Surroi: Në PIKË vazhdojmë bashkëbisedimin me Faton Topallin.
Faton, mirë se vjen prapë
Topalli: Mirëmbrëma, mirë se të gjej. Faleminderit, Veton!
Surroi: Në emisionin e kaluar mbërritëm deri te pika kulmore e zhvillimit të veprimtarisë së ilegales, në të cilën ti ke qenë pjesë. Ndodh një aktivitet dyvjeçar bëhet një përpjekje për sensibilizim të opinionit pse duhet rikthyer çështjen e Republikës jo vetëm si debat, po tash si projekt shtetëror, madje Republikës së Shqiptarëve në ish-Jugosllavi.
Kërcënoni me demonstrata, me protesta, me greva. Të gjitha këto janë për të gjitha këto zhvillime dinë, sepse ju keni lajmëruar Lidhjen e Komunistëve, për gjitha këto dinë, sepse sigurimi shtetëror merret me këto punë, siç the edhe në episodin e kaluar, i tërhiqet vërejtja, pastaj mbahen mbledhje në vitin 1979 lidhur me kërkesat tuaja, pra jeni një organizatë për të cilën dihet, kërkesat tuaja dihen, janë të artikuluara dhe mbërrin një moment, 11 mars 1981 i cili nuk lidhet drejtpërsëdrejti me ju. Pse?
Topalli: Ne e kemi diskutu këtë çështje më herët brenda partisë edhe kemi thënë kudo që shfaqet mundësia për ta shtru kërkesën për Republikë dhe kushdo që ndodhet prej nesh në momente të tilla, duhet bërë çmos për ta shtru këtë kërkesë. Tani kërkesa, domethânë protesta e datës 11 mars është një shpërthim spontan.
Kur po them shpërthim spontan, po mendoj më shumë, sepse çdo lëvizje ka një organizim të caktum. Edhe 11 marsi ka një organizim të caktum. 11 marsi shpërthen si pakënaqësi e studentëve, me kushtet të cilat kanë qenë në mesin e studentëve kanë kërku kushte më të mira.
Surroi: Inicimi i protestës është “pasuli ka qenë i keq”, në atë moment.
Topalli: Po u dashtë me pritë në radhë dhe ka qenë një prej arsyeve të shpërthimit, e dyta, ushqimi nuk ka qenë kualitativ, edhe bile ka pasur edhe kërkesa të tilla edhe më herët, një vjet më parë, një grup i studentëve ka shku dhe ka diskutu me drejtorin për këtë çështje, por nuk është që ka ndodhë ndonjë...
Surroi: Ky grup ka qenë i organizuar?
Topalli: Këta kanë qenë një, kanë qenë, në fakt për 11 marsin kanë qenë tri grupe të ndryshme të personave që kanë luajt një rol në kohën mes 11 dhe 26 marsit. Një grup ka qenë Kadri Kryeziu, Murat Musliu ka qenë pjesë e këtij grupi Ramadan Dobra, Selim Geci dhe një grup shokësh tjerë përreth tyre. Pastaj një grup ka qenë me Bajram Kosumin, Gani Vlanën...
Surroi: Dhe këta s’kanë pasur lidhje me ju?
Topalli: Këta s’kanë pasë lidhje me ne, edhe këta s’kanë pasë lidhje, këta kanë mujtë të njihen, por s’kanë pasë lidhje me njëri-tjetrin për organizim. Kanë qenë pjesë të pavarura prej njëri-tjetrit. Në një moment të caktum pastaj...
Surroi: As ideologjike?
Topalli: Jo, as ideologjike, thjesht kërkesat kanë qenë të natyrës sociale. Kanë qenë kërkesa për të përmirësu kushtet në Universitetin e Kosovës, respektivisht në Mensën e Studentëve.
Këto kanë qenë kërkesat kryesore.
Pastaj e kemi edhe Alil Lajçin si individ, i cili pastaj luan një rol mobilizues edhe më 11 mars, edhe më 25, respektivisht më 26 mars. Ali Lajçi, në fakt, iu ka bashkëngjitë protestës diku nga ora 21:00, pak para përfundimit të saj, pra nuk ka...
Surroi: ...nuk është që ka pasur ndonjë dijeni për protestë... Pra nëse mund ta kuptoj mirë: protesta fillon për çështje sociale, ashtu është dhe ju e shfrytëzoni këtë moment për të shtruar kërkesa politike.
Topalli: Kjo vjen pak më vonë, në fakt më 11 mars...
Surroi:... as më 11 s’ka...
Topalli: ...në fakt vjen më 11 mars, unë kam qenë në Prishtinë edhe jam bashkëngjitë protestës në rrugën Agim Ramadani (ish-Ramiz Sadiku) te Ministria e tashme e Arsimit edhe kam pa që ka lëvizje në rrugë, kam dëgju zëra, “kushte” por s’kam arritë me identifiku se çfarë po kërkojnë në të vërtetë.
Unë kam qenë me prindërit e mi, kemi shku për të vizitu Tahir Gecin, ka qenë në atë kohë sekretar për informim në Komitetin Krahinor. Edhe unë jam dalë nga makina, i kam lutë prindërit e mi me u ndalë, sepse andej kemi kalu me makinë, jam dalë nga makina edhe duke pasë parasysh që kemi një kërkesë të partisë, kudo që ka protesta, duhet me u përpjek me shtru kërkesën për Republikë, aty, në protestë e kam taku edhe Adem Prapashticën, vëllaun e Avdullahit edhe pastaj ka qenë edhe Fatmir Grajçevci, gjithashtu anëtar i partisë edhe Skender Vardari gjithë këta janë dënu... Pra, aty është momenti ku unë marr pjesë me këta shokë që i përmenda.
Surroi: Edhe ata e kanë parë të njëjtën gjë. Ka filluar protesta edhe ju futeni.
Topalli: Edhe nuk është që na jemi koordinu, tash Ademi po, se e ka ditë për shkak të Avdullahit, pastaj edhe Fatmir Grajçevci, gjithashtu.
Surroi: Abullahu e ka ditur që po zhvillohet protesta.
Topalli: Abullahu e ka marrë informacionin që po zhvillohet protesta. Kemi hyrë në protestë dhe jemi përpjekë me shtru kërkesën për Republikë, por nuk ka pasë përkrahje.
Mbaj mend ka qenë një prej studentëve me një shkop në dorë, m’duket është dhe përmendet diku, i cili vazhdimisht ka thënë: asnjë kërkesë tjetër, vetëm “kushte”, “kushte”. Ka pasë pastaj thirrje: “Lironi shokët nga burgu”, “poshtë borgjezia e kuqe”, të të tjerëve, ka pasë njerëz të tjerë. Ajo që ne e kemi bërë në atë protestë, një kërkesë e cila është brohoritë nga të gjithë, ka qenë “Drejtësi barazi”, kjo kërkesë është përkrahë...
Surroi: Është kërkesë universale...
Topalli: Por kërkesën për republikë nuk kemi arritë me e shtru ne. Kemi kalu aty, domethënë kemi kalu pastaj nga rruga Agim Ramadani, me hy në rrugën kryesore, kemi kalu para Komitetit Krahinor, rreth “Grandit” kemi vazhdu drejt te semaforët, ku lidhet rruga për Fushë Kosovë dhe aty jemi kthy prapë në drejtim të Mensës së Studentëve.
Ka pasë një kordon të vogël policie, i cili nuk ka qenë pengesë e kemi kalu pa naj... sepse edhe pushteti s’ka qenë as i informuar, nuk ka qenë as i gatshëm për intervenim edhe kështu kemi kalu pa problem atë punë.
