Brenda situatave që radikalisht ndrydhin manifestimin e të jetuarit dhe të menduarit, Imre Kertész gjen një udhë, përmes shkrimit, që të ndriçojë mundësinë e mohimit dhe kapërcimit të vdekjes. Pas vitit 1945, thjesht i kishte harruar Auschwitz-in dhe kampet e tjera gjermane. Edhe kur kishte folur për ato përvoja, kishte folur në “mënyrë joautentike“, ashtu siç flitet për një luftë apo për një internim. Por domethënien e vërtetë të të qenit brenda atyre kampeve, sqaron ai, e ka kuptuar “vetëm brenda stalinizmit“

Shkrimtari i madh hungarez Imre Kertész në romanet e veta shtjellon kryesisht situatat e skajshme të krimeve masive. Ai shkruan, në fakt, për përvojat e veta në kampe të shfarosjes. Në moshën 15-vjeçare, më 1944, u deportua nga Budapesti, si hebre, në kampin nazist Auschwitz, e më pastaj në Buchenwald dhe Zeis.

Në intervistën me titull “Shekulli XX është një makinë e likuidimit të përhershëm“, e botuar në revistën gjermane “Litteratur und Kritik“ (prill 1997), Kertész shpjegon si i lindi vokacioni i shkrimtarit.

Bashkëbiseduesi i tij, Gerhard Moser, e hap bisedën duke shfaqur mendimin se Kertész në të gjitha veprat e tij letrare ka parasysh Auschwitz-in. Në vijim, ai ia bën këtë pyetje të parë: a është e mundur, në ndonjë mënyrë , të nxirren në dritë përvojat e tilla?

“Nuk kam mundur ta kuptoj se çka ishte Auschwitzi pa përvojën time brenda stalinizmit”

Kertész shpjegon se pas vitit 1945, thjesht e kishte harruar Auschwitz-in dhe kampet e tjera gjermane. Edhe kur kishte folur për ato përvoja kishte folur në “mënyrë joautentike“, ashtu siç flitet për një luftë apo për një internim. Por domethënien e vërtetë të të qenit brenda atyre kampeve, sqaron ai, e ka kuptuar “vetëm brenda stalinizmit. Nuk kam mundur ta kuptoj se çka ishte Auschwitz-i pa përvojën time brenda stalinizmit“.

Kertészi duke dashur të theksojë ngjashmëritë midis regjimit nazist në Gjermani dhe atij stalinist, vë në dukje “një teknikë me të cilën qeniet njerëzore, njerëzit, mund të metamorfozohen tërësisht brenda një sistemi totalitar“

Ta përkujtojmë këtu se gjatë sundimit të stalinizmit ai nuk ishte internuar në ndonjë kamp; ai ka këtu parasysh shoqërinë e strukturuar nga sistemi totalitar. Zaten, siç shpjegon njeri nga njohësit më të mirë të fenomenit të totalitarizmit, Claude Lefort, kampi në regjimet totalitare, qoftë naziste qoftë staliniste, ishe një laborator i eksperimentimit me njerëzit për të parë se në ç’mënyrë dhe deri në ç’shkallë mund të shkohet në “përpunimin“ e njeriut për ta zhveshur tërësisht nga bindjet dhe sjelljet e tij më njerëzore dhe nga çdo vullnet për të rezistuar. Këto metoda të “trajtimit“ pastaj barten mbi rrafshin e tërë shoqërisë. Lefort kishte vënë në pah se regjimi totalitar shkon më larg se diktaturat, tiranitë dhe despotizmat, ngase ai synon një përvetësim “të ligjit dhe të njohjes së parimeve dhe qëllimeve të fundit të jetës sociale“, si dhe zaptimin e subjektivitetit më intim të individit.

