Testi i Trustit

Duke u bazuar në eksperimente si këto, disiplina të ekonomisë sikurse neuro-ekonomia (‘neuroeconomics’) studiojnë shkaqet se pse konsumatorët preferojnë shpërblimet e afatshkurtra, në dëm të interesave të tyre afatgjata.

Kriza ekonomike si pasojë e pandemisë në vitin 2020 dhe kriza ekonomike e 2022-s si rrjedhojë e rritjes së çmimeve dhe luftës në Ukrainë i ka vënë kosovarët para sprovës që ngjason me “Testin e Ëmbëlsirës”: të rrëmbehen kursimet pensionale tash apo të ruhen ato për një pleqëri më të sigurt?

E duket se këtij testi nuk po arrijmë t’i rezistojmë. Në vitin 2020, kur Kuvendi i Kosovës, pas propozimit të Qeverisë, lejoi që qytetarët të tërheqin 10% të kursimeve të tyre pensionale, mbi 219 mijë persona aplikuan për tërheqje qysh në ditën e parë, apo më shumë se gjysma e kontributpaguesve. Për 20 ditë aplikuan afro 400 mijë kontributpagues.

Atë kohë, para se Kuvendi të merrte vendim për tërheqjen e 10% nga Trusti, Instituti GAP kishte paralajmëruar rrezikun se kjo ndërhyrje në kursimet pensionale mund të përsëritet edhe në të ardhmen. Sot, më pak se dy vjet pas tërheqjes së 10%, janë shtuar kërkesat që të ketë një tërheqje të dytë, tash deri 30% të kursimeve. Këto kërkesa u iniciuan dhe u përkrahën nga deputetë të opozitës, ndër ta edhe ish-kryeministri Avdullah Hoti, i cili ishte nismëtar i tërheqjes së 10% në vitin 2020.

Edhe kjo nismë ka gjetur mbështetje të gjerë te qytetarët. Për pak kohë, një grup i krijuar në Facebook që insiston për tërheqjen e 30% të kursimeve ka grumbulluar mbi 20 mijë anëtarë.

Ndër vite, Kosova ka zhvilluar dhe adaptuar rregulla të cilat sigurojnë një qëndrueshmëri financiare të shtetit, duke ndaluar shpenzimet populiste dhe të cilat kërkojnë përgjegjësi ndaj gjeneratave të ardhshme. Për shembull, Kosova ka në fuqi disa rregulla fiskale që nuk e lejojnë qeverinë qoftë t’i rrisë në masë të madhe shpenzimet karshi të hyrave vjetore, pagat përtej normës së rritjes ekonomike apo të hyjë në borxh përtej një shkalle të caktuar. Me qëllim të ngjashëm Kosova e ka të rregulluar edhe funksionimin e Trustit pensional, përmes të cilit synohet që kur qytetarët kontributdhënës, të cilët jo medoemos mund të mendojnë dhe kursejnë vullnetarisht për kohën e pensionimit të tyre, kur të dalin në pension të kenë një standard jetese të ngjashëm me kohën sa kanë qenë duke punuar dhe të mos bien në varfëri.

Përveç kësaj, Trusti pensional e kryen dhe një funksion shtesë, që pensionet e qytetarëve t’i rrisë përmes investimeve të kujdesshme në fonde të ndryshme në botë. Në gjashtë vjetët e fundit, Trusti pensional ka pasur kthim mesatar bruto prej 90 milionësh, ku vetëm në vitin 2021 kthimi bruto ishte 227 milionë euro.

Në Kosovë, shpejt pritet që për pensionistët të fillojnë të ofrohen produkte sikurse anuiteti i jetës. Anuiteti i jetës nënkupton që një pensionist të lidhë një kontratë me një kompani sigurimi ku në këmbim të një premiumi të paguar nga kursimet e tij/saj të mbledhura në Trustin pensional, ai/ajo të marrë një pension (të indeksuar për inflacion) përgjatë tërë jetës. Kjo është një përparësi e madhe që me rritjen e jetëgjatësisë eliminohet mundësia që një person të bjerë në varfëri për shkak të shpenzimit të shpejtë të pensionit të mbledhur.

Me një kontribut mesatar prej mbi 41 eurosh në muaj të të punësuarve aktualë në Kosovë në vitin 2020, dhe nën supozimin të kthimeve të vazhdueshme nga Trusti pensional më të larta se norma e inflacionit, një i/e ri/re që do të pensionohet pas 40 vjetëve mund të arrijë vlerën e mjaftueshme për të blerë një anuitet minimal të jetës.

Mirëpo, në rast se shuma e një kontribuuesi/je të tillë reduktohet për mbi 40%, 10% nga tërheqja në vitin 2020 dhe 30% tani në vitin 2022, gjasat që të arrihet shuma e nevojshme për anuitetin e jetës mbeten tejet të vogla. Me nivelin e kontributit mesatar në Kosovë, një personi që del në pension mjetet e mbledhura në Trustin pensional i shpenzohen për dy vjet, e një pjese tjetër të madhe për rreth 4 vjet, ndonëse jetëgjatësia mesatare në Kosovë është mbi 76 vjet. Pra, tërheqja e mjeteve tash do të rëndonte tej mase jetën e pensionistëve të ardhshëm, e me të edhe buxhetin shtetëror për skemat sociale.

