Nga postmodernizmi tek inteligjenca artificiale

Postmodernizmi mund të lexohet edhe si një profeci. Ai e mohonte frymëzimin dhe promovonte kombinimin. Postmodernizmi si art kombinatorik e ka sjellë modelin algoritmik ChatGPT. Kjo makinë e re ia kalon edhe shkrimtarit më enciklopedik postmodern. Prandaj, s’ka kuptim të garojmë me teknologjinë në punë të informacionit. Ne ishim me fat që ishim më të mençurit në planet. Tashmë duhet ta pranojmë që AI është para nesh

Letërsia shqipe e Kosovës është letërsi e re, e pas Luftës së Dytë Botërore. Por, ajo është vetëm një degë, e cila lidhet natyrshëm gjuhësisht dhe letrarisht me Shqipërinë, si dhe me pjesën shqiptare të Malit të Zi dhe Maqedonisë, dhe natyrisht edhe me Diasporën. Ka pasur dhe vazhdon të ketë zëra që insistojnë se letërsia e Kosovës është e pavarur nga letërsia e Shqipërisë, dhe anasjelltas. Pra, shqiptarët me dy shtete kanë dy letërsi, ndërsa Shtetet e Bashkuara të Amerikës me 50 shtete kanë një letërsi. Një avaz provincialist që sot s’merret seriozisht.

Sidoqoftë, në një kohë kur në Bllokun Komunist, edhe pse ndaras, bënin pjesë edhe Kosova dhe Shqipëria, metodë zyrtare e shkrimit letrar ishte realizmi socialist, por meqë Kosova ishte përfshirë brenda Jugosllavisë, kishte liri më të madhe të shkrimit, falë shkrimtarit kroat Mirosllav Kërlezha, i cili, duke qenë kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Jugosllavisë dhe një autoritet i padiskutueshëm letrar, arriti që metodën zyrtare ta bëjë opsionale, jo obligative. Pra, metodë e preferuar ishte realizmi socialist, por lejoheshin edhe të tjerat. Duke e shfrytëzuar këtë liri, qysh në vitet ’60, në Jugosllavi kemi romane si ato të Danillo Kishit, “Mansarda”, “Psalmi 44”, e më pas edhe “Një varr për Boris Davidoviçin”, “Enciklopedia e të vdekurve” etj.

Romani më i njohur i Kosovës

Në këtë atmosferë të lirë për eksperimente narrative, shfaqen edhe praktikat e para të një estetike alternative në Kosovë. Në revistën “Jeta e Re”, nga numri i parë i vitit 1972 deri në numrin e parë të vitit 1974, shfaqen tregime që kanë për autor një emër të panjohur në Kosovë: Luan Dukagjini. Askush nuk e njihte këtë emër, përveç themeluesit dhe botuesit të revistës, Esad Mekuli, i cili e mbante autorin në diskrecion të plotë. Vetëm pasi u botuan tregimet në revistë dhe zgjuan një interesim të dyfishtë: për modelin e ri tregimtar dhe për autorin e panjohur, çështja u zgjidh, duke u botuar në një libër të gjitha tregimet me emrin e vërtetë të autorit: Rexhep Qosja, “Vdekja më vjen prej syve të tillë”, trembëdhjetë tregime që mund të bënin një roman. Pra, pas maskës së autorit të panjohur, kishte qenë autori më i njohur i Kosovës, për të cilin kritiku Ali Aliu thotë se edhe studimet e tij lexoheshin më shumë sesa proza dhe poezia e autorëve të tjerë kosovarë.

Rexhep Qosja nuk ishte fshehur pas pseudonimit për arsye politike, por për shkak se mendonte që, duke qenë tashmë i njohur si profesor dhe studiues, nuk do ta merrnin seriozisht në prozë. Këtë frikë të kalimit nga bota akademike në botën artistike, e kanë pasur edhe plot të tjerë, përfshirë edhe Umberto Econ, sepse njerëzit që njihen për vepra të vetëdijes, kanë frikë të kalojnë përnjëherë në vepra të nënvetëdijes. Ata e mbajnë veten më shumë për shkencëtarë sesa shkrimtarë. Pra, duan të njihen si të dijshëm, jo si të marrë.