Kertészi, ndërkaq, në këtë intervistë, duke dashur të theksojë ngjashmëritë midis regjimit nazist në Gjermani dhe atij stalinist vë në dukje “një teknikë me të cilën qeniet njerëzore, njerëzit mund të metamorfozohen tërësisht brenda një sistemi totalitar“. Ai njëherazi thekson se “Auschwitzi është forma më e rëndë dhe më e skajshme e totalitarizmit që kemi njohur deri më tani“ dhe se “shekulli XX është një makinë e likuidimit të përhershëm“, por njëherësh shton se “ne nuk e dimë mirë se çfarë formash të reja në të ardhmen mund të vijnë“. Kjo do të thotë se fakti se “njerëzimi ka përjetuar Auschwitz-in dhe totalitarizmin stalinian nuk e bën imun nga rreziqe të ngjashme në të ardhmen“. Duke e thënë këtë, vështirë është të harrohet fakti se Kertész e di se gjenocidi i Srebrenicës dhe ai i Ruandës kishin ndodhur tashmë.

Ai njëherësh cek se “kushtet që e kanë bërë të mundur Auschwitz-in kanë qenë të pranishme më parë. (fq. 87-88) Kertész-i nënvizon po kështu se njohja e mirëfilltë mbi Auschwitz-in dhe kushtet që e kanë bërë të mundur atë nuk ishin të mjaftueshme asokohe.

“Njerëzimi ka përjetuar Auschwitz-in dhe totalitarizmin stalinian nuk e bën imun nga rreziqe të ngjashme në të ardhmen“

Ndryshe nga Adorno, Kertész mendon se Auschwitz-i dhe përvojat e ngjashme kanë ushtruar ndikim të thellë në arte. Ai e vlerëson fuqinë e artit pikërisht sipas aftësisë që ka të nxjerrë në shesh përvojat ekstreme të ekzistencës njerëzore. Ndërkaq veprat letrare që nuk arrijnë të shkoqisin asgjë të çmuar nga përvoja të tilla ai i cilëson si vepra të dobëta e të varfra, që i takojnë një “arti të pakultivuar“. Ai mendon se veprat e tilla, zaten, nuk e kanë kuptuar epokën në të cilën jetojnë dhe kushtet e lindjes së saj. (f.88)

Kësodore, Kertész e sheh të udhës të theksojë se konceptet e kreativitetit dhe të frytshmërisë tani “kanë një domethënie krejt të re“. Ai cek se kishte gjetur frymëzim te temat që i trajton, veç të tjerëve , shkrimtari austriak Thomas Bernhard dhe Sartrei: fjala vjen tema e sëkëlldisë (la nausée), por edhe dhe dialektika negative e Adornos. Kësisoj, në shkrimet e veta Kertész mëton të ndriçojë fuqinë shkatërruese të negativitetit që kaplon përjetimin e njeriut.(f.89)

Kertész e shpjegon këtu edhe orvatjen e tij për ta “zbuluar Auschwitz-in“ përmes një gjuhe tjetër, duke ia imponuar “heroit të tij negativ një peshë të rëndë e dërrmuese“. Ai e kupton “heroin“ e tij si të paracaktuar nga jashtë, nga shoqëria dhe institucionet e saj. Identiteti i tij, shkruan ai, “nuk është identiteti i tij vetjak; fati i tij nuk është fati të cilin e kishte zgjedhur, kurse situatat në të cilat ai angazhohet, i ikën nga kontrolli“.