Jemi shku prapë te Mensa e Studentëve aty, pastaj aty kanë ardhë një varg profesorësh të asaj kohe, kuadro kryesisht të universitetit, të cilët kanë provu me bisedu me ne. Dy që mbaj mend unë, mbasi që kanë qenë më të njohur, unë kam qenë tepër i ri, por këta dy i kam njohur, Syrja Popovci ka qenë njëri prej tyre, edhe Hasan Mekuli. Me sa di unë, Hasan Mekuli është vëllau i Esad Mekulit.
Për Syrja Pupovcin nuk mund të them ndonjë gjë, se s’mbaj mend çfarë ka thënë, ndërsa për Hasan Mekulin e di që ka pasë rol mobilizues, në fakt atë e kanë dërgu si pjesë e universitetit, si profesor për t’i qetësu studentët, por roli i tij ka qenë: “shumë mirë e keni, veç vazhdoni kështu”... roli i tij ka qenë...
Surroi: Kanë qenë edhe Gazmend Zajmi edhe Pajazit Nushi
Topalli: Ata kanë qenë, sigurisht, se kam lexu, por unë po flas për...
Surroi: ...çka që pa,
Topalli: ...që i kam njoftë unë, se ata mund të kenë qenë pranë meje, aty po të mos i të mos i kem njohë. Edhe unë kam qëndru aty deri nga ora dhjetë më duket e natës, kisha frikë mos po hidhërohen prindërit, pse s’jam kthyer me kohë për t’u kthye në Ferizaj.
Edhe pastaj kam shku në banesën e Tahir Gecit, e cila ka qenë në qendër. Tahiri s’ka qenë, si duket ka qenë i angazhuar...
Surroi: Veç atë natë? A kthehet Ali Lajçi apo, në...?
Topalli: Ali Lajçi vjen nga ora 21:00. Është i shoqërum nga dy vajza. Edhe ai hip aty pastaj thotë, pak rreshta, nuk është që...
Surroi: Ku hip, në trafostacion? Ai është fjalimi për “vurmak”
Topalli: Po, ai është fjalimi për “vurmak”
Surroi: Çka thotë?
Topalli: “...Kjo rini, kjo...” nuk është që e mbaj mend kështu tamam çfarë ka thanë, por nuk është që ka qenë... po ka qenë pak a shumë në njëfarë mënyre mobilizues. Më duket me datën 10 mars ka, apo më 11 mars ka konkurru në “Rilindje” për t’u bërë gazetar i “Rilindjes”, Ali Lajçi,
Surroi: ...edhe prandaj s’ka mbërri.
Topalli: Edhe ka ardhë më vonë. Jo nuk e di. Më duket që mos ka qenë në kibo apo kështu, sepse këtë e di pastaj pak prej Avdullahit, po kryesorja ai vjen në përfundim të protestës dhe deri nga ora 23:00 ka më shumë studentë aty dhe pastaj një grup mbetet deri në mëngjes, por shumica shkojnë dhe me kaq përfundon 11 marsi.
Surroi: Edhe ju vlerësoni çka?
Topalli: 11 marsi, ne vlerësojmë që ka qenë një moment, na kem dashtë me shtru kërkesën për republikë, mjerisht s’kemi arritë me shtru kërkesën për republikë. Më datën 12 mars Sigurimi i shtetit, dikush prej sigurimit të shtetit e arrestojnë Ali Lajçin edhe dërgojnë në Polici.
Surroi: Por, jo këta tjerë, apo vetëm Aliun?
Topalli: Vetëm Aliun, vetëm Ali Lajçin,
Surroi: Sepse ka hyp në trafostacion.
Topalli: Po, por lirohet menjëherë edhe urdhrin për lirimin e tim, më kanë thënë Avdullah Prapashtica, se Mustafë Sefedini e ka dhënë. Edhe ai thotë dy javët e ardhshme nuk duhet mu arrestu askush, e sidomos në vende publike.
Surroi: Mustafë Sefedini ka qenë zëvendëssekretar. Pas Ismail Bajramit, ky ka qenë shefi i Sigurimit Shtetëror të Kosovës.
Topalli: Edhe ai jep urdhër që të lirohet, edhe lirohet Ali Lajçi menjëherë më 12 mars. Prej asnjë kohe sigurimi ka mbajtë çdo ditë, nga dy mbledhje në ditë, Sigurimi i shtetit, për me shiku situatën...
Surroi: Edhe ju i keni pasë informatat prej...
Topalli: ...prej Avdullah Prapashticës. Ka lëvizje edhe mes 11 marsit e 25 marsit. Për shembull, në Ferizaj, në shkollën ku kam qenë unë, në drejtimin matematikor ka qenë e ndame nga shkolla ekonomike, ne kemi bërë një protestë të vogël, i kemi thyer dritaret e klasës, të gjitha, sepse ka qenë një dritare vetëm pak kështu e grimcuar, edhe kemi dalë në korridor duke i brohoritur “Kushte!” Edhe kur jemi kthy, nuk e di a ka qenë e premte apo e shtunë, 13 apo 14 marsi , nuk jam i sigurt, kur jemi kthyer të hanën në shkollë, kemi mendue tash do të ketë pasoja çfarë do të na thojnë, edhe kujdestari i klasës thotë “ka ndodhë një incident i vogël...”
Surroi: Mirë e pse ka qenë urdhri për 26, deri më 26?
Topalli: Ka qenë urdhri dy javë ditë me e drejtu situatën, kjo ka qenë pikëpamja e Sigurimit, mos me ngjallë protesta të reja, mos me ngjallë pakënaqësi. Me e qetësu situatën.
Surroi: Me e lënë me kaq...
Topalli: ... me burgosë mbase edhe po, nuk e di, këto janë veç hipoteza nuk e dimë, por ky ka qenë orientimi, fillimisht.
Më 25 mars ka edhe një protestë të vogël në Prizren, madje shtrohet kërkesa për Republikë.
Surroi: Pra, prej jush.
Topalli: Jo, prej nesh, jo.
Ka qenë... unë mendoj që kanë ata që na kanë dëgju t’u folë aty studentët që na kanë dëgju t’u folë për Republikë, edhe kjo është hipotezë, po mendoj që kështu ka qenë.
Më 25 mars ka një përpjekje të dytë për të arrestu Ali Lajçin. Vijnë dy inspektorë nga Peja, edhe më ta është, vjen si ndihmë edhe Nevruz Isufi. Në ato momente është Avdullah Prapashtica aty...
Surroi: Nervuz Isufi është çka? Nervuz Isufi është kush?
Topalli: Ka qenë punonjës i Sigurimit.
Surroi: Abdullah Prapashtica e ka përcjellë në emër të Sigurimit si përgjegjës për Universitet.
Topalli: Ka qenë përgjegjës për universitet. Edhe ai e sheh që po dojnë me arrestu, ai ka qenë me një dikend tjetër prej Sigurimit edhe intervenoi i thotë atyre që “mos e arrestoni Aliun, se ka urdhër mos me u arrestu”, dhe i largon ata dy, vazhdon bisedën me Ali Lajçin, diskutojnë ata shkurtimisht edhe Avdullahi i thotë Ali Lajçit: “E lëmë, pra takohem nesër në orën 10:00 te “Borzhuri”, po hajde vetëm, ose hajde me gjithë studentë”, me këtë mundohet t’i thotë...
Surroi: Nisja!
Topalli: Po. A e ka kuptu, a nuk e ka kuptu këtë, nuk e di. Po, këtë deklaratë Avdullahi e ka dhënë shumë herë në disa intervista që ka pasë gjatë viteve ’80-ta e më vonë, ndërsa Ali Lajçi, mjerisht nuk jeton sot, por asnjëherë as nuk e ka pohu, por as nuk e ka mohu, por ka dëshmitarë që e kanë pa, e kanë dëgju diskutimin. Edhe çka ndodh tash?