Kështu, postmodernizmi në letërsinë shqipe hyri me shumë hezitim, por në rrjedhë të natyrshme. Një njeri që njihej si dijetar, u bë shkrimtar. S’kishte si bëhej më mirë, kur dihet që ky formacion pikën më të fortë e ka dijen (informacionin). Nuk mjaftojnë vetëm talenti dhe frymëzimi për të qenë postmodernist. Dija, mundësisht enciklopedike, është kusht i domosdoshëm. Kështu, duhej dikush që kishte kryer studime, kishte fituar tituj, dhe kishte akumuluar dije, që të mund ta sillte këtë poetikë në mesin tonë. Pra, nuk ishte e rastit që ky njeri e solli këtë model në Kosovë dhe u bë jo vetëm themeluesi, por edhe përfaqësuesi kryesor në letërsinë shqipe. Dhe nuk është çudi që, deri sot, “Vdekja më vjen prej syve të tillë” është romani më i përkthyer i Kosovës. Pra, për më shumë se gjysmë shekulli ky është ende romani më i njohur nga Kosova.

Në vitet ’70, Qosja dominoi si shkrimtar në prozë dhe dramë. Në vitet ’80, për shkak të përkeqësimit të situatës, ai iu kthye rolit të dijetarit dhe intelektualit publik.

Në Kosovë, modeli postmodernist i shkrimtarit që vjen në fushën e fiksionit nga fushat epistemologjike, rishfaqet tek në vitet ’90 me Kujtim Rrahmanin që kishte nisur karrierën si studiues. Ky trend vazhdoi edhe në shekullin 21, kur studiuesit kaluan në prozë: Agron Y. Gashi, Gëzim Aliu, Adil Olluri e të tjerë.    

Në Shqipëri, postmodernizmi as që mund të imagjinohej para viteve ’90. Mjafton t’ua hedhësh një sy shkrimeve eseistike të Vath Koreshit të shkruara gjatë diktaturës. Ndërkohë, gjatë viteve ’90, në sipërfaqe dalin prozatorë të rinj që e përqafojnë modelin postmodern, si Ridvan Dibra dhe Agron Tufa, apo edhe dy të tjerë që vijnë nga bota e filmit (skenari): Bashkim Hoxha dhe Bashkim Shehu. Çuditërisht, ky model tërhoqi edhe autorin Vath Koreshi që dikur e shante publikisht postmodernizmin. Pati edhe autorë që kishin filluar në komunizëm, por shpejt kaluan te modeli i ri, si Zija Çela dhe Besnik Mustafaj. Madje ky model nuk e la indiferent as shkrimtarin më të njohur shqiptar, Ismail Kadare, që nuk preokupohej fort me modën. Ndërsa në Maqedoni u shfaqën dy vepra, që tashmë mund të konsiderohen vepra klasike të postmodernizmit, “Koha e dhive” (Luan Starova) dhe “Vitet e urithit” (Kim Mehmeti).

Kjo do të thotë që një model letrar, që u mirëprit nga lexuesit dhe u injorua nga studiuesit, u bë dominues në letërsinë shqipe në fund të shekullit 20, dhe vazhdon deri në ditët e sotme. Madje romanet më të bukura postmoderne u shkruan në këtë shekull nga autorë si: Ridvan Dibra, Agron Tufa, Besnik Mustafaj, Stefan Çapaliku, Durim Taçi etj.

