“Unë qeras”, thotë Faruku. “Jo, jo, unë... Kam marrë dhjetëshe”, e mban Istrefi indeksin në dorë teksa dalin në rrugë... “Djema, ju lutem shkoni në shtëpi... Sot nuk do të ngremë dolli, nuk janë punët për këtë...“, thotë profesor Petrovci. “Por ju lutem profesor...“, i mbledh duart Adriana, një nga studentet më të reja... “vetëm edhe sot, kushedi kur do të takohemi sërish...“
Shkruan: Rade Radovanoviq
Udhëheqësi serb dhe emisari amerikan shtyhen në Beograd rreth luftës dhe paqes, kurse në Prishtinë një artist i ri lufton për ekuilibrin... Me një shtizë metalike të gjatë disa metra në duar e mban në lartësi të kraharorit, është këmbëzbathur mbi një podium të lartë... I gatshëm për të ecur mbi konopin e tërhequr. Koncentrohet gjatë duke e matur balancën e arritur... Nuk do as që të shikojë në hendek... Vetëm drejt dhe shtendosur... Merr frymë thellë dhe nis të ecë mbi konop... Hapi i parë është më i rëndësishmi... I suksesshëm... Mandej i dyti... i treti… i katërti... Në heshtjen e tensionuar, duke i buzëqeshur ndonjëherë publikut, artisti këmbëzbathur ngadalë ecën para... Hap pas hapi mbi hendekun... e kalon gjysmën e rrugës... E mandej ndalet... Konopi nis të luhatet... Artisti i ri me shtizën metalike në duar, tek bën grimasa nis të përkulet e drejtohet që ta arrijë balancën sërish… Mezi ia del... Duket se në cilindo çast mund të bjerë në ambis… Porse, nuk dorëzohet... Lufton me lëvizje akrobatike mbresëlënëse… I pengon shtiza e madhe që e mban... Ta hedhë?… E bën edhe një hap dhe ngurtësohet... Këmbët i dridhen… konopi sërish luhatet… E hedh shtizën, nis balancimin me duar… I zgjat majtas, djathtas… I çon lart, poshtë… I zgjat para, prapa... I mbledh në gjoks... lojë qarkore me duar… Më pas qetësohet dhe mbetet mbi konop… Duart pranë trupit... Buzëqeshje në fytyrë… I shpërndan ca puthje... E më pas nis të luhatet dhe të bëjë grimasa… Diçka e mundon… Merr frymë thellë... I vjen të teshtijë... Zgjatet dhe me duart e dorës së djathtë e kap hundën...E hap gojën shumë... dhe e mbyll me shuplakën e djathtë... I dridhen këmbët... luhatet konopi... e lëshon hundën... drejtohet... E heq dorën nga goja... Nuk do të teshtijë... qetësohet... porse sërish diçka i pengon... E lëshon kokën dhe i shikon shputat... Kërruset dhe përpiqet t’i prekë... Nuk ia del... Konopi sërish luhatet... Mezi e kthen balancën... Rri kështu i qetë thuajse nuk merr frymë... Shikon në një pikë... e më pas ngadalë e ngre këmbën e majtë… E kthen te gjuri... Me kujdes ia afron shuplakën e djathtë... E kap shputën dhe e zgjat aq sa mundet... Merr frymë thellë dhe e lëshon frymën... Nis ta kruajë shputën e majtë… Në fytyrë i shfaqet buzëqeshja... I mbyll sytë dhe e intensifikon kruajtjen... Kënaqet!... Dhe nuk e vëren se konopi ka nisur të luhatet sërish... I hap sytë dhe përpiqet ta kthejë balancën... Nuk ia del... Dridhje dhe lëvizje të pakontrolluara duarsh e këmbësh... Fytyra i ngurtësohet dhe sytë i zgurdullon... e humb balancën dhe bie... bie... bie...
Në publik heshtje e më pas ngazëllim i përgjithshëm... “Të lumtë!”, “Të lumtë, mjeshtër!”, “Të lumtë, Istref!”, “Hala, hala!“... Brohoritje dhe duartrokitje të gjata... Ovacione miqsh e kolegësh studentë të Studios së Aktrimit, të cilët para kohe po i nënshtrohen provimit të aktrimit.