Të gjithë këta që kanë qenë më 11 mars të angazhum që janë dukë pak më shumë, Ali Lajçi vetë, frigohen që Sigurimi tash do t’i arrestojë për shkak të 11 marsit edhe fillojnë organizimin që me i blloku konviktet që nesër me dalë në protestë, nesër me dalë me kërkesë ndaj Rektoratit që me i siguru që nuk i arreston askush.
Kjo ka qenë arsyeja pse ata kanë fillu bllokimin e konvikteve edhe janë përgatitë për ditën e nesërme. Pra, që të mos i arrestojnë.
Surroi: Ali Lajçin?
Topalli: Ali Lajçin edhe me tjerët, me gjithë këta emra që përmenda pjesën dërrmuese të tyre, po... Nevruz Isufi e ka pasë, brenda këtij grupi, edhe një shpiun që nuk ia di emrin, se s’ma kanë përmend emrin, po Pepshi, Avdullahi tha që e ka pasë mbiemrin Pepshi, po nuk e kujtoj emrin. Edhe ai i ka raportu Nevruz Isufit se çka po ndodh brenda. Ndërsa Nevruzi i ka tregu Avdullahit...
Surroi: Një student?
Topalli: Po një student me emrin Pepshi, i cili do të jetë lidhje familjare e Nevruz Isufit, po emrin nuk e di. Edhe ata organizohen ashtu, përgatiten, një pjesë e studentëve protestojnë, s’dojnë me ndejtë brenda.
Dalin të nesërmen në mëngjes, dalin nga konviktet, ju tregojnë tjerëve që ka aktivitet, edhe tani pastaj vijnë studentë jashtë konvikteve fillojnë me u grumbullu aty. Ky është qëllimi i takimit të 25 marsit, 26 marsit, ku kanë marrë pjesë e kanë luajt kontribut të gjithë këta njerëz që i përmenda.
Pra, akterët e 11 marsit, pjesa aktive e tyre janë të gjithë të njohur, me emra, me mbiemra, dhe të gjithë janë, jetojnë. Edhe akterët e 26 marsit, me përjashtim të Ali Lajçit, janë të gjithë gjallë. Pra, nuk ka asgjë të panjohur. Të gjitha janë njohura, dihet se ka ndodhë. Edhe kur ka ndodhë e kur çfarë ka bërë.
Abdullah Prapashtica e angazhon Osman Osmanin. I thotë “shko në fakultet”. Osmani shkon me disa shokë atje. Edhe gjatë kohës kur ata rreshtohen, bëhen gati, ky shkon në çdo rresht, e iu thotë: “Republikë, Republikë me kërku. Republikë, prej fillimit deri në fund”. Edhe kështu shtrohet kërkesa për Republikë, po nuk ka pasë kërkesa nga dikush tjetër për Republikë. Domethânë kjo është kjo është pjesa....
Surroi: Rikapitulim...
Topalli: E kam veç edhe një moment, është 28 mars...
Surroi: ...para kësaj. Domethënë, rikapitulim. Protestat e 25-26 (marsit) janë për mosarrestim të studentëve.
Topalli: Më 25-26 po.
Surroi: ...dhe këtë ju e shfrytëzoni për ta shtruar kërkesën politike për Republikën, ashtu siç e keni planifikuar që tre vjet.
Topalli: Po, edhe ashtu siç e kemi thënë edhe e kemi bâ...
Surroi: E keni proklamuar, e keni shkruar.
Topalli: Po për shembull, Sinan Hasani thotë...
Surroi: ...në letrën e tij
Topalli: Jo. Ai e ka bâ një analizë që ia ka dërgu Komitetit Krahinor, sepse e ka marrë për detyrë, thotë që krejt çka kanë thanë e kanë bâ.
Po krejt që kanë paralajmëru, kanë bâ. Edhe tash disa gjëra i shtrembëron, për arsye ku di unë çfarë më shumë politike, sepse ai material iu është dërgu Komitetit Krahinor dhe të gjitha komiteteve komunale. Mirëpo kjo ka qenë.
Pastaj, edhe këtë duhet me thanë që në luftën politike që është zhvillu në atë kohë, nuk janë përmend grupet tjera, janë përmend veç kur kanë dashtë me komprometu kërkesën për Republikë, por qëllim kryesor duke i bâ analizat, duke e drejtu aksionin politik, ka qenë PKMLSH-ja, nuk kanë qenë organizatat tjera.
Surroi: Edhe ndodh 28-ti... jo, fillimisht ndodh 26-ti
Topalli: 26-ti po, po ndodh 26-ti edhe Kryesia e Komitetit Krahinor fillimisht nuk e njofton...
Surroi: A ka pasur rrahje atë ditë?
Topalli: Ka pasë, ka pasë do veta aty, po veç desha me thanë fillimisht që organet federative edhe të Serbisë janë informu përmes sigurimit maqedonas. Ata kanë qenë ma prezentë sesa Sigurimi serb aty, edhe ata e kanë njoftu të parët.
Surroi: A ka pasë shqiptarë?
Topalli: Aty tash nuk është që po i di me emra kush ka qenë, është thënë masandej që informacionin e kanë marrë nga sigurimi i shtetit të Maqedonisë për shpërthimin më 26 mars. Ajo që ndodh pastaj me intervenimin e forcave serbe, më 26 mars...
Surroi: ...federative.
Topalli: ...me sa di unë federative.
Surroi: ....se komandant ka qenë një slloven
Topalli: Edhe ai ka qenë një intervenim.... Komandanti ka qenë, po. Po serbët kanë qenë dominues gjithkund, edhe në ushtri, edhe në sigurim, edhe nuk është që... Ajo që ndodh pastaj është terrori që ata e bëjnë ndaj studentëve, ndaj vajzave, e sidomos në konviktin e studentëve edhe përfundon kjo. Por, ajo çka ndodh pas 26 marsit, pastaj, është një teori, teoria e shkëndisë.
Në sociologji, thuhet mjafton një shkëndijë, nganjëherë mjafton një shkëndijë e vetme për të siguru, për të kriju pastaj protesta të paorganizume në gjithë vendin. Unë po du me i përmend vetëm dy: Pranvera Arabe, 17 tetor 2012, më duket, ndodh që rrifet në Tunizi, rrifet një tregtar në rrugë, me pemë e perime. Edhe atë e rrahin dhe ia marrin mallin që ka pasë. Peme e perime s’ka pasë një gjë tjetër.
Ai njeri bëhet simbol i gjithë rezistencës kundër korrupsionit,
Surroi: ...ai vetëdigjet...
Topalli: ...kundër padrejtësisë dhe kështu edhe shpërthejnë në gjithë Tunizinë, protesta në Egjipt, shpërthejnë protestat, në Siri shpërthejnë protestat... Ky është një shembull për rastin, për teorinë e xixës.
I dyti rast është rrafja, respektivisht vrasja e këtij qytetarit amerikan, nuk po kujtohet emri, me ngjyrë...
Surroi: Flloyd
Topalli: ...ku ngjall protesta në të gjithë Amerikën, edhe në gjithë botën faktikisht. Pra, janë gjërat janë të spjegueshme. Këtu s’ka pasë nevojë agjentura me ardhë me spjegu, sepse ajo që ka ndodhë më 26 mars, është shpërndarë në gjithë Kosovën, është përfolë në gjithë Kosovën edhe ka ngjallë një zemërim jashtëzakonisht të madh te njerëzit, i cili është reflektu pastaj në demonstratat e 1 prillit, 2 prillit, 3 prillit.
Pra, ajo çka më duket e rëndësishme për me thanë është që te ne, në Kosovë, ekziston njëfarë mendimi që gjithçka duhet me qenë e organizume dhe e orientume prej një qendre, por bota funksionon pak më ndryshe. Nuk është kështu.
