'i japësh fund një lufte” i diplomatit dhe negociatorit amerikan Richard Holbrook më shërbeu mirë gjatë shkrimit të dramës. Falë këtij libri kuptova anën bizare që shpesh shoqëron këto ngjarje të rëndësisë maksimale. Në imagjinatën tonë marrëveshjet e paqes nënshkruhen pasi ekspertë nga fusha të ndryshme të kenë negociuar, dakorduar e “analizuar” çdo detaj. Por ndërsa Daytoni, por edhe marrëveshja e Oslos (midis Qeverisë së Izraelit dhe Organizatës për Çlirimin e Palestinës – shënim i redaktorit) na dëshmojnë se ato nuk janë rezultat i negociatave të hollësishme, por çështje e vullnetit të individëve në një moment të caktuar. Ose që marrëveshjet arrihen nën presionin e ndërmjetësve të paqes, si në rastin e Daytonit.
Divadelni Noviny: Pse po e vini në skenë temën e negociatave të paqes me një ekip evropian?
Jeton Neziraj: Siç thashë, ne nuk donim të ktheheshim vetëm në konferencat e paqes të viteve 1990 dhe në luftërat në ish-Jugosllavi. Na interesonte se si ndodhin procese të tilla gjetkë në Evropë e botë. Ne donim të dëgjonim sa më shumë zëra dhe të krijonim spektrin sa më të gjerë të opinionit, kështu që një shtrirje ndërkombëtare ishte e pashmangshme. Ekipi përfshin artistë dhe trupa teatrore nga Ukraina, Kosova, Serbia, Bosnjë-Hercegovina, Italia, Republika Çeke, Shqipëria, Maqedonia e Veriut, Norvegjia, Polonia dhe Estonia. Regjisorja është Blerta Neziraj, produksionet e së cilës janë të suksesshme si në nivel vendor ashtu edhe në atë ndërkombëtar. Në maj, të gjithë u takuam në Sarajevë dhe patëm diskutime të rëndësishme, që më shërbeu për të përfunduar dramën. Pas premierës në Prishtinë, “Negotiating Peace” udhëtoi në turne në Evropë, e më 13 dhe 14 nëntor e shfaqëm edhe para audiencës së Pragës.
Armiqtë e paqes e të demokracisë mprehin shpatat
Divadelni Noviny: A e dini se revista teatrore gjermane “Theater der Zeit” ju ka quajtur Kafka i Ballkanit?
Jeton Neziraj: Kafka është pa dyshim një nga shkrimtarët që më ka frymëzuar shumë dhe kritika e ka vënë re që ai, por edhe Gabriel García Márquez, Dino Buzzati, Ionesco e Ismail Kadare janë ndër idhujt e mi letrarë. Por unë nuk e di cilës traditë i përkas. Më kanë quajtur gjithçka (më shpesh cinik, ironik, agjent provokator, tradhtar, proserb, kundërshtar i kësaj e asaj...) dhe shkrimi im teatror është thënë se i shkon traditës së Brehtit, Molierit, Hanoc Levinit etj. Por unë mendoj se krejt kjo është shumë e ekzagjeruar.
Divadelni Noviny: A e konsideroni veten qytetar të botës dhe si duhet të duket ajo botë?
Jeton Neziraj: Gjatë luftës në Kosovë kam parë me sytë e mi të gjitha format e mizorive, krimeve dhe barbarizmit. Unë kam qenë pranë vdekjes disa herë. Por nuk kam qarë asnjëherë. Pas luftës e kapa veten një herë duke qarë – kur lexova një deklaratë në gazetë të aktivistes së njohur serbe, Natasha Kandiq. Ajo po rendiste krimet e kryera nga policia dhe ushtria serbe ndaj shqiptarëve. Mendova se çfarë gjesti human ishte ajo gjë, çfarë zëri i fuqishëm njerëzor, që po vinte nga ana tjetër, që deri atëherë kishte ngjallur vetëm mizori dhe vuajtje. Njerëz të tillë janë frymëzues. Unë do të doja të isha qytetar i një bote ku jetojnë dhe krijojnë njerëz të guximshëm, të cilët e kuptojnë se demokracia nuk mund të merret si e mirëqenë. Ne duhet ta mirëmbajmë atë së bashku, sepse armiqtë e paqes dhe të demokracisë janë duke i mprehur shpatat.
Marrë nga revista teatrore çeke “Divadelni Noviny”: Përktheu nga çekishtja: Mahir Elshani