Nuk e duartroket, porse profesori Enver Petrovci ndahet i kënaqur me paraqitjen dhe zgjidhjen e detyrës – të akrobatit mbi tel – që e bën Istrefi.
“Mirë, mirë... Do të mund të paraqitesh në cirk, por assesi pa rrjetën mbrojtëse... A ke qenë në cirk, Istref?”
“Po, profesor… kur kam qenë fillorist…” “E ke shikuar zhonglerin mbi tel?”
“Eh jo, profesor… Nuk ka pasur tel, as zhongler … Më kujtohen ca stërvitës, ca qen...”
“Shumë mirë i ke nxjerrë elementet dhe e gjithë shfaqja ishte e bukur dhe kreative… Paksa si palaço, porse i larmishëm dhe bindës… Më binde me pjesën ku sa nuk u rrëzove... Dhe vetë fundi ishte shumë i mirë... Ndryshimi i zhanrit... Shumë mirë... ma jep indeksin!“
“Ju faleminderit, profesor!“, Istrefi ia dha indeksin. Në atë çast në sallë hyn Faruku, i cili ka ditë që i është fiksuar Enver Petrovcit përherë me pyetjen e njëjtë: “Profesor, a të iki apo të mbes në Prishtinë?“
“A e dëgjuat lajmin e fundit?”, pyet Faruku. “Çka ka ndodhur, fol?“, thotë Enveri. “Shkoi amerikani, profesor... Shkoi!”
“Cili amerikan? Çka po flet?“
“Richard Holbrooke, profesor... Iku nga Beogradi, për nder… E përfundoi me Miloševićin… Nuk ka nënshkruar gjë dhe shkoi… Direkt e te Clarku…“
Ia nisi zhurma... Të gjithë e komentonin lajmin që e kumtoi Faruku. Profesori Enver Petrovci u thellua në mendime. Së paku e përfundoi provimin... Valbona ka ditë që e lut të dalin... T’i strehojnë fëmijët... Hanën, Astritin dhe Vanesën... e të strehohen edhe ata vetë... A nuk po e sheh se tmerri veç po merr hov?... Se përditë është më zi?... Se përditë është më vështirë të jetohet në Prishtinë... Po, po e sheh... Por ku të shkojnë?... Ku dhe si?... Të gjithë duan të ikin diku... thuajse bota dhe Evropa mezi presin t’i pranojnë refugjatët shqiptarë... Se nuk u mjaftojnë boshnjakët... Nuk do që të bëhet mysafir i askujt, as te miqtë e lëre më te të huajt... Ia shkruan Istrefit notën në indeks... Dikush sugjeron që të shkojnë në kafene... Të shoqërohen edhe pak para se të shpërndaheshin...
“Unë qeras”, thotë Faruku.
“Jo, jo, unë... Kam marrë dhjetëshe”, e mban Istrefi indeksin në dorë teksa dalin në rrugë...
“Djema, ju lutem shkoni në shtëpi... Sot nuk do të ngremë dolli, nuk janë punët për këtë...“, thotë profesor Petrovci.
“Por ju lutem profesor...“, i mbledh duart Adriana, një nga studentet më të reja... “vetëm edhe sot, kushedi kur do të takohemi sërish...“
“Jo, jo Adrianë...“, profesori e shikon orën...”vonë është, duhet të shpërndahemi...“
“Enver, të lutem çomë në shtëpi...“, prej diku u shfaq Fadil Draga, mik i Petrovcit... Ata dy e kishin një marrëveshje që përherë të voziste ai i cili nuk kishte pirë... apo edhe nëse kishte pirë, që do të kalonte më lehtë në alkotest... E Fadili, ishte evidente, nuk ishte për testim...