Në këtë kuptim nuk ka pasë një qendër të organizimit edhe më 11 mars janë kanë pra dy-tre grupe. Ka pasë edhe grupe ilegale të tjera që kanë qenë pjesëmarrës, ka pasë përpjekje dhe me shtru kërkesën për bashkim, për shembull, një prej drejtuesve të Lëvizjes për Bashkim, se s’po du me përmend me emër, sepse është burrë e djali i mirë, më 26 mars e godasin me një shufër dërrase me një copë dërrase, për shkak që ai thotë: “Çfarë Republike, bashkim!” Edhe e konsiderojnë si provokator.
Pastaj intervenojnë tjerët edhe shukatet ajo punë edhe ai mbetet mes tyre, por ka pasë përpjekje që secili me shtru platformën e vet.
Surroi: Jo e qartë, por nëse shkojmë prej një këndvështrimi tjetër, një pushtet i cili në Beograd e lyp shkasin e vet për të ndërhyrë, domethënë, për ta ndërprerë rrjedhën normale politike, për të vendosur një gjendje të jashtëzakonshme, ky është momenti për të.
Topalli: Ky është momenti për ta, të cilin ne si moment për ta nuk e kemi dëshiru as nuk jemi bâ për ta. Ne kemi bâ për vete, kemi bâ për arsye pse kemi dashtë që...
Surroi: Domethënë ndërhyrja është brutale. Po ndërhyrja është tej çdo vlerësimi të sigurisë domethënë, pse çohen sa do mijë studentë të bërtasin, nuk është se krijojnë...
Topalli: S’kanë qenë më mijëra, nuk është...
Surroi: ...le të jenë një mijë, dy mijë, le të jenë, nuk krijojnë ndonjë gjendje pasigurie, por kjo domethënë, udhëheqja në Beograd e shfrytëzon dhe dërgon aeroplanë ushtarakë me Njësinë Speciale Federative, që është njësi kundërterroriste, domethënë janë njerëz që rrahin dhe ky është shkasi, sa shoh unë, për të filluar krejtësisht një lëvizje të re kundër Kosovës, e cila do që ta kthejë në nivele krejtësisht të së kaluarës.
Topalli: Shiko, gjithmonë në përpjekje, zhvillime shoqërore, gjithmonë ka dy pole. Pra njëri bën punën e tij, tjetri bën punën e tij. Unë mendoj që Beogradi, që politika ekspansioniste e Beogradit ka fillu me... në Serbi kanë qenë të vetëdijshëm pak për pozicionin që kanë. Pozicioni i Serbisë është dobësu natyrisht me krahinën autonome të Kosovës dhe krahinën autonome të Vojvodinës. Ëndrrat ekspansioniste të Beogradit kanë qenë më të mëdha sesa aq.
Është ditë që Titoja s’është në mirë më shëndet dhe që ai vdiq edhe ashtu më 4 maj, më duket ka vdekë. Ata nuk është që janë përgatitë në atë moment, ata janë përgatitë shumë ma herët që me gjetë momentin kur ata mujn me... dhe këtu natyrisht që Beogradi e ka shfrytëzu këtë situatë, por kjo është veç një... ata e kanë pasë një mundësi për të intervenu, ama në anën tjetër, për mu shpërthimi, ngjarjet e vitit 1981, është pika kulmore në gjithë lëvizjen tonë prej përfundimit të luftës e deri tash, ku gjithë qytetarët e Kosovës djem e vajza, të majtë e të djathtë bashkohen rreth një kërkese, edhe prej aty Lëvizja Kombëtare në Kosovë merr një zhvillim tjetër. Kemi një rritje jashtëzakonisht të madhe të intensitetit; kemi një gatishmëri; kemi diçka e cila s’është thy asnjëherë...
Surroi: Mund ta kontestoj këtë në dy pikë. E para është: a e keni vlerësuar ndonjëherë se në një botë ideale, për shembull, ta kishim marrë 26 marsin edhe një udhëheqje më, të themi, më e përgatitur, do të thoshte: “Po mirë, studentët e shtrojnë çështjen e Republikës, ne po e pranojmë si çështje, po e shtrojmë”. A keni menduar se çfarë do të ishte zhvillimi politik asokohe?
Topalli: Në qoftë se do të kishte kështu, siç e thatë ju, zhvillimi politik do të ishte krejt ndryshe, sepse Kosova do të kishte një përfaqësim juridik.
Surroi: Po, themi, proceduralisht si do të zhvillohej? Themi që Mahmut Bakalli thotë studentët kanë të drejtë edhe tash ne po e shtrojmë këtë çështje. Si do të shkonte kjo punë?
Topalli: Tash ne po flasim për hipoteza,
Surroi: ... për një histori alternative.
Topalli: Unë nga përvoja që nga ajo që di unë për ish-Jugosllavinë, nga ajo që di për Serbinë është që udhëheqja e Kosovës ka bâ një përpjekje së bashku me intelektualët e Kosovës që të ndodhë diçka e tillë dhe Serbia ka qenë kategorikisht kundër. Edhe vasalët e saj në Mal të Zi e në Maqedoni kanë qenë kundër, Sllovenia e Kroacia varësisht nga situata, kanë mujtë me pasë interes për të kundërtën, po nuk është që kanë qëndru shumë në anën tonë. Bakariqi, në fakt, pozicionohet, është një prej tri figurave kryesore në Jugosllavi, pas Titos e Kardelit, ku e pyesin për planin aksional për Kosovën, ai thotë: “Po pse nuk bisedoni ju, pse s’bisedoni me qytetarët e Kosovës, pse nuk e shtroni për diskutim çështjen e Republikës? Pse nuk bisedoni edhe me këta marksistë-leninistë të Kosovës për çështjen e Republikës?”
Pra, ka pasë zëra, po unë mendoj që autonomia e Kosovës ka qenë tepër e brishtë edhe koha e tregoi që edhe me intervenimin e forcave policore, sikur të kishte Kosova autonomi, nuk do kishte leju fare që ata të hyjnë në Kosovë.
Pavarësia ekonomike, jo pavarësia ekonomike, po autonomia e Kosovës ka qenë pjesërisht në letër, pjesërisht ka qenë realisht, por kur ka ardhë çështja për çështje vendimtare, Serbia s’të ka pyet për autonomi.... sikur ndodhi më 1989, e suprimun,
Surroi: Po pra, u vendos gjendja e jashtëzakonshme dhe çdo herë kur ka pasur ndonjë mundësi të kthesave historike, Serbia e ka shfrytëzuar për të vendosur gjendje të jashtëzakonshme. Administrata ushtarake e 1945, administrata ushtarake, faktikisht në vitin 1981, sepse thyerja është ushtarake gati, dalin tanket në rrugë për të treguar se çka do të ndodhë, eventualisht nëse ju vazhdoni edhe vitin 1989.
Fakti që fillon një lëvizje dhe fakti se ti ke të drejtë, është e drejtë e pakontestueshme nuk do të thotë se është e realizueshme, nuk do të thotë se është në momentin e duhur. Çfarë ka qenë momenti, tash po e dimë që prej pasulit ka shkuar në Republikë, e karikova pak, prej kërkesave sociale, shkon te kërkesa politike kushtetuese edhe kjo ndodh në një eufori, sepse nuk është që është hapur në një debat kushtetues, nuk është se zhvillohet debati në Jugosllavi se çfarë do të jetë ardhmëria e republikave dhe krahinave.
Topalli: Shiko, ne një mundësi e kemi pasë...
Surroi: E keni zgjedhur...
Topalli: I kemi lutë, në fakt, që ta marrin përsipër ta shtrojnë, ta diskutojnë. Pra, nuk ka pasë reagime. Pra nuk është që s’e kanë pasur këtë mundësi për ta diskutuar.
E dyta, debati për Republikë ka përfundu në vitin 1974. Aty janë realizu kërkesat, bile këtu më duket një moment i rëndësishëm është e drejta e flamurit, e drejta e universitetit, e Kushtetutës. Edhe me kaq përfundon debati për Republikë.