Po ashtu, baza në të cilën po ndërtohet argumenti për tërheqjen e dytë të mjeteve nga Trusti pensional është i paqëndrueshëm. Nga aspekti ekonomik, gjendja kur ishte lejuar tërheqja e 10% të kursimeve nga Trusti pensional dallon thelbësisht nga zhvillimet në ekonomi në vitin 2022. Përderisa në vitin 2020 kishim një rënie të kërkesës, aktivitet të ulët ekonomik të ndikuar nga mbyllja e ekonomisë dhe kufizimi i lëvizjes, më 2022 kemi një kërkesë tejet të lartë në thuajse secilin sektor.

Në vitin 2020 situata e krijuar kishte ndikuar që në disa muaj të kemi deflacion, apo rënie të çmimeve, ku norma vjetore e inflacionit prej 0.2% ishte tejet më e ulët sesa targeti i synuar prej 2%. Duke qenë në recesion, 10%-shi ishte menduar si një politikë kundërciklike në mënyrë që, ndër të tjera, të rritej kërkesa agregate dhe të zbutej efekti i recesionit. Përkundër këtyre argumenteve, edhe tërheqja e 10% të kursimeve kishte shumë defekte, si: ishte diskriminuese ngase nuk përfitonin shtresat më në nevojë, por të cilët do të paguajnë përmes taksave kompensimin e tërheqjes së atyre që kanë pasur kursime nën 10 mijë euro; si dhe ua zvogëlonte mjetet në llogarinë e Trustit pensionistëve të ardhshëm.

Por tani në vitin 2022 situata është krejtësisht ndryshe dhe efekti i një tërheqjeje tjetër të mjeteve nga Trusti, përveç efekteve negative afatgjata për kontributpaguesit, ka efekt negativ edhe në ekonomi. Në vitin 2022 e kemi një situatë ku kriza është shkaktuar nga ana e ofertës dhe jo e kërkesës. Fytet e ngushta në zinxhirin e furnizimit të krijuara me fillimin e pandemisë nuk u tejkaluan deri më tani, duke ndikuar në rritje të ndjeshme të çmimeve që nga viti 2021.

Për më shumë, fillimi i luftës në Ukrainë e ka rënduar edhe më tej situatën me çmime, meqë Rusia dhe Ukraina janë ndër dy prodhuesit më të mëdhenj në botë të shumë produkteve bazë, sikurse gruri, vaji ushqimor, nafta, gazi, etj. Meqë Kosova është ekonomi e vogël dhe neto importuese e këtyre produkteve, pra importon më shumë sesa eksporton, ajo është e varur direkt nga ndryshimet e çmimeve në tregjet ndërkombëtare.

Janë tri mënyra që mund të ndikojnë në uljen e çmimeve: rritja e furnizimit global, rritja e prodhimit të brendshëm në Kosovë dhe ndalimi i eksportit të tij, si dhe ulja e kërkesës për këto produkte në mungesë. Tërheqja e mjeteve nga Trusti pensional nuk ngërthehet në asnjërën nga këto opsione. Sipas kalkulimeve të Institutit GAP, kërkesa e blerësve në Kosovë për disa produkte ka mbetur në nivelin e njëjtë pavarësisht rritjes së çmimit. Për shembull, edhe pse çmimi i naftës është dyfishuar, sasia e naftës që është shitur në treg ka mbetur e njëjtë. Andaj, me futjen e mjeteve shtesë në qarkullim nga Trusti pensional veçse do të rritej kërkesa në treg.

Për situatën e krijuar në ekonomi aktualisht nga rritja e çmimeve të produkteve, nevojitet një ndërhyrje e qeverisë, por jo përmes mjeteve të qytetarëve të grumbulluara në Trustin pensional. Ndër të tjera është e rëndësishme që të dizajnohen masa që ndërlidhen me rritjen e kostos së shportës së konsumit për qytetarët në nevojë. Këtu mund të përfshihen shpërndarja në vazhdimësi e pakove apo kuponëve ushqimorë, përkrahje e vazhdueshme dhe e rritur e personave në skemën e asistencës sociale, si dhe të përkrahen qytetarët që mund të humbin vendin e punës. Ngjashëm Qeveria duhet ta rrisë pagën minimale, mirëpo të jetë e kujdesshme që ajo të mos kalojë një kufi të pagës mediane, e cila tregon vlerën e pagës ndër të cilën paguhen 50% e qytetarëve në tregun e punës, siç sugjerojnë praktikat e vendeve të tjera. Një pagë minimale më e lartë, sipas këtij parimi, do t’ua lehtësonte përballimin e situatës punonjësve të sektorëve privatë, të cilët marrin paga jo të larta.

(Autorët janë analistë të politikave në Institutin GAP).

© KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.