Masifikimi i individëve në totalitarizëm

Mu për këtë arsye, ai kishte vendosur ta kultivonte “një model kohor linear, ndonëse i pamiradijshëm“. Ai shpjegon se për ta zgjedhur këtë model ka ndikuar te ai muzika e Shonbergut, teknika e tij e serive. Kertész shton se te kompozimi i tij kishte gjetur “një botë totale“, ndërkaq “tingujt e tij janë të determinuar nga jashtë dhe duhet të jenë të komponuar në drejtim të një fundi sipas një vijimësie mirë të programuar“. (f.89) Pikërisht aty kishte gjetur strukturën për romanin e tij, ngase ai donte ta “paraqiste Auschwitz-in si një sistem“. Kertészin nuk e kishin interesuar fort “tmerret individuale“ por më shumë “strukturat e këtij sistemi dhe mungesa e fatit e heroit të tij“. Ai sqaron se është përpjekur të ndriçojë procesin brenda të cilit jemi të përcaktuar nga jashtë“. (fq. 90) Ai e shpjegon synimin e tij në romanet e veta si përpjekje për të nxjerrë në shesh “jo si bëhemi atë që jemi por në ç’mënyrë bëhemi atë që nuk jemi“. Kertész thekson se atij nuk i ka interesuar aq fati individual sa “mungesa e fatit“ e cila ka ndikuar në procesin e “masifikimit e individëve“, (fq. 90) Në pyetjen e bashkëbiseduesit se përse të tri romanet e tij “Romani i një të pafati“ , “Refuzimi“ dhe “Kadish për një fëmijë që nuk do të lindë“ bëjnë fjalë për “mungesën e fatit“ dhe çka do të thotë kjo mungesë ? Kertész përgjigjet: “Mungesa e fatit është gjithë ajo që është e përcaktuar, e determinuar nga jashtë. Në totalitarizëm, të gjitha fatet janë tanimë të vizatuara“. Në këtë mënyrë, saktëson ai, ky determinim bën që të zhduket “ekzistenca specifike e njeriut“. Bëhet e qartë tani se Kertész i jep një domethënie specifike fjalës “fat“. Nocioni i fatit shpesh kuptohet si një fuqi e panjohur që besohet se paracakton në mënyrë të pashmangshme ecurinë e jetës së njeriut ose rrjedhën e ngjarjeve, pra pavarësisht vullnetit të një individi. Ndërkaq Kertész “fatin“ e një individi e sheh të përcaktuar me vullnetin dhe prirjet e dëshirat e tij.

Kertészi e vlerëson fuqinë e artit pikërisht sipas aftësisë që ka të nxjerrë në shesh përvojat ekstreme të ekzistencës njerëzore

Së këndejmi ai e shikon totalitarizmin si regjim politik i cili i privon individët nga mundësia që vetë të formësojnë fizionominë e individualitetit të tyre. Si regjim i cili prodhon “masifikimin“ e individëve duke i zhveshur nga veçoritë karakteristike që i shquajnë. Kurse “masa“ del si një lëndë amorfe të cilën e përsundon dhe e përpunon sistemi totalitar.

Në fjalën e tij, me rastin e ndarjes së çmimit “Nobel“, në vitin 1972, Kertész thekson se në ato situata të skajshme, iu shpërfaqën edhe mundësitë e zgjimit të vetes me një veprim përmes shkrimit, me gjithë pranisë ngufatëse të vdekjes në kamp. Kësisoj brenda situatave që radikalisht ndrydhin manifestimin e të jetuarit dhe të menduarit, ai gjen një udhë, përmes shkrimit, që të ndriçojë mundësinë e mohimit dhe kapërcimit të vdekjes.

Psikoanalistja franceze Jeanne Bernard në artikullin me titull “Luciditeti i frytshëm i Ime Kertészit“ (në revistën “Journal de psychiatrie“, 2010/1) merr në shqyrtim mënyrën si e zbuloi ai veten përballë situatave të skajshme në kampet e shfarosjes. Situata në të cilat vdekja e shoqëroi hap pas hapi, brenda një hapësire të stër- rrethuar me gjemba e norma të lëvizjeve që i kishte paracaktuar kampi i vdekjeve. Ajo mëton këtu të ndriçojë rrugëtimin e Kertészit si shkrimtar, si “i mbijetuar“, të shpjegojë se në ç’mënyrë ai ka vendosur “t’i mbijetojë mbijetimit të vet“, shprehje kjo të cilën ai ia huazon shkrimtarit francez Jean Améry, i cili kishte shkruar për situata të ngjashme.

