Një ndjesë për vetëvrasjet!

Nëse media nuk raporton vetëvrasjet a ulet numri i tyre? E shtroj këtë pyetje pasi studime të shumta tregojnë se shkrimet dhe kronikat televizive rreth vetëvrasjes janë të lidhur me rritjen e tentativave për vetëvrasje në zonën që mbulojnë këto media.

Por nëse kjo pyetje hap debatin e censurës, pyetja pasuese është si duhen raportuar vetëvrasjet?

Historia e largët dhe e afërt na ndihmon për të dhënë një përgjigje për këtë pyetje dhe debat jo të lehtë. Një nga asociimet më të hershme të medias dhe vetvrasjeve është viti 1774, kur 24 vjeçari Gëte botoi novelën e tij të sukseshme, "Vuajtjet e djaloshit Verter". Në këtë novelë, të cilën Napoleon Bonaparti e konsideronte si një nga kryeveprat e literaturës europiane, heroi Verter vret veten pasi dështoi në dashuri. Menjëherë pas botimit u raportuan raste të të rinjve që kryenin vetëvrasje tamam si djaloshi Verter. Supozohet se janë mbi 2000 lexues që kanë vrarë veten të veshur njëlloj si Verter (pantallona të verdhë dhe xhaketë blu) dhe në të njëjtin vend në tavolinën e punës. Kjo çoi në ndalimin e qarkullimit të librit në disa vende (Gjermani, Itali, Danimarkë). Kjo në vitin 1975 është quajtur"Efekti Verter"! Ka 250 vjet që media fajësohet për efektin domino të vetëvrasjeve.

Duke ju referuar historisë moderne Steven King me librin e tij "Zemërimi" ka shërbyer si model për dhjetëra vrasje/vetëvrasje në shkollë. Një nxënës vret mësuesin në klasë, vret edhe disa shokë, merr peng klasën. Pas botimit të këtij libri më 1977, rasti i parë regjistrohet në vitin 1982, pastaj më 1993, në 1996, në 2001, 2003, 2004, dhe në 10 vitet e fundit janë 400 raste, dhe 2018 ishte viti rekord me 60 viktima. King nuk e ribotoi më librin dhe më 2013 shkroi një libër kundër armëve! Por dëmi vijon me dekada të tëra.

Gjykata në Londër gjeti fajtorë 3 nga 7 shtetasit britanikë, më 2006 me akuzën se po planifikonin të hidhnin në erë 7 avionë në linjat nga Anglia në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Kjo pason modelin e 11 shtatorit dhe një model tjetër që dështoi. Në raportimin që bënte BBC World Service demonstronte me detaje se si shishet e vogla plastike me pije alkoolike mbusheshin me shiringë me një lëng që do të shpërthente avionin. Ky rast çoi në ndryshimin e rregullave të fluturimit në gjithë botën dhe kjo është arsyeja që nga ky rast nuk mund të marrësh me shishe plastike në avion, qoftë kjo edhe me ujë të pijshëm.

Po le të kthehemi tek rastet tona. Raportet për vetëvrasjet dhe për tentativat e vetëvrasjeve nuk kanë munguar. Të gjithëve na kujtohen episodet e njëpasnjëshme të vitit 2006 ku disa nxënës kryen vetëvrasje dhe në më të shumtën e rasteve u raportua se ishin frekuentues të një sekti fetar. Në mënyrë të përsëritur sekti përgënjeshtroi se kishte ndikuar në mënyrë të drejtpërdrejtë apo të tërthortë për të nxitur fëmijë të flijonin veten). Kronikat televizive të kohës, banka bosh ne klasë, tufa me lule, nxënës dhe mësues duke qarë - më shumë kanë bërë dëm në krijimin e një modeli "heroi" në thonjëza që nxit edhe të tjerët për ta pasuar. Por si duhet raportuar?

Për hir të së vërtetës në dhomat e lajmeve dhe redaksitë e gazetave/portaleve mungon një kod apo rregullore se si duhen trajtuar këto raste. Kodi i Etikës i gazetarëve (zbatimi i të cilit lë për të dëshiruar) në kapitullin për "Aksidentet dhe fatkeqësitë" thotë se "gazetarët duhe të respektojnë të drejtën e njerëzve për të mbajtur zi dhe duhet t'i raportojnë këto tema duke treguar simpati dhe vetëpërmbajtje". Në rast aksidentesh dhe fatkeqësish gazetari duhet të respektojë vuajtjet e viktimave dhe ndjenjat e familjarëve të tyre. Media duhet të tregojë maturi me fotot dhe pamjet dhe duhet të ketë në konsideratë ndjeshmërinë e publikut gjatë raportimit. Ndoshta vlen referimi te librat e shenjtë. “Mos i bëj tjetrit atë që nuk dëshiron ta bëjnë të tjerët”.