Herezia dhe inkuizicioni

Nuk duhet të harrojmë se letërsia e Kosovës deri në gjetjen e alternativës postmoderne, shkruhej ose me një realizëm simplicist e tradicional, ose me një “modernizëm psikodelik”, duke u përpjekur të bëjë shartimin e modernizmit evropian (Proust, Joyce, Kafka, deri tek Alain Rob-Grillet, Nathalie Sarraute, Claude Simon) me modernizmin e Shqipërisë së paraluftës (Koliqi, Kuteli, Fishta, Migjeni etj.). Kështu, dy autorët më të mirë modernistë të Kosovës, Anton Pashku dhe Azem Shkreli, njëri në prozë, tjetri në poezi, sollën vepra etno-moderniste, pra një modernizëm me tirq. Pashku mes Koliqit e Claude Simon-it, Azem Shkreli mes Migjenit, Martin Camajt dhe Vasko Popës, të cilin edhe e përktheu. Përderisa Migjeni është referencë e shpeshtë te Shkreli, ndërsa Camaj kryesisht në urtinë e malësorit, hija e Vasko Popës shfaqet te poezitë më të mira të tij. Mjafton t’i lexoni njërën pas tjetrës: “Në vend të përshëndetjes” (Shkreli) dhe “Kthemi copat e mia” (Popa).

Ndërkaq, Rexhep Qosjen, që nuk e kishte impresionuar modernizmi shqiptar, as ai i paraluftës në Shqipëri, as ai i pasluftës në Kosovë, siç shihet nga romani i tij, dhe siç e thotë edhe në ditar, e kishin impresionuar veçmas Danillo Kish dhe Kurt Vonnegut, i cili në atë kohë ishte mjaft i përkthyer dhe i njohur në Jugosllavi. Në këtë mënyrë, alternativa postmoderne ishte një lloj herezie estetike. Dhe ishte normale që heretiku të rrëfente për përndjekjen nga inkuizicioni, i cili e survejonte intelektualin si një Big Brother. Prandaj, edhe titulli mund të ishte “Vdekja më vjen nga sytë e Vëllait të Madh”.

Kjo alternativë, kjo herezi, ishte e domosdoshme për letërsinë shqipe. Përmbyste monizmin letrar (modernist, apo socrealist, s’ka rëndësi) dhe promovonte pluralizmin. Kësaj herezie iu bashkuan shumë shkrimtarë nga Kosova, Shqipëria dhe Maqedonia, ndërsa Mali i Zi e ka meritën e sjelljes së heretikut tonë të parë. Pra, në njëfarë mënyre të gjitha copat e trojeve shqiptare u bashkuan. Ky është fakt, sado që, gjëja e fundit që postmodernizmi do të donte të promovonte është patriotizmi.

Edhe pse i injoruar nga kritika letrare shqiptare, e cila ishte tërësisht e papërgatitur për ta ndjekur ritmin e shpejtë të ndryshimeve letrare, postmodernizmi ia ndërroi faqen letërsisë shqipe. Ky ndërrim u bë si në aspektin e strukturimit, ashtu edhe në mënyrën e komunikimit. Paradoksalisht, shkrimtarët i braktisën format hermetike moderniste, nëpërmjet kodimit të dyfishtë. Përderisa, ta zëmë, romanin e Pashkut, mezi arrinin ta dekodonin specialistët, romanet e Dibrës kuptohen nga të dy tipat e lexuesve: specialistët dhe amatorët. Pra, përderisa te Pashku mezi depërtonte një tip i lexuesit, i cili, kur s’arrinte ta deshifronte, e shpikte kuptimin, sepse lexuesi ka të drejtë ta shpikë kuptimin, te Dibra lexuesi elitar argëtohet duke dekoduar linjën semiotike, ndërsa lexuesi popullor (ai që lexon veç sa për ta kaluar kohën) argëtohet me linjën semantike. Mos të harrojmë se letërsia shqipe pati ardhur deri në atë pikë, ku më lehtë e kuptoje Proust-in, Kafkën, Joyce-n, T. S. Eliot-in, Faulkner-in sesa modernistët kosovarë. Në anën tjetër, sapo t’ua lexoje ndonjë shkrim diskursiv këtyre tanëve, e kuptoje që formimi i tyre ishte shumë modest. Mendoj se kjo u ndodh vetëm shkrimtarëve pozerë, jo atyre të vërtetëve. Paul Valéry është gjeni në poezi, prozë dhe ese, madje edhe në fjalime rasti. Mund të jesh gjeni në diçka dhe mesatar në diçka tjetër, por jo gjeni në prozë dhe idiot në ese, për shembull. Prandaj, sugjeroj që kur të na pëlqejë ndonjë poet a prozator shqiptarë, t’ia lexojmë edhe shkrimet eseistike, para se të krijojmë një përshtypje për të. Kjo nuk është gjithmonë treguesi më i qartë, por në shumicën e rasteve, ndihmon shumë.