Interesant është që vetëm si moment ta shpjegoj... në valën e ndryshimeve kushtetuese i thonë Fadil Hoxhës që tash Kosova ka Kushtetutën e vet, po bëhet krahinë autonome, e duhet me e pasë edhe flamurin e vet, një flamur, i cili përfaqëson edhe shqiptarët, edhe serbët, edhe malazezët, edhe të tjerët.
Fadili thotë: Një flamur lara-lara, që s’e dojnë as shqiptarët, as serbët, as malazezë, jo kurrë! Thotë Kosova ka flamurin e vet e ka flamurin shqiptar. Këtë flamurin lara-lara e përmenda, sepse është përdorur, nuk është autori i tij, ama besoj që dëgjuesit dinë që ka përmendë Albini po që është thënie e Fadil Hoxhës.
Surroi: Domethënë prej vitit 1981 ndodh një paradoks. Ne dalim dhe ajo shndërrohet natyrisht në një kërkesë të gjithëmbarshme. Por fillon me lëvizje për Republikë, dhe përfundon dhjetëvjetëshi me kërkesë për mbrojtje të autonomisë.
Topalli: Po. Kërkesa për mbrojtje të autonomisë është në rregull për momentin, është kërkesë e cila ka mobilizu njerëz, edhe ai është minimumi çfarë, domethânë përpjekja për t’u bërë shqiptarët është të minimumit që kanë mujtë njerëzit me u solidarizuar, e kështu.
Megjithatë, sepse në Kosovë është diskutu shumë në qoftë se demonstratat e vitit 1981 e kanë çu përpara, apo e kanë çu mbrapa. Nëse shikojmë në aspektin kohor për një jetë njeriu, 20 vjet janë shumë. Për historinë s’janë as asnjë sekondë.
Po nëse shikojmë në aspektin afatgjatë, Kosova nuk shkoi mbrapa, e shkoi veç për një moment mbrapa, ama për 20 vjet e fitoi lirinë.
Kështu që në përgjithësi, mendoj që kjo lëvizje për Republikë e dha maksimumin e saj. Në fakt, edhe këtë më duhet ta them që njerëzit që më së shumti kanë thënë që ka humbë Kosova, janë kryesisht njerëz që kanë qenë pjesë e sistemit.
Edhe në fakt, bile në emision, Azem Vllasi, ju keni pyet se kush ka humbë më së shumti, ai tha, më së shumti ka humbë udhëheqja e Kosovës.
Unë nuk them që ka humbë më së shumti udhëheqja e Kosovës, unë them që ka pasë shumë humbje, ka pasë shumë arrestime, ama janë dënu dhjetëra e qindra njerëz me shumë vite burg, dhe asnjëherë nuk janë anku që i çoi mbrapa, as familjet e tyre, as ata.
Kështu që kjo humbja e Kosovës është veç një betejë kur ne kemi një represion, po, çdo fitore e një lufte kërkon një çmim të caktum. Ky është çmimi që ne o dashtë me pagu, pra prej 1945-tës deri në 1981-tën s’kemi asnjë lëvizje kaq të fuqishme për lirinë e shqiptarëve të Kosovës.
Kush kontribuoi, është prapë çështje tjetër. Këtu ka aktorë të ndryshëm, pastaj diskutuan pak, mund ta diskutojnë.
Surroi: Në mendjen time lëvizja më e fuqishme për lirinë e Kosovës janë mësuesit, arsimtarët.
S’ka lëvizje më të fuqishme.
Topalli: Po, ata e krijuan bazamentin... mësuesit, arsimtarët, profesorët e nderum, një pjesë e cilëve unë i përmenda me emra, janë ata që e krijuan fundamentin e asaj ku mund të zhvillohet, të organizohet një Lëvizje, një.
Pjesërisht udhëheqësit e Kosovës me kërkesën për Republikë deri në vitin 1981, dhe nuk unë them që nuk duhet në asnjë mënyrë të anashkalohet kjo pjesa e rrymës për bashkim me Shqipërinë.
Kanë dhënë shumë, s’janë kanë shumë njerëz, kanë dhënë shumë sakrifica.
Surroi: Meqenëse e përmende Shqipërinë, ekziston një lloj e vërtete e pranuar gjithandej, se Shqipëria ka qenë e përfshirë. Por, kë do ta pyesësh në Shqipëri që di pak më shumë thotë: “Po Shqipëria për një javë ditë rresht ka heshtur”. Thonë Enver Hoxha nuk ka ditur se çka po ndodh në Kosovë në mars të vitit 1981.
Topalli: Pra, akuzën që Shqipëria ka gisht në ngjarjet në Kosovë, është akuzë kryesisht që e ka bâ Beogradi edhe atë me qëllimin që, kjo ndoshta më shumë edhe për opinionin e brendshëm, po edhe më shumë për të jashtëm, që një shtet i huaj po ndërhyn në...
Surroi: ...punë të brendshme, se përndryshe nuk do të kishte demonstrata.
Topalli: ...nuk ka asnjë fakt që Shqipëria ka qenë e implikume në ngjarjet e vitit 1981. Asnjë fakt nuk ka.
Pastaj figurat kryesore në Shqipëri, kushdo që merret pak me arkivet e Shqipërisë dhe kushdo që ka lexu deklarime të tilla të njerëzve që kanë qenë përgjegjës është që Shqipëria ka qenë absolutisht e painformuar për ngjarjet e vitit 1981, nuk ka asnjë gisht në ngjarjet e vitit 1981. Po të donte Shqipëria, po të donte ta mbështeste kërkesën për Republikë, ka pasur mjaft kohë prej vitit 1945 ose prej vitit 1968 deri në vitin 1980.
Nuk ka pasë orientim të Shqipërisë për krijimin e shtetit shqiptar brenda Jugosllavisë; s’e kanë pasë as politik, as ideologjik, as faktik. Shqipëria i ka mbështetë këto grupet ilegale në drejtim të bashkimit, nuk është se i ka mbështetë në kuptimin organizativ, po në një farë mënyre i ka mbajtë, i ka mbështetë.
Surroi: Nejse, mbas vitit 1981 ka ndodhë një mobilizim i Shqipërisë...
Topalli: E diskutojmë, e diskutojmë edhe këtë, por po flasim deri më 1981. Pra, deri në vitin 1981, deri më 8 prill, Shqipëria nuk ka qenë mbështetëse e kërkesës për republikë, nuk ka qenë.
Kemi grupet, të cilat kanë qenë për bashkim me Shqipërinë, unë nuk them që ne s’kemi qenë për bashkim me Shqipërinë, përkundrazi, kemi qenë edhe për bashkimin me Shqipërinë, po thjesht kemi vlerësu që është çështje që nuk realizohet.
Nuk shihej askund drita në fund të tunelit, prandaj edhe kemi mendu që duhet bâ diçka që eventualisht mund me qenë ma afër realitetit. Pra, grupet, edhe këtë du të them, që grupet, respektivisht rryma për bashkim me Shqipërinë absolutisht s’ka pasë kërkesa për Republikë.
Tash nëse e shikon pak se, e din, ka shkrime e përpjekje për deformime, e kështu, unë them se Hidajet Hyseni, për shembull, ka qenë një prej figurave të nderume, të respektume, e respektoj edhe e nderoj edhe unë... ka qenë për shumë vite në burg, ka qenë aktivist gjatë gjithë kohës por, lidhja e parë e tij me kërkesën për Republikë dhe demonstratat e vitit 1981 është fotografia në maje të blinit, ku shihet Hidajet Hyseni me megafon edhe me një person tjetër, i cili është Kadri Batusha. Hidajet Hyseni edhe Kadri Batusha nuk janë njohur, s’kanë asnjë lidhje të përbashkët.
