Njëzet vjet pas përpjekjes së fundit serioze amerikane në Ballkan, vdiq njëri prej diplomatëve idealistë që u angazhuan kundër gjenocidit, luftërave dhe diskriminimit
1.
“Budallenjtë dhe të çmendurit futen lehtë në luftë - gjithë lavdi e krekosje në fillim, tragjedi e shkatërrim në fund”.
Kështu thotë James Pardew në librin e tij “Paqebërësit, lidershipi amerikan dhe fundi i gjenocidit në Ballkan”. E imagjinoj ndërsa i shkruante këta rreshta, në sigurinë e tij prej profesionisti të luftës, njeriut që kaloi një pjesë të madhe të jetës në Ushtrinë amerikane, i pensionuar prej saj si kolonel i inteligjencës. I shkruante me përvojën e fituar në Ballkan, si diplomat që fillimisht me ekipin e Holbrookeut u përpoq t’i ndalte luftën dhe gjenocidin në Bosnjë-Hercegovinë, pastaj në Kosovë dhe së fundmi të ndalte luftën në Republikën e atëhershme të Maqedonisë (tash Maqedoninë e Veriut). Në fund i shkruante me sytë e kërshërisë së një adoleshenti të Arkansasit, të atij që u nis në botë dhe nuk u ndal së zbuluari, me empati për fatet njerëzore dhe befasi me kapacitetin e njeriut për të bërë dëm ndaj tjetrit.
Imagjinoj sytë e tij që regjistrojnë praninë e njerëzve në Vila Dobanovci, në Serbi, më 1995 “në muzgun e një nate vjeshte, njerëzit që kishin ushtruar krimet më të mëdha të njerëzimit që nga Holokausti ishin mbledhur në oborrin e një vile”, kur me R. Holbrookeun dhe gjeneralin Clark zhvillojnë negociata me palën serbe, përfaqësuar nga presidenti serb Milosheviq. Në mesin e tyre gjenerali Ratko Mladiq, përgjegjësi për gjenocidin në Srebrenicë. Sytë e djaloshit të Arkansasit, me përvojë të gjatë të së keqes njerëzore, konstatuan: “Ata nuk ishin të çmendur e as dinakë. Më shumë më linin përshtypjen e një grupi provincialësh të lënë pas dore që ishin të përcaktuar me pasion për një kauzë brutale e vdekjeprurëse të kohërave të shkuara”.
2.
Po të mos kishte vdekur javën e kaluar, James Pardew do të mund ta shikonte drejtpërsëdrejti transmetimin televiziv të dënimit të plotfuqishëm të gjeneralit Ratko Mladiq për krimet kundër njerëzimit, dhe po, gjenocidit. “Mendova me kujdes para se ta përdorja fjalën gjenocid në titullin e këtij libri”, shkruante ai. “Gjenocidi është një koncept i fuqishëm që përkujton brutalitetin e tmerrshëm kundër hebrenjve në Evropë gjatë Luftës së Dytë Botërore. Pas lufte Konventa e Kombeve të Bashkuara për krimin e gjenocidin përcaktoi gjenocidin si akte të zbatuara me qëllim të shkatërrimit të tërësishëm apo të pjesshëm të një grupi kombëtar, etnik, racor apo religjioz. Dhuna që i përmbushi këto standarde në qytetin e Srebrenicës në Bosnjë më 1995 shkaktoi ndërhyrjen ndërkombëtare të prirë nga SHBA-ja, duke u dhënë fund krimeve të luftës në Bosnjë dhe solli shumë ushtrues të gjenocidit para gjykatës së pranuar ndërkombëtare”.
Sytë e tij do të mund t’i përcillnin sytë e Ratko Mladiqit në gjykatë, përderisa konfirmohet aktgjykimi për krimet e kryera, më të rëndat që nga Holokausti. Lehtë do të mund të vlerësonte se nuk ka ndryshuar gjë prej atij muzgu vjeshte të vitit 1995, atëherë kur qe e qartë se Mladiqi dhe shokët e tij nuk mendojnë se kanë kryer krime, por kanë zbatuar urdhra dhe kanë bërë veprime për mbrojtjen e serbizmit, për çka ende perceptohet si hero në mesin e një pjese të popullatës në BeH dhe Serbi.
Në mesin e heroizmave të Mladiqit vit pas viti shfaqet një shënim i obduksionit të Amila Xhaferagiqit, vajzës së Shemsës, e identifikuar sepse kufoma e saj ishte afër kufomës së babait të saj. E lindur më 29 shkurt të vitit të brishtë 1992, ishte tre vjeçe kur u varros në Srebrenicë me rrobat e saj prej foshnje, të evidencuara me pedanteri nga Instituti i Mjekësisë Ligjore. Po ashtu shënuar me pedanteri: dy biberonë të gjetur, njëri blu e tjetri i bardhë. Shënuar me pedanteri gjithashtu shkaku i vdekjes: ekzekutuar me plumb në kokë.