“I kam studentët në veturë...“, ia shpjegon Enveri... “Po i çoj këta njëherë e mandej kthehem të të marr... Ku të gjej?“
“Ku më gjen... në kafene po ku tjetër...“, i thotë Fadil me gjuhën e trashur... “Mos u vono, po të pres...“
“Po ju presim profesor...“, i thotë Adriana duke hyrë në “Magic”, vendmbledhja e artistëve dhe bohemëve të të gjitha llojeve të Prishtinës... Aq sa lejonin mundësitë, pronari i kafenesë përpiqej që mysafirëve të vet t’u ofronte ato që në vende të tjera nuk mund të gjenin. Prandaj, në enterierin e vogël, ku dominonte banaku i madh, nëpër mure kishte gjetur mjaft hapësirë për piktura e grafika që, mirë të ndriçuara, ia jepnin një shtimung të veçantë. Askush nuk e kishte të ndaluar të hynte, porse për shkak të atmosferës që mbretëronte në “Magic”, dihej se kush nuk e kishte vendin aty. Ora policore në Prishtinë nuk ishte shpallur zyrtarisht, porse edhe pa të gjendja ishte e jashtëzakonshme... Rrugët e zbrazura, shitoret e kafehanet kryesisht nuk punonin, kush nuk ka pasur arsye as që ka dalë... Dhe cilido mysafir i padëshiruar që do të mund të futej, mund t’i thuhej – “Na falni, nuk punojmë!“ Profesor Petrovci, pronar i “Studios aktrimi”, dhe studentët e tij nuk ishin asi lloj mysafirësh. Përkundrazi. Bile vetëm prezenca e Enver Petrovcit, aktorit të famshëm, reputacioni i të cilit i kalonte kufijtë e ish-Jugosllavisë, rrezatonte energji që i përshkonte të gjithë dhe shndërrohej në atmosferë të bukur. Të gjithë u gëzuan, atë 22 mars 1999, kur Enveri hyri në “Magic” me qëllimin e vetëm që mikun e tij Fadilin ta çonte në shtëpi.
“Nuk shkojmë pa e pi një pije...“, i tha Fadili, tek u çua prej tavolinës ku ishin ulur studentët...
“Uluni profesor... Këtu...“, u çua Mensuri... E edhe të tjerët u ofruan...
“Ju lutem, ju lutem profesor, hajdeni këtu...“, u çua edhe Adriana, e pas saj Istrefi... “Vetëm një pije, profesor, mos më refuzoni...“
“Po të më kishin lutur kështu nxënësit e mi...“, tha Fadili... “nuk do t’i refuzoja kurrë... Çka do të pish?“
Enveri e çoi dorën për t’i heshtur britmat gjithandej...
“Hajde boll më... Çka është gjithë kjo zhurmë...“, i kthehet Istrefit, duke treguar nga dritaret... “Uli venecianet...“ Adriana u ul... Fadili për të tretën herë e pyeti për pije... “Nuk dua alkool, ti jeton larg...“, tha, dhe prej xhepit e nxori mobilin... “E dua një çaj të malit...“
Në atë çast hyni një djalosh dhjetë vjeç... Prej çantës i nxori cigaret që i shiste prej tavoline në tavolinë... Istrefi i uli venecianet e dritareve... e afroi edhe një karrige ku e kishte shoqërinë... Fadili te banaku po e porosiste çajin për Enverin... i cili u ul mes studentëve të vet... Prej altoparlantit dëgjohej zëri tejet i bukur i Aretha Franklinit... këndonte për dikë që duhej t’i kthehej, sepse e donte përjetë... Në fund të këngës, një duartrokitje e fuqishme... e topit thyerjen e xhamave... Dikush përpiqej të futej nga dritarja e mbyllur... një herë edhe një herë... Dhe askush nuk e vërejti tytën e futur të kallashnikovit... Rafali... Shpërthenin plumbat nëpër kafene... nëpër gota e shishe mbi raftin te banaku... Prej aty Fadili bërtiste: “Shtriju n’tokë!.. n’tokë!... n’tokë!” Tavolinat kërcisnin e karriget binin... Një vajzë u çua dhe nisi të bërtiste... U ndal drita... Muzika u shua... Enveri i ndiente plumbat mbi kokë... dhe një diçka të nxehtë... I ra mobili prej dorës... u përpoq të çohej... U lëkund, i ra tavolinës me kokë dhe u rrëzua në tokë...
“O, nënën ja u q...“, bërtiste Fadili prej banakut... “M’keni rrokë n‘shpinë”.