Pra, postmodernizmi ka meritë të madhe për mbijetesën e lexuesit, i cili ishte në grahmat e fundit për shkak të lodhjes nga letërsia socrealiste dhe moskomunikimit me letërsinë moderniste. Në njërën anë kishte veprat ekstremisht të hapura, kurse në anën tjetër veprat hermetikisht të mbyllura. Autorët postmodernë shqiptarë, me poetikën alternative, krijuan dy tipa lexuesish, nga të cilët lexuesi semiotik shpesh u profilizua si kritik. E, në këtë mënyrë, autori krijonte lexuesin model, ndërsa lexuesi autorin model. Autori postmodern e ka shpëtuar, argëtuar, formuar dhe emancipuar lexuesin në përgjithësi, ndërsa lexuesin e ri e ka familjarizuar edhe me teknika dhe nocione të reja.

Postmodernizmi dhe kritika

Deri nga fundi i dekadës së parë të këtij shekulli, nuk mund të flitet për kritikë mbi postmodernizmin, por vetëm për kritikë ndaj postmodernizmit. Meqenëse aplikohej kritika strukturaliste, refuzohej paradigma postmoderniste. Mirëpo, ndërkohë dalin në skenë zëra të rinj studiuesish dhe nisin të mbrohen tema masteri e doktorate, dhe të shkruhen libra mbi vepra dhe fenomene postmoderne, rrjedhimisht nisën të shfaqen qasje të reja, me terminologji tjetër, komplet ndryshe nga ajo e që analizonte tekstet moderniste. Shumë romane shfaqeshin si dorëshkrime të gjetura, ndërsa autori si një zbulues dhe komentues i tyre, si, për shembull, Vath Koreshi me “Ulku dhe Uilli”, Rexhep Qosja me “Një dashuri dhe shtatë faje”, apo Agron Tufa me “Gurit të varrit ia rrëfej”. Gjithashtu, proza e Qosjes, ashtu si edhe ajo e Dibrës, dallohej edhe për përdorimin e shpeshtë të anaforës dhe enumeracionit. Ndërsa, pothuajse të gjithë autorët luanin me metafiksion historiografik, double coding, poioumenon, ironi intertekstuale, kolazh, brikolazh, pastish etj., dhe kjo krijoi një gjendje postmoderne, e cila shfaqi mosbesimin në të gjitha metanarrativat, dhe inkuadroi edhe diskursin gjinocentrik për ta destabilizuar diskursin patriarkal dhe androcentrik, në përgjithësi. Në këtë kategori bëjnë pjesë romanet dhe tregimet e autoreve si Flutura Açka, Besa Myftiu, Rita Petro e ndonjë tjetër. Do të doja t’i radhisja këtu edhe shumë poete, por poezia s’është zhanër përfaqësues në postmodernizëm.