Në vende të ndryshme të botës janë bërë studime që nxjerrin përfundimin gati empirik se pas raportimit të një rasti vetëvrasje kemi shtim të numrit të tyre.

Australi

Një studim i kryer më 1995 arriti në përfundimin se pas raportimeve për një vetëvrasje rritej numri i të vetëvrarëve dhe piku mbërrinte në ditën e tretë pas raportimit

Austria

Në Viene janë raportuar 22 vetëvrasje në 18 muaj (dyfishi i totalit të tre viteve më parë). Shifrat u ulën kur media ra dakord të kufizonte mbulimin e këtyre rasteve për një periudhë kohe.

Gjermani

Gjatë 10 javëve pas transmetimit të një seriali ku personazhi kryesor një student vret veten pati një rritje të vetëvrasjeve që kryeshin me të njëjtën metodë si ai personazhit kryesor të serialit.

Hong Kong

Një publicitet i madh ju dha një metode vetëvrasje më 1998 dhe brenda një muaji u raportuan 9 raste të ngjashme. Dy muaj më pas kjo metodë zuri vendin e tretë në stilin e vetëvrasjes dhe brenda dy vjetëve arriti në vendin e dytë. Një studim i 100 rasteve nxorri ngjashmëri mes moshës, statusit martesor, gjendjes mendore dhe problemeve financiare.

Britani e Madhe

Një javë pasi personazhi i një serali të njohur televiziv tentoi të vriste veten, u rrit 17% numri tentativave për vetëvrasje me të njëjtën metodë.

SHBA. Në vitet 60 pati një greve të gazetarëve. Nuk dolën gazetat dhe statistikat tregojnë se pati një ulje drastike në vetëvrasjet tek femrat.

Nga vëzhgimet e kryera rezulton se raportimi që përmban elementët e mëposhtëm nxit edhe të tjerët të ndjekin këtë model.

Thjeshtëzimi i arsyeve për vetëvrasje

-Vetëvrasja nuk është kurrë rezultat i një faktori apo ngjarje, por i shumë faktorëve me bazë problemet psikologjike. Media duhet të jetë e vëmendshme për të shpjeguar me kujdes se vetëvrasja nuk ka ardhur si rezultat i vetëm një çështje. Pothuaj të gjithë personat që kanë kryer vetëvrasje kanë patur një histori me probleme.

- Përsëritja e vazhdueshme për lajmet e vetëvrasjes

- Përsëritja dhe mbulimi i vazhdueshëm i ngjarjes mund të shërbejë si nxitës për raste të tjera.

- Mbulimi sensacional

- Duhet shmangur dramatizimi.

- Përshkrimi "si..."

-Glorifikimi i personit që kryen vetëvrasjen: Kur minimizohen grumbullimet publike, tufat me lule, memorialet ka më pak shanse për të kontribuar në efektin domino të vetëvrasjes. Në vend që të mbahet zi për vdekjen ndonjëherë kalohet në "nderim/glorifikim të aktit të vetëvrasjes.

- Përqëndrimi vetëm tek anët pozitive; p.sh shokët apo mësuesit citohen të thonë se "ishte djal i mrekullueshëm", "kishte një të ardhme të shkëlqyer" dhe nuk përmenden problemet dhe shqetësimet që ai ka patur. Duke mos përmendur anët problematike vetëvrasja mund të bëhet magnet sidomos për ata që rrallë kanë dëgjuar ndonjë fjalë të mirë në jetën e tyre... Pra duhet shmangur "romantizimi" i vetëvrasjes. Vetëvrasja nuk është një akt racional, por një akt dëshpërimi i kryer pas një betejtë të stërmundishme...

Rastet e vetëvrasjes duhen shfrytëzuar se si të shpëtohen jetët

_ jo të gjithë vetëvrasjet kanë vlerën e lajmit. Por edhe nëse kanë vlerë për lajm një raportim profesional bën të mundur që rasti të mos imitohet nga të tjerët.

* Duhen marrë në konsideratë ndjenjat e të afërmëve dhe jo të përpiqesh për të marrë në intervistë anëtarë apo kushërinj të fatkeqit.

- duhet shmangur detajimi i metodës së përdorur

- duhen dhënë informacione se ku mund të kërkosh ndihmë dhe këshilla

- duhet të shmangen titujt, gjuha dhe imazhet sensacionale.

- Publikimi i detajeve të metodave të vetëvrasjes mund të nxisë imitimin.

- duhen shmangur spekullimet, veçanërisht nëse kemi të bëjmë me një person të njohur.

- Figurat publike kanë të drejtë për vetiakësi, edhe kur vrasin veten.

- Vetëvrasja është një çështje komplekse, shpesh e lidhur me probleme të shëndetit mendor.