Tani për Hidajet Hysenin shpesh thonë që ka qenë organizator. Nuk ka qenë organizator i demonstratave të vitit 1981. E kanë thënë edhe shokët e tij. Ai nuk ka thënë në fakt kurrë se “jam”, po të tjerët, shokët e tij kanë thënë që është. Një pjesë kanë thënë që është, një pjesë tjetër kanë thënë që shkumja e tij në demonstratë për Republikë ka qenë aksion privat.
Surroi: Domethënë, edhe kjo ndoshta i jep më shumë kredibilitet idesë që një pjesë e pushtetit në atë kohë, posaçërisht pushteti serb, aparati represiv, ushtria, sigurimi shtetëror në nivel federativ ka pasur nevojë të krijojë organizatorë, pra edhe mos të jetë Hydajet Hyseni , ta zërë Hydajetin sepse ka qenë maje të blirit, ta zërë atë tjetrin, e atë tjetrin dhe thotë këto janë grupet...
Unë për shembull e di për njerëz të cilët, apo të gjithë ne e dimë për njerëz që u shpik ideja e organizimit të grupit të intelektualëve në atë kohë, edhe ata i futën në burg ndonëse s’kishin kurrfarë përgjegjësie për asnjërën prej zhvillimeve.
Topalli: Tash ka pasë dikush...
Surroi: Dikush ka qenë, po.
Topalli: Halil Alidema për shembull ka qenë i organizum, ka qenë me ne, i ka pasë materialet tona, unë them që ata edhe ashtu janë njoftë me njëri-tjetrin. Edhe kjo lidhja, njohja, lidhjet familjare i kanë bâ grup. Edhe grupin që përmenda tri grupet plus Ali Lajçin, është që ata janë dënu në një proces gjyqësor, sikur janë organizatorë të përbashkët, në fakt s’kanë qenë, janë grupe të ndryshme
Veç për me, se muj m’u keqkuptu që sigurimi të krijojë njerëz, pra sigurimi të krijojë njerëz...
Surroi: ...jo të krijojë...
Topalli: ...këtë veç po du me e sqaru që, se nuk e the ashtu, po mund me u keqkuptu, që nuk ka kriju njerëz, po ka bashku njerëz. Për shembull, për një aksion që ne e kemi bâ në Ferizaj, janë dënu dy grupe njerëzish. Të dyjat e kanë pranu që kanë bâ, po asnjëri s’e ka bâ.
Pra, montime të tilla ka mjaft, sidomos menjëherë pas përfundimit të demonstratave edhe Sigurimi i shtetit edhe jugosllav edhe ai i Kosovës, kanë qenë plotësisht të painformuar çka ndodhi, pse ndodhi, kush është, kështu që ka plot njerëz që vetëm kanë qenë pjesëmarrës në demonstratë dhe i kanë dënuar me shumë vite burg.
Surroi: Është interesant zhvillimi prej vitit 1945 deri në vitin 1989, domethënë, janë tri faza kriminalizimesh të cilat i bën Serbia, udhëheqja e Serbisë. Po flasim për udhëheqjen, e cila ka qenë krejtësisht antishqiptare. Po i përjashtojmë njerëzit siç ka qenë Dobrivoje Radosavleviq, i cili në atë kohë, 1967-n, çohet e thotë në mbledhje të Kryesisë së Komitetit Qendror, që zgjedhja më e mirë për Kosovën, është Republika.
Por në atë kohë, domethënë, udhëheqja e Kosovës, udhëheqja partizane e Kosovës e shpall në Bujan se Lufta Nacionalçlirimtare është e drejtuar kah bashkimi me Shqipërinë. Kjo pastaj kriminalizohet me arrestimin e Adem Demaçit.
Kërkesa për Republikë, ka qenë pjesë e një debati gjithëpopullor publik, po ashtu nga udhëheqja, nga qytetarët e rëndomtë dhe kjo kriminalizohet pastaj mbas demonstratave, posaçërisht mbas demonstratave të vitit 1981, edhe mbërrin paradoksi i fundit, është kulmi i krejt kësaj, kur Serbia kriminalizon edhe kërkesën për mbrojtje të autonomisë, sepse Azem Vllasi edhe minatorët shkojnë në burg për këtë.
Topalli: Po, kjo është kjo është e vërtetë. Serbia nuk është që s’i ka analizu ngjarjet, pra i ka njoftë momentet të cilat munden me qenë rrezik i madh për të dhe angazhimin që ka bâ është pikërisht për t’i thy këto, këto momente e për t’i kriminalizu. Serbia ka pasë interes që t’i kriminalizojë.
Ata s’kanë qenë kurrë të interesuar, serbët nuk kanë qenë të interesum kurrë që ta zgjidhnim problemin e Kosovës. Ata kanë qenë të interesum që... gjithmonë janë përpjekë me metoda herë ushtarake, herë edhe me aspektin ligjor, janë mundu me ligj me e shu lëvizjen ilegale në Kosovë, po du me e bâ një paralele dhe e përfundoj, pra nuk ka pasë përpjekje për një bashkëbisedim, për një zgjidhje politike, por ka pasë përpara ligjin, të ndalohet organizimi, këto organizata janë armiqësore, i dënon. Aq. Kjo është vetëm kriminalizim. Pra, s’ka përpjekje për me zgjidhë me debat problemin.
Nuk ka përpjekje për një zgjidhje politike. Sikur Serbia dhe Jugosllavia në përgjithësi të kish pasë interes për me e zgjidhë problemin shqiptar, unë mendoj që Jugosllavia kish ekzistu mbase edhe sot.
Sepse roli i shqiptarëve në përgjithësi ka qenë konstruktiv, nuk ka qenë shkatërrues, ata shqiptarët kanë qenë të interesum për një debat. Edhe ne po përpiqemi pak problemin e veriut me e rregullu vetëm me çështje me çështje ligjore, me çështje nuk rregullohet, problemi i veriut, mos të dalë në këtë temë, po domethënë që kërkon diskutim dhe zgjidhje politike.
Surroi: Faton Topalli ik prej këtu më 1981, 18 vjeç. A i ke mbushë 18 a jo?
Topalli: Një javë mbasi i kam mbushë
Surroi: Një javë mbasi i ke mbushë... e keni një ikje aventuroze për në Turqi. Jeta të çon pastaj po ashtu me disa aventura në Zvicër, në Gjermani, në Zvicër dhe aty gradualisht e kryen fakultetin, Sociologjinë, ligjëron në Cyrih. Edhe vjen momenti yt i kthimit të parë në Kosovë.
Natyrisht, gjatë krejt kësaj kohe ke qenë pjesë e lëvizjes shqiptare atje në diasporë ku i keni bashku grupet. Çka është, çka mendon se është rezultati më i madh i këtij bashkimi të grupeve?
Topalli: E para, mendoj që organizata të cilës unë i kam takuar, e kjo është çështje që duhet ta vlerësojnë historianët, është që e solli në tavolinë edhe një herë çështjen e Republikës. Kërkoi nga forcat politike, edhe ilegale, edhe legale, që të bashkohen rreth kërkesës për Republikë. Më 26 mars ndodhi bashkimi faktik rreth kërkesës për Republikë.
Më 8 prill e përkrahu edhe Republika e Shqipërisë kërkesën për Republikë. Më 17 shkurt të vitit 1982, u bashkuan forcat ilegale, dy forca, ndërsa në maj edhe një forcë tjetër, por u bënë tri forca politike, të cilat u orientuan në kërkesën për Republikë.
Pra, unë mendoj që suksesi më i madh i kësaj organizate është që arriti ta bashkojë jo fizikisht, por politikisht të gjithë faktorin politik shqiptar, edhe këtu bën pjesë edhe Lidhja Demokratike e Kosovës.