Në vitet ’90, kur vërshuan veprat postmoderne shqiptare, në Evropë nisi të flitej për vdekjen e postmodernizmit. Në vitin 2008, Raoul Eshelman botoi librin “Performatizmi, ose fundi i postmodernizmit” (Performatism, or the End of Postmodernism), kurse në vitin 2009, Alan Kirby botoi librin “Digjimodernizmi, ose Qysh teknologjitë e reja e çmontojnë postmodernën dhe e rikonfigurojnë kulturën tonë” (Digimodernism, How New Technologies Dismantle the Postmodern and Reconfigure Our Culture). Në vitin 2010, unë botova një skicë për fundin e postmodernës. Kjo skicë u zgjerua ndërkohë, dhe në 2017, u botua në gjuhën angleze dhe në disa gjuhë dhe revista, me titullin “Fundi i epokës së fundeve”, dhe sivjet botohet edhe si libër më vete. Zakonisht, nuk jam autoreferencial në kritikë, por këtë e përmenda për të treguar që edhe ne, shqiptarët, kemi nisur të lamtumiremi me postmodernizmin, dhe, siç thuhet sot, jemi koordinuar me të huajt para se të shkojmë në ceremoninë mortore të këtij formacioni, i cili mbetet ‘izmi’ i fundit i pranuar nga studiuesit e huaj. Disa studiues dhe artistë kanë propozuar edhe emërtimet e epokës së re, epokës që vjen pas postmodernizmit: post-postmodernizmi, trans-postmodernizmi, post-millennializmi, performatizmi, digjimodernizmi, metamodernizmi, stakizmi, rimodernizmi, altermoderna, hipermoderna  etj., por edhe emërtime dhe manifeste të tjera, që lidhen me një fushë të caktuar, që u kontribuojnë, ose u konkurrojnë këtyre koncepteve, si:  Sinqeriteti i Ri, Puritanizmi i Ri, Dogma 95 etj. Mendoj se termi Realizëm Histerik (Hysterical Realism) i përdorur nga James Wood, ndihmon shumë në distancimin tonë nga postmodernizmi. Sivjet është bërë një çerek shekulli qëkur është përdorur për herë të parë ky term, dhe vetë autorët kanë nisur të jenë më të kujdesshëm që mos të kategorizohen brenda tij.

Tani teoricienët thonë se postmodernizmi ka marrë fund, ndërsa ne shohim që shkrimtarët shqiptarë vazhdojnë të shkruajnë vepra postmoderne. Megjithatë, dekadën e fundit shohim se disa autorë po distancohen suksesshëm nga postmodernizmi, meqë në rrëfimet e tyre dominon ose sinqeriteti, ose emocioni, ose të dyja bashkë. Vepra postmoderne, në shfaqjen e saj më të mirë, ishte racionale, rrallë kishte elemente emocionale. Tash rrëfimi është personalizuar, autofiksioni është bërë dominues. Pra, shihet një zmbrapsje e postmodernizmit për t’ia liruar vendin një rryme, a fryme të re.

Tashmë është e qartë që edhe në letërsinë shqipe postmodernizmi është në grahmat e fundit. Tani jemi në kohën kur mund t’i ndajmë shkrimtarët në dinosaurë dhe kameleonë. Pra, në të atillë që marrin fundin sapo t’u mbarojë poetika, dhe në të tjerë që u përshtaten poetikave të reja, madje që u prijnë poetikave që ende s’kanë ardhë. Poetikat e reja krijohen ose duke i injoruar tërësisht poetikat e vjetra, ose duke marrë prej tyre elementet margjinale e duke i kthyer në qendrore. Në letërsinë shqipe po ndodh kjo e fundit.