Edhe Adriana u përpoq të ngrihej, porse ra së bashku me karrigen dhe nuk lëvizte... Lëmsh... Piskamë e kukamë... Të shtënat ndalen... Enveri çohet në gjunjë... Ndien ngrohtësinë në këmbën e djathtë...dhe gjakun e nxehtë në dorën e majtë... Nëpër terr e prek kokën e dikujt afër banakut... “Mos m’vraj!”, bërtiste fëmija që shiste cigare... “Mos u tut... mos u tut, Enveri jam...“... Prej së jashtmi zbrazet edhe një rafal automatiku...
“O, nënën ja u q... deri kur...”, bërtiste Fadili... Dikush në qosh ankohej me zë... Përhapej era e ashpër e barutit dhe e sulfurit... Diku po cingëronte mobili i Enverit... Ndiente dhimbje në këmbë dhe nuk e mbërrinte... “Hajde shkojmë se boll!“, bërtiti dikush atje jashtë në serbisht... Rafali u ndal menjëherë... Dëgjohen britmat dhe të qarat e dikujt në terrin e kafenesë... Edhe vrulli i ujit që i spërkat si të ishte shi... Plumbat i kishin shpuar gypat e bakrit të ngrohjes nën tavan... Sërish cingëron mobili... “Nuk jam profesori, zonja Petrovci... Mensuri jam, studenti i tij... Na kanë sulmuar me rafalë... Në kafene... Po, po... Nuk e di, terr i zi... nuk shoh gjë...“
Enveri e mori mobilin...
“Valbonë, unë jam... Gjallë jam, thirre policinë... Nuk e di nëse jam i plagosur... Jo, mos hajde... Thirre policinë... Edhe ndihmën e shpejtë...“, u ndërpre lidhja... Enveri u çua në këmbë... Nuk u përpoq të dëgjohet me gruan sërish... I përgjakur dhe qull prej ujit që spërkaste prej tavanit, në terr i thërriste studentët e tij... Adriana Abdullahu nuk përgjigjej...
Roli më i rëndësishëm në jetë
Pak para nisjes së bombardimit shqiptarët në Prishtinë ndahen në pesimistë dhe optimistë. Pesimistët mendojnë se duhet ikur dhe shpëtuar jetën. Optimistët besojnë se NATO-ja do të kryejë punë shpejt... më së shumti për një javë, thoshin disa... prandaj edhe duhet ndenjur në shtëpi a banesë dhe të mos iket kudo... Të mbyllen dhe të presin... Ta presin kë, apo çka? Që të të vijnë te dera? E mandej?... Qyteti është përplot me njerëz turli, me turli uniforma... E përherë ka më shumë sish, të cilëve nuk u nevojiten uniformat për të vepruar siç u urdhërohet, apo, siç e kanë paramenduar vetë... Quhen GON - Grupe Operative Ndjekëse, dhe askush nuk e di nëse janë paraformacione të policisë apo të kujtdo, pra banda që dikush i ka autorizuar që, sipas kutit të vet serb, të gjejnë dhe t’i eliminojnë “agjentët dhe elementet e
infiltruara šiptare”. Disa veprojnë, më saktësisht, likuidojnë sipas kërkesave dhe listave që u jepen nga “dikush”. Ka të tillë që punojnë sipas tekeve të veta, profesionalisht dhe me patriotizëm, ashtu që rrugës veten dhe bashkëluftëtarët t’i shpërblejnë me një diçka me vlerë e që u ka dalë para në shtegun e luftës. Për shkak të tyre, rrugët janë të zbrazura, për shkak tyre shqiptarët po zhduken... Masivisht po plaçkiten banesat dhe shtëpitë e të dëbuarve...