“Mungesa e fatit është gjithë ajo që është e përcaktuar, e determinuar nga jashtë. Në totalitarizëm, të gjitha fatet janë tanimë të vizatuara“

Bernard e citon një fragment ku Kertész shkruan: “E kam parë fytyrën e Gorgonës dhe kam vazhduar të jetoj, por e dija se vuajtja e kësaj njohurie nuk do të më braktiste asnjëherë“. E kishte fjalën për njohurinë mbi mynxyrën e krimit ekstrem. Gorgonat, në fakt, që i takojnë mitologjisë antike greke, janë krijesa keqbërëse, shikimi i të cilave ka fuqinë ta ngurtësojë personin i cili e shikon. Pyetja pra ka të bëjë me vendimin e tij që t’i shmanget ngurtëzimit, që të provojë të jetojë, ndonëse kishte parë dhe përjetuar shpërbërjen katastrofike të gjithë asaj që mund t‘i japë jetës një kuptim, të asaj që na shtyn të kemi dëshirë për të shijuar trajtat e saj më të thjeshta. Si prehjen e qetë në diell apo bisedën me një njeri tjetër, pa presionin e hijes së vdekjes, e cila mund të ngufasë buzëqeshjen më të ndritur, pikën e një shprese që mbin në sytë e një djaloshi. E, megjithatë, brenda kësaj situate të skëtershme ai gjeti mundësinë e të shkruarit, pikë kjo shpëtimtare për të, brenda botës së kampit që ngufaste çdo vegim jete.

Bernard vë në pah se në romanin e vet të parë, Kertész përshkruan çastin kur iu shfaqën “kujtime traumatizuese të palosura në brendinë e vetes“ iu paraqit një si thirrje që të shkëputet nga të jetuarit brenda “një kortezhi dehës të historisë i cili e zhvesh njeriun nga personaliteti i tij dhe nga fati i tij“.

Brenda situatave që radikalisht ndrydhin manifestimin e të jetuarit dhe të menduarit, ai gjen një udhë, përmes shkrimit, që të ndriçojë mundësinë e mohimit dhe kapërcimit të vdekjes

Kjo nevojë për të shkruar doli madje më e fuqishme se mundësia për të ikur jashtë vendit nën sundimin stalinist, mundësia të cilën ia kishin ofruar disa miq. Kur këta erdhën ta ftojnë për nisje, ai u tha: “Nuk mund të vij, ngase duhet ta shkruaj një libër“. Kjo përgjigje ishte e çuditshme për miqtë e tij. Por, siç shpjegon Bernard, pikërisht brenda projektit për ta shkruar romanin ai e gjeti rrugëdaljen kah akti krijues dhe ardhmëria. Ndonëse e dinte se brenda çfarë konteksti (stalinizmi) duhej ta realizonte projektin e shkrimit. Për Kertészin bëhet me peshë edhe mëtimi që ta “rikrijojë çastin“ në të cilin kishte marrë vendimin që të shkruajë. Të shkruajë mbi atë që kishte përjetuar, mbi realitetin e mynxyrshëm të kampit që “prodhonte“ vdekje përditë dhe rrënonte me ngulm të gjitha pikëmbështetjet që mund të kishte një i internuar. Kësisoj bota e shkrimit del si një botë që orvatet t’i shmanget zotërimit nga mekanizmi totalitar, qoftë brenda kampit, qoftë në shoqërinë e cila ishte organizuar sipas modelit të kampit.

Kjo intervistë u ribotua, me pëlqimin e Kertészit, në librin “Të flasësh për kampet, të mendosh për gjenocidet“, (Parler des camps, penser les génocides, Albin Michel, Paris 1999.

Ky libër voluminoz (700 faqe) përmban studimet e 28 autorëve (filozofë, shkrimtarë, sociologë dhe historianë nga Evropa dhe SHBA-ja, që u prezantuan në Simpoziumin Shkencor Ndërkombëtar, i mbajtur në vitin 1997 në Sorbona IV. Organizatorët e Simpoziumit dhe botuesit e këtij libri më ftuan të shkruaj për pastrimin etnik dhe gjenocidin në Kroaci, Bosnjë dhe në Kosovë. Në artikullin tim (fq 264-295) me titull “Pastrimi etnik dhe gjenocidi në ish-Jugosllavi“ e kam zhvilluar analizën në veçanti të formave që kanë marrë agresionet ushtarako-policore të Serbisë në Kroaci, Bosnje dhe në Kosovë në vitet ‘90.

.