3.
Zoti ka dashur kështu? Zoti ka dashur që ushtarët e Ratko Mladiqit të zbatojnë urdhrat e tij dhe ta ekzekutojnë Amila Xhaferagiqin së bashku me babanë e saj, Shemsën, dhe mbi tetë mijë burra e djem të Srebrenicës brenda disa ditëve të korrikut të vitit 1995?
Dr. Richard L. Rubenstein, një rabin dhe teolog i njohur, i cili në këtë lojë koincidencash vdiq javën e kaluar, kur edhe James Pardew nuk do të pajtohej. Madje ai shkroi edhe një libër me titull “Pas Aushvicit: teologjia radikale dhe judaizmi bashkëkohor” me të cilin hodhi poshtë jo vetëm interpretimin e rëndomtë që u japim fatkeqësive (“kështu e deshi Zoti”), por edhe teologjisë tradicionale hebraike që i cilëson hebrenjtë si të zgjedhurit e Zotit. Nëse janë të zgjedhur e të mbrojtur prej tij, pse ndodhi Aushvici, pse ndodhi Holokausti?
Në analogji, sot jemi te pyetja nga titulli “Pas Srebrenicës”: si është e mundur që Zoti të ketë dashur që të ekzekutohej Amila Xhaferagiqi?
Sytë e James Pardewit nuk kërkonin shenja hyjnore. Shihnin të mirën dhe të keqen brenda natyrës njerëzore dhe përpiqeshin të kuptonin se si këto, e mira dhe e keqja, marrin kontura të skajshme në luftë. Gjatë verës së vitit 2001 u përfshi, së bashku me ish-ministrin francez Leotard (në ekipin e quajtur Leopard, nga bashkëdyzimi i mbiemrave të tyre) për të ndalur luftën në Maqedoni duke ndihmuar për transformimin e saj drejt një shteti të barabartë për qytetarët e të gjitha përkatësive etnike. Pas disa javësh intensive dhe nënshkrimit të Marrëveshjes së Ohrit, SHBA-ja mori patronazhin për shkollimin e policëve të rinj të Republikës, përfshirë edhe trajnimin e 500 kadetëve shqiptarë. Pas një vizite të befasishme dhe të paparalajmëruar Akademisë policore, u vërtetua me sy të tij se kadetët shqiptarë po diskriminoheshin e po provokoheshin nga një grup paramilitar i quajtur “Luanët”, e madje kur u vinte radha për të ngrënë u largoheshin lugët e pirunët, në mënyrë që të mos hanin o të hanin me duar. Pardew shkoi te banaku i ushqimit, mori një lugë dhe i hodhi në tokë me forcë e zhurmë të gjitha lugët e pirunët e tjerë. Me lugë në dorë shkoi te kryeministri Georgijevski dhe i tha që SHBA-ja nuk do ta financojë diskriminimin e askujt, në këtë rast të shqiptarëve.
“Këto janë padrejtësitë që po i lë të zhvillohen lirshëm, shndërrohen në dhunë”, më tha, ende i zemëruar me veprimet e autoriteteve.
Sytë e tij do të ngroheshin edhe më në të folur, gjatë këtyre viteve për Maqedoninë, një luftë të ndalur dhe një proces të filluar që çdo ditë shënon ecje të qytetarëve të saj drejt barazisë.
4.
Para dy vjetësh më tha në Washington se është i sëmurë prej kancerit, shkalla e tretë, jo shumë gjasa për të jetuar gjatë. Ma tha qetë, si një informatë tashmë të pranuar. Dhe shtoi, po aq qetë, si të kishte njëzet vjet jete përpara se do të përpiqej me shumë plane e aktivitete për aq sa kishte forcë, ta mbushte kohën e mbetur. Sytë e tij shndritën sërish e u shoqëruan me buzëqeshje, diçka që do të ketë bartur me vete prej adoleshencës, kur u fut ta zbulonte botën.
Në intervale mes trajtimeve mjekësore për metastazën që e kishte përfshirë, nuk do të humbiste përqendrimin ndaj një regjioni që i ishte përkushtuar.
Një internacionalist amerikan, patriot dhe njëkohësisht idealist për demokraci e një Evropë të bashkuar në liri nuk do të kuptonte se si Amerika e tij nën administratën e një presidenti si Trump po bënte gabime aq të mëdha, posaçërisht me Kosovën. Vjet këso kohe ai do të botonte një artikull, ku do të konstatonte me lehtësinë e sensit të tij të humorit: “Të kesh një diplomaci të inspiruar nga Trumpi në ish-Jugosllavi është si të lejosh që një dyvjeçar të luajë me qiri të ndezur në mullar me sanë”.
Vdiq njëzet vjet pasi ndihmoi fundin e luftës së fundit në Ballkan, përpjekjes së fundit serioze diplomatike amerikane në Ballkan.