Regjistri i rezultateve

Si dëshmi që postmodernizmi ka qenë i pranishëm dhe i suksesshëm për gjysmë shekulli, janë emrat e autorëve të shquar dhe veprat e tyre. Nuk mund të injorohet një formacion që ka sjellë vepra si këto: “Vdekja më vjen prej syve të tillë”, “Një dashuri dhe shtatë faje”, “Nata është dita jonë”, “Nudo”, “Legjenda e vetmisë”, “Në kërkim të fëmijës së humbur”, “Gjumi mbi borë”, “Gurit të varrit ia rrëfej”, “Kronikat e mjegullës”, “Koha e dhive”, “Vitet e urithit”, “Secili çmendet simbas mënyrës së vet”, “Lindur së prapthi” etj. Një element tjetër që e bashkon postmodernizmin shqiptar është edhe tema e komunizmit, e trajtuar nga Qosja, Starova, Mehmeti, Dibra, Tufa, Çapaliku, Shehu, Hoxha, Açka, Petro etj. Por, ndoshta komunizmi është tema më e trajtuar në përgjithësi në letërsinë bashkëkohore shqipe. Lirisht mund të thuhet se ai është kryetemë e saj.

Që autorët postmodernë e kanë pasuruar letërsinë shqipe, në shumë aspekte (tematike, stilistike, formale, filozofike etj.), sot është e padiskutueshme. Por pse postmodernizmi u prit me shqelma nga katedrat dhe kritika? Sepse nuk u kuptua një gjë: që letërsia nuk përparon, por vetëm ndryshon. Lexuesi lodhet nga një formë dhe kërkon një formë tjetër. Poetikat që mbyllen, nuk hidhen (madje as realizmi socialist, që në histori të letërsisë është më i instrumentalizuari politikisht); ato vetëm konservohen, kthehen në klasikë. Postmodernizmi, ashtu si edhe modernizmi dhe gjithë izmat e tjerë, nuk është vlerë, por formë e re e shprehjes. Prandaj edhe veprat më postmoderne të një autori, s’do të thotë që janë më të mirat e tij. Për shembull, vepra më postmoderne e Qosjes është “Bijtë e askujt”, por nuk është më e mira (tre romanet e parë janë shumë më të mirë); romanet mbi Gjergj Elez Alinë të Ridvan  Dibrës janë më postmodernet, por jo më të mirat (“Legjenda e vetmisë” dhe “Gjumi mbi borë” janë shumë më të mira); romani “Gurit të varrit ia rrëfej” i Agron Tufës është më postmoderni, por jo më i miri (“Mërkuna e Zezë” është shumë më i mirë); “Një roman i pamundur” i Besnik Mustafajt është më postmoderni, por jo më i miri (shumë romane të tjera të tij janë më të mira), e kështu me radhë. Ndoshta vetëm “Ulku dhe Uilli” është romani më i mirë dhe më postmodern i Vath Koreshit.

Pra, ajo që kritika duhej ta kuptonte dhe pastaj ta mbështeste është fakti që poetikat (modelet, paradigmat, formacionet, rrymat) për një kohë kthehen në modë, por kjo s’i zhvlerëson të vjetrat. Është qesharake të mendojmë se çdo shkrimtar i sotëm është më i mirë se Homeri, Eskili, Dante, Shakespeare, Goethe, apo Gogoli. Përtej poetikave, përtej formave, shkrimtarët vlerësohen për thellësinë e reflektimit, bukurinë e shprehjes dhe vizionin. Ata nuk bëjnë thjesht dëshminë e një ngjarjeje. Jo. Ata reflektojnë mbi ngjarjen, e thonë në një mënyrë specifike dhe prej saj nxjerrin mesazhe për të tashmen dhe të ardhmen. Poetika i bashkon shkrimtarët e një kohe, apo të një vendi, ndërsa ajo çka i ndan nga njëri-tjetri është pikërisht autenticiteti falë të cilit zënë vend përjetësisht jo vetëm në letërsi, por në historinë e qytetërimit. Siç thotë Ezra Pound: një qytetërim është themeluar mbi Homerin.

Pra, duhet bëhet e qartë që autorët postmodernë nuk janë më të mirë se autorët modernë, apo që këta të sotmit nuk janë më të mirë se ata të djeshmit. Në asnjë mënyrë. Modeli dhe vlera janë dy gjëra. Secila kohë ka modën e vet, por kur krahasojmë përtej mode, pra vetëm atë që është e thellë, filozofike, apo shpirtërore, s’kemi si të mos pajtohemi me piktorin Marc Shagall që thoshte: po ç’vlerë ka kostumi i shtrenjtë i Papës para leckave të Krishtit?!