Bile është interesant që LDK ka disa momente që i merr nga programi jonë. Për shembull, në një diskutim që ka Ibrahim Rugova me tre përfaqësues perëndimorë rreth zgjidhjes së problemit shqiptar, ai thotë që nëse Jugosllavia mbetet të ekzistojë, ne kërkojmë që Kosova të jetë republikë e barabartë me republikat tjera; në qoftë se ka ndryshim të brendshëm të kufijve, kërkojmë bashkimin e trojeve në një Republikë Shqiptare; dhe, nëse nuk ndodhi as kjo, në mënyrë indirekte, nëse s’po mund me të thënë diçka që nuk mund ta citoj për këtë moment, është bashkimi me Shqipërinë.
Surroi: E citoj unë, sepse ky ka qenë qëndrimi i Këshillit Koordinues të Partive Politike Shqiptare dhe ajo çfarë s’është shumë e ditur në opinion publik është që hartuesi i saj, fillimisht ka qenë Ramush Tahiri.
Topalli: Ka, ka gjasa që i kanë lexu materialin tonë.
Jo, po, kjo është, kjo është baza e programit që kemi pasë na, tash s’po them por, ky është po mendoj ky është suksesi më i madh i kësaj organizate. Edhe nuk e them për çështje meritash, sepse unë them që edhe këto që i them unë, le t’i marrin historianët me rezervë, le t’i vërtetojnë.
Ka shumë dokumente në Arkivin e Shqipërisë, ka shumë dokumente në arkivat serbe, sllovene e kroate, ka shumë artikuj e libra që janë shkru për këtë çështje edhe mendoj që neve na është bâ një padrejtësi shumë e madhe që ka pasur përpjekje nga disa akterë që na mundësisht mos t’na përmendin askund.
Por, kam lexu, më duket është e fesë budiste, e kanë një fjalë që tri gjëra në botë nuk mund t’i fshehë njeriu: diellin, hënën dhe të vërtetën. Edhe e vërteta, sado që shkon gjatë, ajo del në pah. Pastaj është edhe tjetra: që njeriu mund të mashtrojë shumë njerëz për një kohë të shkurtë pak njerëz për një kohë shumë të gjatë, e ka thënë dikush nuk e di kush ka thënë, po s’i mashtron gjithmonë të gjithë, se s’ka mundësi. Kështu që e vërteta është gjëja që nuk mund të fshihet.
Surroi: Kontrasti i madh i kthimit këtu... momenti i kthimit tënd në Kosovë...
Topalli: Unë jam kthy në Kosovë, për herë të parë, pas 19 vite e gjysmë, pas përfundimit të luftës. Gjatë luftës kam taku njërin prej drejtuesve të UÇK-së në Ferizaj edhe ka qenë Zvicër për ca ditë. Ka qenë Elmi Reçica. Kemi qenë disa persona, pesë-gjashtë aty së bashku.
Edhe i them po vij me ty, se aty patëm diskutu, patëm ble armë e kështu, gjëra që s’janë të rëndësishme tash, po, i thashë: Po, po vij, kur të kthehesh. Po vij. Isha unë bashkë me këtë shokun që përmenda më herët, Fatmir Bajrami, i cili ishte gatshëm, ishim të dy të gatshëm për t’u kthy bashkë me të.
Ai tha: Jo, na kemi luftëtarë mjaftueshëm. Kemi nevojë për njerëz, të cilët merren me këtë që po bëni ju. Ne jemi marrë me organizim protestash, unë jam marrë me intervista, me radio, me televizion. Kam qenë me njërin prej gazetarëve më të mirë të Zvicrës, në një mision më datën 24 mars, kur ka fillu bombardimi, gjatë emisionit filloi bombardimi. Kam qenë në debat me një mjek me një dentist serb.
Kështu që po pjesë e luftës... e arsyetova pse s’jam kthy më herët. Pastaj kthimi im në Kosovë në kuptimin politik ka qenë... nuk është që unë jam interesu gjatë gjithë kohës për politikë, kam mbështetë Luftën Nacional-Çlirimtare të Kosovës; në fillimet e saj e kam mbështetë edhe Partinë Demokratike të Kosovës, jo që kam qenë pjesë e strukturave.
Në fakt, më kanë propozu në Kryesi në Ferizaj nga Hashim Thaçi, s’më kujtohet në cilin vit, po s’kam shku në asnjë mbledhje, sepse pat fillu ftohja ime me PDK-në. Hyrja në Lëvizjen Vetëvendosje ka qenë më shumë hyrje kështu për shkak edhe të parimeve edhe për shkak të kundërshtimit tim ndaj UNMIK-ut dhe nga të qenurit vazalë në Kosovë, e kështu me radhë.
Unë e kam përjetu si diçka jashtëzakonisht mirë. Për mua ka qenë kthimi në Vetëvendosje, një kthim në kohën teme të rinisë, nostalgjia e asaj kohe, me djemtë e vajzat e kësaj kohe, jam angazhu sinqerisht. Edhe për nja dy vjet jam shkëput krejtësisht nga Zvicra. Rroga ime në atë kohë ka qenë 8200 frangë në Zvicër. Kur jam ardhë këtu si deputet, e kam marrë rrogën 750 euro, sepse pjesën tjetër ia kemi dorëzu Lëvizjes për aktivitete. Kjo në fakt s’ka qenë bash forma legale e financimit të partive politike, po kjo ka ndodhë. Këto po e them, se pastaj më pat pyet një prej aktivistëve publikisht tha: “E çka ban ti tash që s’je deputet? Me çka jeton ti?” Thashë unë i marr s’paku 8200 në vend të 750...
Surroi: Meqenëse mbërritëm deri te rikthimi edhe nuk na ka mbetur shumë kohë dhe nuk po dua me ta marrë të drejtën ty që t’mi shtrosh pyetjet mua, pra po ta jap ty tash iniciativën.
Topalli: Unë e njoh Veton Surroin si gazetar të “Rilindjes” gjatë viteve të ’80-ta edhe e njoh si gazetar, i cili ka qenë i guximshëm me shkrimet e tij. E njoh pastaj edhe në fillet e gazetarisë të lirë dhe të pavarur. Unë them që ke qenë një prej pionierëve, në mos kryesori, që e kanë nxjerrë gazetën e parë të pavarur apo prej të parëve.
E njoh edhe si aktivist, i cili ka mbajtur qëndrime politike edhe që ka qenë pjesë e proceseve të rëndësishme historike, në Rambouillet e kështu me radhë. Pra, e njoh si një figurë të merituar, që ka dhënë një kontribut të çmueshëm për Kosovën. Ajo që unë nuk e di, edhe që kisha pasur qejf me ditë: ju keni qenë jashtë vendit, më duket deri në vitin 1982. Baba juaj ka qenë ambasador, së fundi në Spanjë, më duket, apo jo?
Surroi: Bashkë kemi qenë në Meksikë, por pastaj ka qenë vetë në Spanjë.
Topalli: Pastaj është folë shumë për të jo është vrarë, jo kështu... nuk e di, por ajo që mua do të më interesonte është që Veton Surroi i ardhur në Kosovë para ardhjes së tij dhe gjatë atyre viteve kur vjen në Kosovë, idenë për demonstratat e vitit 1981, është djali i një ambasadori, si përjeton ai ngjarjet, si i shpjegon dhe si i kupton.
Surroi: Ka qenë interesant shumë. Ngjarjet e vitit 1981 mua më zënë në universitet. Fakulteti im i “filozofisë dhe letrave”, si quhej, i letërsisë, në Meksikë, ka qenë pjesa ndoshta më e majtë e vetë universitetit. E majtë deri te maoistët, domethënë ka pasur ngjyra të ndryshme të së majtës, rrymime të ndryshme.