- Nuk është e saktë të thuash se vetëvrasja është ndikim vetëm i një faktori.

- Shmang zgjidhjet e tipit: "i dha fund halleve"

- duhet bërë hetim sidomos për rastet kur vetëvrasjet ndodhin në polici, burg etj.

- Thyerja e miteve:

Nëse ai e ka ndarë mendjen do ta bëjë se s'bën.

T'i kthehemi pyetjes së fillimit. çfarë duhet bërë për të mos nxitur "efektin Verter"? Në kohën e Gëtes, autoritetet, por edhe kolegët e tij ishin shumë të shqetësuar për atë që po ndodhte. Kolegu i tij Fidrih Nikola shkroi një variant me happy end. Libri i tij titullohet "Lumturia e djaloshit Verter. Alberti (i shoqi i gruas që donte Verter) kupton motivin pse kërkon pistoletën Verter dhe e mbush me gjak pule. Vetëvrasja nuk kryehet dhe Verter më në fund pranon realitetin e kalon traumën dhe kthehet në një qytetar të respektuar. Gëte nuk ja fali këtë Nikolait dhe zhvilloi një luftë me të që zgjati gjithë jetën.

240 vite më pas në epokën e internetit nuk mund të mendohet për të manipuluar dhe pyetja a duhet raportuar tingëllon retorike? çështja është si duhet raportuar dhe për këtë ka shumë punë përpara. Mungojnë kodet apo udhëzimet se si duhet raportuar në këto raste, por më shumë se mungesa e një kodi të mirëfilltë për të trajtuar rastet e vetëvrasjeve dhe të sëmurëve me probleme mendore, është mungesa e profesionalizmit, mungesa e sensibilitetit dhe konkurrenca e egër që çojnë në një raportim problematik të rasteve të vetëvrasjeve.

Rastet e fundit në Tiranë të sëmurëve me Covid, janë dëshpëruese. Lajm i parë, por më shqetësues është detajimi, identifikimi i viktimës, vox pop me familjarë dhe ilustrime krejt të panevojshme. Nëse nuk ndalim përshkrimin, e sigurtë është se do të kemi përsëritje.

AMA e nxitur nga mënyra se si po raportohen nga televizionet rastet fatkeqe bëri thirrje për të shmangur raportimin me detaje. Të lutemi dhe shpresojmë se thirrja nuk do të bie në vesh të shurdhër!

Më shumë se sa ‘fake news” dhe dezinformimet dëmi më i madh po shkaktohet nga mënyra se si po raportohen vetëvrasje.

Rasti i para dy ditëve nga Italia na tregon se ka edhe një rrugë tjetër. Gazetarja e Sky TG 24:

“Na kanë ardhur pamje nga një spital në Napoli, me pamje shumë të rënda. Spitali i mbushur plot. Një qytetar ka filmuar një person që ka vdekur në banjë dhe më tej një burrë të moshuar duke vuajtur, por ne në respekt tuajin të dashur teleshikues dhe në respekt të personave në fjalë kemi vendosur të mos i transmetojmë…”

Vite më parë Fox News kërkoi ndjesë për transmetimin e drejtperdrejtë të një vetëvrasjeje. Kameramanet po filmonin një ndjekje të policisënë Feniks, Arizona, e cila përfundoi tragjikisht. Dhe ndjesa u kërkua për transmetim live!

***

Meqë e nisëm me rastin e Gëtes ja vlen të përmendim se Gëte gjatë gjithë jetës u pendua për atë vepër. Ai thotë se i dukej se kishte vrarë një vëlla dhe për "Vuajtjet e djaloshit Vërter" kërkoi falje.

Eshtë koha të kërkojmë ndjesë. Më mirë sot se nesër!

P.S (fabula e Gëtes. Verter njihet me një vajzë të re që rrit vëllezërit dhe motrat jetimë; ajo është e fejuar me një djalë (Albertin) 11 vjet më të madh. për të qenë afër tyre, Verter zhvillon miqësinë, por vajza Lotte e refuzon. Ai shkruan një letër dhe i kërkon Alberit dy pistoletat e tij se do të shkonte në një "udhëtim". Lotte e merr letrën me plot emocion dhe i dërgojnë pistoletat. Verter vret veten! (Fidrih Nikolai shkroi një variant më të gëzuar. Lumturia e djaloshit Verter)...në të cilën Alberti e kupton se çfarë do bënte Verter, mbush pistoleten me gjak pule dhe vetëvrasja nuk kryhet. Fund i lumtur. Verter riintegrohet në shoqëri. Gëte nuk ja fali këtë Nikolait dhe zhvilloi një luftë me të që zgjati gjithë jetën.

Artikulli është publikuar me lejen e autorit