Për këtë duhet të jemi gjithmonë të vetëdijshëm.

Postmodernizmi dhe ChatGPT-ja

Postmodernizmi mund të lexohet edhe si një profeci. Ai e mohonte frymëzimin dhe, në vend të tij, promovonte kombinimin. Pothuajse të gjithë teoricienët dhe shkrimtarët postmodernë pajtohen se letërsia është një ars combinatoria. Pra, postmodernizmi ishte mjeshtri e kombinimit të informacionit. Nga fundi i vitit 2022, u shpik ChatGPT-ja, si një inteligjencë artificiale gjenerative. Para disa vjetësh kam thënë se në çertifikatën e vdekjes së postmodernizmit duhet të vendoset data e vdekjes së Umberto Ecos (19 shkurt 2016). Ai ishte një makinë e informacionit para shpikjes së kësaj platformës artificiale. Por, një autor që shkruan vepra postmoderne pas vitit 2022, nuk mund të merret seriozisht, madje meriton të shahet si realist histerik, ose si Don Kishot. ChatGPT-ja tashmë i ka zëvendësuar shkresaxhinjtë (kërkesat, rekomandimet, artikujt deskriptivë), si dhe shkrimtarët dhe përkthyesit mesatarë.

Postmodernizmi si art kombinatorik e ka sjellë këtë model algoritmik. Dikur gara në letërsi bëhej vetëm mes njerëzve, tash kemi një garë të re, me Inteligjencën Artificiale (AI – Artificial Intelligence). Sa për informacion, kjo makinë e re ia kalon edhe shkrimtarit më enciklopedik postmodern. Prandaj, s’ka kuptim të garojmë me teknologjinë në punë të informacionit. Ne ishim me fat që ishim më të mençurit në planet. Tashmë duhet ta pranojmë që AI është para nesh, dhe që, siç ka thënë njëri nga shefat ekzekutiv, asnjë fëmijë që do të lindë tash e tutje nuk do të jetë më inteligjent se Inteligjenca Artificiale. Kazuo Ishiguro (“Klara and the Sun”, 2021) dhe Olga Ravn (“The Employees”, 2020) tashmë me sukses e kanë tematizuar këtë sfidë të re: humanët përballë humanoidëve.

Mos të harrojmë që postmodernizmi ishte informacion. Tash informacionin e ka marrë teknologjia. E dimë sfidën që na pret, por nuk e dimë si do ta përballojmë si shkrimtarë. Në një intervistë nga fundi i jetës, Martin Heidegger thoshte se kibernetika do ta zëvendësojë filozofinë. Se çka do të bëjë inteligjenca artificiale me letërsinë, është e vështirë të thuhet sot, por le të pyesim: A do të ketë një vdekje të dytë të autorit, pas asaj që deklaroi Roland Barthes (La mort de l’auteur, 1967)? Libri a do të shkruhet nga AI, apo nga unë? Në çka jam unë më i mirë se AI? Përderisa unë kam shpikur diçka që është më inteligjente se unë, a do të mundet AI të shpikë diçka më inteligjente se veten?

Të këtilla do të jenë pyetjet që do të kthehen në tema dominuese në letërsinë e nesërme. Pra, për krejt çka do të pyesim sot, përgjigjet do t’i marrim nesër. Ndërkohë, meqë rrëfimi është nevojë antropologjike, njeriu do të shëtisë nëpër pyjet narrative të tri botëve: botës materiale, botës spirituale dhe botës artificiale.

Ligjëratë e lexuar në Seminarin Ndërkombëtar të Gjuhës, Letërsisë dhe Kulturës Shqiptare, më 27 gusht 2025, në Fakultetin e Filologjisë, në Universitetin e Prishtinës. Botohet me leje të autorit.