Dhe mbas demonstratave të vitit 1981, në shenjë solidariteti organizohet një tubim në fakultet, edhe shkoj unë, ishim me disa prej kolegëve, dhe ia nisën të flasin për demonstrata eksponentë maoistë, kështu me një fjalor shumë rigjid, stalinist, maoist... kështu e thashë more këta po flasin për një vend që as s’e njohin, por kishin marrë një lloj direktive. Si kontrapunkt kësaj është momenti kur mbërrij në Kosovë në vitin 1982. Dal në qytet në mbrëmje, takohem me shokët dhe kthehem në apartament dhe më ndal policia e armatosur me antiplumb, me helmeta, me kallashnikovë..., ishte hera e parë që shoh unë, dhe thotë: “Letrën e njoftimit”.
Unë s’kisha letërnjoftim, kisha pasaportë me vete. Njëri komenton: “A je tue vizitu këtë vend?” Kështu një koment pa lidhje, por ecja nëpër rrugë, ideja se në Prishtinë nuk ke më njerëz pas orës dhjetë; ideja që ke para vetes njësi paraushtarake, faktikisht, se ajo ishte policia, ndonëse shumë policë ishin shqiptarë ende ishte një ndryshim epokal për mua. Ajo pamje ishte, ajo fliste për shumëçka.
Topalli: A ndienin djemtë e vajzat e strukturave në Kosovë që kishte padrejtësi?
Surroi: Pas 1981 posaçërisht...
Topalli: Jo, edhe përpara, sepse Mahmut Bakalli e thotë më herët, për shembull, që kemi ngecje shumë të madhe ekonomike
Surroi: E kanë pasur ata në bisedë...
Topalli: Tash unë po flas për një të ri, për...
Surroi:...Aty unë s’e di, për të rinjtë, më shumë unë kam e ndier Fadil Hoxhën... dhe Fadil Hoxha ka qenë jashtëzakonisht kritik për shumë gjëra, por ka qenë i jashtëzakonshëm në analizën e tij realiste se çka është e mundshme dhe ku është e mundshme dhe e ka pasur një afinitet të jashtëzakonshëm për të mbërritur te caqet edhe t’u i shtyrë caqet metër për metër.
Një shembull ilustrativ, i cili harrohet: Liqeni i Ujmanit është ndërtuar me mjete ndërkombëtare, me kredi. Garant për këtë kredi ka qenë Kosova për të garantuar kredinë pranë Fondit Monetar Ndërkombëtar është dashur Kuvendi i Kosovës të jetë garantues. Këto e bëjnë shtetet. Shtetet dalin si garantues. Këto kanë qenë, ndonëse të fshehura brenda idesë së autonomisë, këto kanë qenë të arriturat e mëdha.
Domethënë, ti mbërrin sot me këtë..., po të mos e kishim këtë liqen sot, do të kishim probleme serioze në energjetikë dhe probleme serioze në bujqësi, në furnizim me ujë.
Topalli: Momenti ku unë shoh që këtu ka një problem, te udhëheqja e Kosovës është pikërisht te demonstratat e vitit 1981 kur ekziston një mendim që nuk i kanë mbështetur për shkak që mund të vendoset regjimi ushtarak. Këtu në fakt është vendosur, kanë hy tanket, në Ferizaj e di që kanë qenë tre tanket drejtuar nga qyteti, kanë pasë aeroplan e kështu me radhë...
Cili është mendimi juaj, pse udhëheqja e Kosovës pozicionohet në këtë mënyrë dhe del kundër interesave nga pamja e përgjithshme kundër interesave të Kosovës?
Surroi: Unë mendoj se është një moment kur gjinden në pasiguri të plotë. Nga njëra anë vdes Tito, dhe ata dinë me kë konfrontohen. Por nga ana tjetër nuk mund të elaborojnë si udhëheqje, një përgjigje e cila është shumë e thjeshtë.
Kjo është një kërkesë, kanë dalë studentët të protestojnë, e kanë shtruar edhe kërkesën për ndryshime kushtetuese, do ta shqyrtojmë këtë, do të fillojmë në Lidhje Socialiste, ku di unë, dhe për fat të keq dhe natyrisht këtë atmosferë e ka krijuare kanë krijuar ato qarqe në Beograd, të cilat kanë ushtruar represion. Edhe një herë e hapur kjo derë e represionit, pastaj e ka marrë udhën e vet.
Topalli: Ka në përgjithësi një, jo në përgjithësi, është thënë shumë nga ca kuadro kështu dhe diskutu edhe në emisionin e fundit me Azem Vllasin që sigurimet e huaja, sidomos KGB-ja ruse edhe sigurimi bullgar kanë gisht në ngjarjet në Kosovë.
Azem Villasi e tha vetë që kjo është vetëm hipotezë, pra nuk ka asnjë fakt.
Surroi: Edhe unë kam pyet, domethënë edhe disa herë kam pyet disa prej udhëheqësve..., njëri prej udhëheqësve, Mahmut Bakalli, pati thënë “kemi indikacione që ka qenë i përshirë sigurimi bullgar”. Pyetja ime ka qenë: “Po mirë, pse, nëse keni pasur indikacione, pse nuk keni dalë në publik”, përgjigja e tij ka qenë “kemi pasur indikacione, nuk kemi pasur fakte, nuk kemi pasur dëshmi, nuk kemi pasur me çka e dalim”.
Unë mendoj se ashtu siç po e shpjegon ti, siç po i shpjegon demonstratat e vitit 1981, që i ka zënë në befasi jo vetëm udhëheqjen, jo vetëm botën, po i ka zënë befasi shqiptarët në Kosovë. Ka qenë moment i befasishëm, zhvillimi prej 11 deri më 26 dhe këto janë ato momente ku e thotë Lenini, më duket, që kalon një shekull pa ndodhur diçka dhe brenda një jave ndodh diçka që e ndryshon krejt një shekull.
Edhe kjo ka qenë, ky ka qenë momenti në të cilin të gjitha ato që kanë qenë të përgatitura të bëhen rreth Kosovës, janë bërë.
Topalli: Për me kthy edhe njëherë kësaj teme, unë them që s’ka asgjë të pandriçume sa i përket 1981-s. Gjithë akterët jetojnë , asnjë nuk është pjesë e naj sigurimi, nuk ka asnjë fakt për asnjërin, përveç për Ali Lajçin, i cili nuk jeton, por gjithë tjerët jetojnë dhe edhe kështu që ka përpjekje pak me i, si të them, me i mjegullu ngjarjet, ama gjithçka është e ditur. Unë them që unë ia lë një pjesë të madhe të përgjegjësisë historianëve që nuk janë marrë seriozisht, më shumë kanë dëgju rrëfimet e të tjerëve, më shumë kanë marrë kështu partishmëri politike, sesa që kanë studiu me të vërtetë. Po ngjarjet janë edhe të shpjegueshme, edhe dihet gjithçka, nuk ka asgjë të paditur.
Surroi: Faton të faleminderit shumë! Kjo është një dëshmi historike e jotja. Këtu e kemi një problem. Kosovës s’është vetëm problemi i Kosovës, është problemi i kalimit prej historisë në interpretime politike, këtu s’kemi çka i bëjmë ne, me kaq po më duket po e mbarojmë këtë emision edhe mirupafshim në një bashkëbisedim të ri. Shpresoj ta gjejmë një temë, e cila po ashtu ka nevojë për ndriçim.
Topalli: Veton faleminderit shumë! Unë u ndjeva shumë mirë në këtë emision. Jam shumë i gëzuar që kisha mundësinë dhe rastin me qenë këtu. Të kisha apelu që me diskutu edhe me pjesëtarët e rrymave të tjera që me pasë dëshmi sa më reale për ngjarjet dhe që edhe historianët me pasë një mundësi që... sepse ka shumë manipulime.
Prandaj, mendoj që në këtë pjesë unë bëhem gjithmonë le t’i marrin me rezerva këto që them unë, ama le të kujdesen se ka dëshmi të mjaftueshme në arkiva. Faleminderit edhe një herë!
Surroi: Mirupafshim në bashkëbisedimin e radhës!