Pasi udhëheqësit e qeverive, biznesit dhe shoqërisë civile u mblodhën në takimin e Forumit Ekonomik Botëror të këtij viti në Davos, vrojtimi se ne po jetojmë në epokën e një “polikrize” është përhapur gjithandej. Ndodhja e njëkohshme e ngjarjeve të shumta katastrofike është gur-themel i klimës së sotme socio-ekonomike dhe gjeopolitike.
Karshi sfidave kaq të mëdha si ngrohja globale, sistemet e prishura shëndetësore, një ndarje digjitale në rritje dhe modelet e financuara të biznesit që po rrisin të ardhurat dhe pabarazinë e pasurisë, nuk është çudi që zhgënjimi me politikën po rritet - kushte ideale për populistët që premtojnë rregullime të shpejta. Por zgjidhjet reale janë komplekse dhe do të kërkojnë investime dhe rregullim, si dhe risi sociale, organizative dhe teknologjike, jo vetëm nga qeveria apo biznesi, por edhe nga individë dhe organizata në të gjithë shoqërinë civile.
Qeveritë, duke besuar se politika mund të rregullojë në rastin më të mirë dështimet e tregut, shpesh bëjnë shumë pak e shumë vonë. Edhe të mirat publike (si financimi i kërkimit dhe zhvillimit bazë) shihen si rregullues të problemit, ndërsa taksat e karbonit po rregullojnë një problem të jashtëm negativ. Realizimi i ndryshimit transformues që prodhon rritje gjithëpërfshirëse dhe të qëndrueshme kërkon më pak fiksim dhe më shumë formësimin dhe krijimin e tregjeve. Kjo kërkon plotësimin e nocionit të të mirave publike me atë të "të mirës së përbashkët", e cila nuk ka të bëjë vetëm me çfarë, por edhe me si.
E mira e përbashkët është një objektiv që duhet arritur së bashku përmes inteligjencës kolektive dhe ndarjes së përfitimeve. Ai bazohet në idenë e të përbashkëtave, por shkon më tej duke u fokusuar në mënyrën e dizajnimit të investimit, inovacionit dhe bashkëpunimit të nevojshëm për të arritur një objektiv të përbashkët. Mallrat e përbashkëta janë produkt i ndërveprimeve dhe investimeve kolektive që kërkojnë pronësi të përbashkët dhe modele qeverisjeje. Si rezultat, shpërblimet që dalin nga aktivitete të tilla duhet të ndahen kolektivisht. E mira e përbashkët trajton gjithashtu nevojën për qeverisje ndërkombëtare efektive, e theksuar në nocionin e të mirave publike globale të informuar nga kolegu im brilant, i ndjeri Inge Kaul, i cili ndihmoi informimin e punës së Komisionit tonë Global për Ekonominë e Ujit.
Në hulumtimin e majit 2015, “Mbi kujdesin për shtëpinë tonë të përbashkët”, Papa Françesku argumentoi me elokuencë për të menduarit e përbashkët qëllimmirë në një botë gjithnjë në ndryshim. Ky nuk është thjesht idealizëm abstrakt. E mira e përbashkët ofron kornizë të dobishme si për përcaktimin e qëllimeve të përbashkëta dhe për të gjetur se si t'i arrijmë ato. Françesku flet për nevojën për subsidiaritet (parimi që çështjet e veçanta trajtohen më mirë në nivelin më lokal të mundshëm) dhe se ne e shohim botën përmes syve të më të cenuarve.
Prioriteti për të gjitha ndryshimet sociale, ekonomike dhe politike, sipas Françeskut, duhet të jetë mbrojtja e kushteve thelbësore që mbështesin jetën njerëzore. Marrja e vendimeve për të mirën e përbashkët do të thotë të mbrosh dinjitetin e të margjinalizuarve socialisht, politikisht dhe ekonomikisht – jo vetëm me fjalë, por me politika dhe forma të reja bashkëpunimi. Do të thotë ndërtimi i një rrjeti solidariteti përmes të cilit të padëgjuarit mund të marrin pjesë në proceset kritike të vendimmarrjes.
Këto objektiva mund të avancohen nëpërmjet një modeli të ri rritjeje të ndjekur me ata që janë përjashtuar, jo thjesht të zbatohen në emër të tyre. Organizatat e bashkëpunimit, për shembull, janë treguar efektive në bashkimin e njerëzve me mjete të kufizuara dhe duke u dhënë atyre mundësi për agjenci që nuk do t'i kishin pasur ndryshe.
Françesku e kupton gjithashtu se, me disa sektorë ekonomikë që tani ushtrojnë më shumë pushtet në fusha të caktuara sesa qeveritë, është detyrimi i shtetit të mbrojë të mirën e përbashkët në emër të të gjithëve. Kundërshtimi i kësaj tendence dhe përballja me sfidat tona më të mëdha do të kërkojë ndryshim thelbësor në ekonominë politike. Ndërsa parimi i së mirës së përbashkët aktualisht shihet si një korrigjues për teprimet e sistemit aktual, ai duhet të përbëjë objektivin qendror të sistemit.