“Duan të me vrasin... dhe gjithë këta fëmijë... Përse, pashë Zotin?“, pyetej Enver Petrovci i ulur te tavolina me cigare në dorë, në dhomën e ndenjës së banesës në Kodrën e Diellit. Gjysmë ore para kësaj... dikush që iu paraqit si mik... në telefon dhe serbisht i tregoi se ishte në “listë”, dhe se do të duhej të largohej nga Prishtina menjëherë. Edhe para kësaj thirrjeje, menjëherë pasi parmbrëmë u kthye i përgjakur dhe qull, Valbona dhe ai kishin vendosur të largoheshin. Sa më parë, ngase vrasësit e dinin adresën e tyre. Porse Enveri ishte i plagosur dhe kishte gjakderdhje... Më kot u përpoq Valbona që më orë të tëra ta gjente ndonjë mjek që e njihnin që ta kontrollonte e bile së paku t’ia mbështillte varrat në këmbë e bark. Nuk e gjetën kë, kurse Enveri nuk donte të shkonte në ambulancë a spital. Ashtu siç diti më së miri, Valbona i shfrytëzoi rezervat shtëpiake të alkoolit, gazës, fllasterëve dhe fashave për t’ia lidhur varrat... Madje ia dha një antibiotik që e gjeti. E brengosur, por jo edhe e frikësuar, e pyeti nëse do të jetë në gjendje të voziste në këtë gjendje? Enveri, me një buzëqeshje të lehtë, me falënderim dhe admirim e shikonte gruan e tij... Kishte dhimbje të mëdha... as vetë nuk e dinte – nëse i dhembte më shumë kofsha e majtë apo barku... porse si mjeshtër i madh, për shkak të Vanesës, Hanës dhe Astritit... për shkak të fëmijëve dhe Valbonës... ia dha vetes një detyrë të veçantë... Ai e bën regjinë dhe e luan rolin kryesor të heroit, Babait... që me mençuri dhe trimëri e jo me armë... e shpëton familjen e tij.
“Mirë jam, po ndihem mirë dhe më së miri është të nisemi menjëherë... I kemi nja njëqind e kusur kilometra deri në Shkup andej nga Presheva!“
Valbona u ndie e lehtësuar. Teshat, tashmë prej ditësh të palosura nëpër valixhe, duhej çuar poshtë në garazh te vetura... Fëmijët ishin gati për udhëtim... Vanesa e luste Astritin që ta merrnin edhe akuariumin me peshq... Hana, tashmë 14 vjeçe, është e frikësuar dhe e brengosur për babanë... Kur nuk mund t’i përmbajë lotët, shkon në dhomën e vet, që të mos e shohin Vanesa dhe Titi, siç e thërret vëllanë... Pos gjësendeve personale, i ka palosur edhe plot libra e fletore... dhe mezi i bart deri te vetura... Valbona shkoi te fqinja Vesna Čelić, me të cilën i kishin raportet e afërta, për t’i treguar se po shkonin... U përqafuan, dhe për t’i shmangur lotët, u ndanë shpejt... U nisën... Të gjithë dhe me veturën plot, thuajse po shkojnë për pushim në det. Porse me një rutë pak më ndryshe. Nga Gjilani, Presheva, Kumanova... Nuk e dinte nëse ishte falë antibiotikëve apo aftësisë së tij të transformimit dhe të përqendrimit, – porse Enveri gjatë ngasjes nuk ndiente dhimbje as në këmbë e as në bark... Nuk mund ta mashtronte shpirtin e as që u përpoq... E mundonte çfarëdo mendimi që lidhej për studentët e tij... Kriminelët e vranë Adriana Abdullahun nga Ferizaj... E të gjithë të tjerët që ishin plagosur, kush më rëndë e kush më lehtë... A do të ketë barna e mjekë për ta... A do të mbijetojnë?
Në vendkalimin kufitar Tabanovc ia dhanë policit pasaportat... Ky i shfletonte për t’ia vënë vulën, ua lëshoi një sy dhe me rutinë i pyeti:
“Nga jeni nisur?“
“Shkojmë në Shkup”, tha Enveri. “Me punë?“
“Jo, por gruaja do të magjistrojë”, tha Enveri, thuajse po ia zbulon sekretin familjar.
“Të magjistrojë?“, çuditet polici.
“Ashtu ia kanë caktuar”, e shikonte Enveri.
“E valla e paskeni gjetur kohën për të magjistruar, zonja Petrovci”, tha polici i uniformuar, duke i vulosur me forcë pasaportat.
Për më pak se një orë, diku nga ora 19:00, kishin mbërritur në Shkup. Në banesën e tij i mirëpriti kolegu dhe miku Xhevat Limani me familje. As nuk kishin mbërritur t’i shpalosnin gjërat kur në televizor e dëgjuan lajmin... Në orën tetë Prishtinën e goditën bombat e para.
Marrë nga romani “Qeshja nën trekëmbeshin” e varjes” të Rade Radovanoviqit, përkthyer në shqip nga Flaka Surroi, Botimet KOHA, 2021