Paratë nuk mjaftojnë. Po aq i rëndësishëm është lloji i bashkëpunimit që ne nxisim. Në rastin e COVID-19, ne kemi bërë investime kolektive masive të suksesshme në kërkimin për krijimin e vaksinave. Por ne nuk siguruam që rezultati përfundimtar të përkthehej në një "të mirë të përbashkët": domethënë, një popullsi globale plotësisht e imunizuar.
Shumë shpesh, ne jemi dembelë për partneritetet. Vetëm për shkak se keni "partneruar" nuk do të thotë se po punoni mirë së bashku për të mirën e përbashkët, gjë që kërkon gjithashtu vendosjen e objektivave së bashku dhe përafrimin e rreziqeve dhe përfitimeve. Të gjitha palët duhet të jenë në të njëjtën front për "çfarë" përveç "si". Kjo është mënyra se si ju jo vetëm i zhvilloni vaksinat, por edhe i bëni të qasshme për të gjithë.
Me një qasje të përbashkët qëllimmirë, çdo hap i procesit është pothuajse po aq i rëndësishëm sa rezultati përfundimtar. Në Shtetet e Bashkuara, qeveria kanalizon miliarda dollarë investime publike në Kërkim dhe Zhvillim të shëndetit çdo vit (45 miliardë dollarë vetëm nga Instituti Kombëtar i Shëndetit në 2022), por më pas lejon që të gjitha fitimet të mbahen në duar private. Kur "shpërblimet" nga një përpjekje kolektive materializohen - shpesh si fitime për biznesin, ose si njohuri të vlefshme - ato duhet të ndahen në të njëjtën masë që u nda rreziku.
Siç tregoj në librin tim, “Mission Economy”, ka shumë mënyra për ta bërë këtë. Pronësia intelektuale ose kushtet e çmimit mund t'i bashkëngjiten mbështetjes publike, ose mund të kërkohet ndarja e fitimit, si për shembull nëpërmjet një modeli të kapitalit neto. Strukturat e pronësisë kolektive gjithashtu mund të ndihmojnë ndarjen e vlerës në mënyrë më të barabartë me të gjithë anëtarët e shoqërisë. Të gjitha këto marrëveshje ofrojnë mundësi për të sfiduar përqendrimin e panevojshëm të pushtetit në duart e disa individëve dhe firmave të privilegjuara.
As këto probleme nuk kufizohen vetëm në shëndet. Ekonomia dixhitale ka vite që po zgjerohet në kurrizin e investimeve masive publike. Për shkak se shumica e të dhënave kontrollohen nga disa kompani të fuqishme, teknologjitë kryesore si inteligjenca artificiale po riprodhojnë paragjykimet dhe padrejtësitë ekzistuese. Për ta kundërshtuar këtë, ne duhet të hartojmë një kornizë më gjithëpërfshirëse dhe transparente – duke kërkuar, për shembull, që termat dhe kushtet e shërbimeve digjitale të plotësojnë disa standarde etike.
Së fundi, ne duhet të inkurajojmë një vlerësim më të madh për fuqinë e inteligjencës kolektive. Në të njëjtën mënyrë që metrikat ESG (mjedisore, sociale dhe qeverisjeje) i ndihmojnë kompanitë të raportojnë mbi kulturën dhe sjelljen e tyre organizative, një qasje e mirë e përbashkët do të kërkonte raportim më të fuqishëm mbi dinamikat ndër-organizative dhe publike-private për të kapur të gjithë ekosistemin e bashkëpunim (ose parazitizëm, sipas rastit).
E mira e përbashkët ka të bëjë me bashkëpunimin intensiv, inteligjencën kolektive, bashkë-krijimin e të dy qëllimeve dhe mjeteve, dhe ndarjen e duhur të rreziqeve dhe përfitimeve. Politikat industriale dhe inovative të orientuara nga misioni tregojnë se si këto parime mund të vihen në praktikë. Një qeveri ose organ ndërkombëtar vendos një objektiv të qartë – shpesh në konsultim me palët e tjera të interesuara – dhe më pas krijon kushtet për një bashkëpunim intensiv publik-privat për të arritur atje. Kritike për këtë proces janë prova dhe gabimi. Ndërsa drejtimi i udhëtimit duhet të jetë i qartë, duhet të ketë gjithashtu mjaft hapësirë për eksperimente nga poshtë-lart.
E mira e përbashkët është një objektiv i përbashkët. Duke theksuar se si dhe çfarë, ofron mundësi për të promovuar solidaritetin njerëzor, ndarjen e njohurive dhe shpërndarjen kolektive të shpërblimeve. Është mënyra më e mirë - në të vërtetë e vetmja - për të siguruar cilësi të mirë jete për të gjithë në një planet të ndërlidhur.
(Autorja, drejtoreshë themeluese e institutit për inovacionin dhe qëllimet publike, UCL, është kryetare e Këshillit të Organizatës Botërore të Shëndetësisë për Ekonominë e Shëndetit për të Gjithë.
Komenti është shkruar për rrjetin botëror të gazetarisë, “Project Syndicate”, pjesë e të cilit është edhe “Koha Ditore”.)
© KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.
