Veprat bamirëse të Mehmet Ali Pashë Kavallës në vendlindjen e tij
Ballina e librit “Të gjitha vakëfet e Pashës”
Ibrahim Bajjumi Ganim, anëtar i Akademisë së Shkencave të Kajros, si nxënës mësoi në tekstet shkollore se “shkëlqimi i Egjiptit filloi pas vitit 1952”, pra pas grusht-shtetit ushtarak në krye me Naserin, kurse para kësaj date ishte vetëm “errësirë e korrupsion” gjatë sundimit të dinastisë së Mehmet Ali Pashës prej vitit 1805 deri më 1952. Mirëpo, duke gjurmuar në këtë fushë, ai zbuloi të kundërtën: Në Egjipt gjatë sundimit të dinastisë shqiptare lulëzoi shumë sistemi i vakëfit për qëllime shoqërore, kurse pas vitit 1952, vakëfi u bë në shërbim të regjimit të ri “revolucionar” dhe kundër “armiqve të popullit”. Libri i tij i ri sjell dëshmitë e radhës
Mehmet Ali Pashë Kavala, siç u njoh në Egjipt ose Mehmet Ali Pashë Misiri, siç u njoh te shqiptarët, mbetet figurë tërheqëse për historianët egjiptianë, turq dhe evropianë, saqë mund të thuhet se nuk kalon ndonjë vit pa u botuar një libër për të ose për dinastinë e tij që sundoi Egjipti prej vitit 1805 deri më 1952.
Këtë vit kemi një libër të ri të autorit të njohur egjiptian, Ibrahim Bajjumi Ganim, anëtar i Akademisë së Shkencave të Kajros, që prek një aspekt të ri: veprat bamirëse e Mehmet Ali Pashës në Egjipt dhe jashtë tij.
Autori Ganim është profesor i shkencave politike në Institutin për Shkencat Sociale në Kajro, por që u mor disa dekada me një aspekt të historisë egjiptiane gjatë dinastisë së Mehmet Ali Pashës, pasi u doktorua me temën “Vakëfi dhe politika” më 1997. Siç dihet, vakëfi si institucion kishte rolin e vet në botën myslimane dhe u ndie posaçërisht në viset shqiptare gjatë sundimit osman me monumentet që ndërtuan shumë valinj shqiptarë prej Janine deri në Shkup. Mirëpo, duke prekur këtë aspekt të ndjeshëm, pra politizimin e vakëfit ose shfrytëzimin e vakëfit për qëllime politike, prof. Ganim u njoh më ndryshe me historinë e Egjiptit para dhe pas vitit 1952.
Lulëzimi në Egjipt gjatë dinastisë shqiptare
Siç tregon në hyrjen e gjatë të librit të tij të ri, “Të gjitha vakëfet e Mehmet Ali Pashës”, ai si nxënës mësoi në tekstet shkollore se “shkëlqimi i Egjiptit filloi pas vitit 1952”, pra pas grusht-shtetit ushtarak në krye me Naserin, kurse para kësaj date ishte vetëm “errësirë e korrupsion” gjatë sundimit të dinastisë së Mehmet Ali Pashës prej vitit 1805 deri më 1952. Mirëpo, duke gjurmuar në këtë fushë (Vakëfi dhe politika në Egjipt para e pas 1952) ai zbuloi të kundërtën: Në Egjipt gjatë sundimit të dinastisë shqiptare lulëzoi shumë sistemi i vakëfit për qëllime shoqërore, kurse pas vitit 1952 vakëfi u bë në shërbim të regjimit të ri “revolucionar” dhe kundër “armiqve të popullit”. Mjafton këtu të përmendet se çfarë ndodhi me teqenë bektashiane shqiptare në Kajro, që kishte shumë prona në kuadër të vakëfit të cilat u konfiskuan bashkë me teqenë historike më 1956.
Princesha Fatime, mbesa e Mehmet Ali Kavallës
Kështu, prof. Ganim tregon në hyrjen e librit të tij se kur filloi punën në disertacion, kishte paramendim në bazë të librave shkollore se në Egjipt nuk kishte vakëfe gjatë dinastisë shqiptare, por në fund arriti në të kundërtën: shumë vakëfe u themeluan nga dinastia e Mehmet Ali Pashës për qëllime shoqërie. Mjafton të përmendet këtu princesha Fatime (1853-1920) mbesa e Mehmet Ali Pashës, e cila u entuziazmua me iniciativën për themelimin e Universitetit në Kajro më 1908 dhe vakëfizoi një pronë të madhe toke më 1913 për ta ndërtuar selinë e Universitetit Egjiptian përveç një donacioni me para të gatshme për shpenzimet e ndërtimet.
Ky zbulim i kontributit të dinastisë shqiptare në fushën e vakëfit për qëllime shoqërore e nxiti prof. Ganim që të hulumtojë për disa vjet me radhë në arkiva të ndryshme të gjejë shumë dokumente dhe vakëfe të anëtarëve të dinastisë shqiptare dhe të nxjerrë më 2021 librin “Vakëfet e dinastisë së Mehmet Aliut në historinë e re dhe bashkëkohore të Egjiptit”, i cili për herë të parë paraqet me dokumente se çfarë kontributi të madh la kjo dinasti në historinë e Egjiptit. Kuptohet, libri bëri jehonë, sepse paraqiste një imazh tjetërfare, në krahasim me atë që e mësoi autori si nxënës dhe si student në Kajro, ndaj shkoi më tutje duke botuar më 2023 librin e ri “Të gjitha vakëfet e Pashës”, pra të Mehmet Ali Pashës.
Përmbysja e tezave të historiografisë egjiptiane
Libri përbëhet prej dy pjesëve, pjesa e parë që përmban një studim kritik të historiografisë egjiptiane pas vitit 1952 ndaj Mehmet Ali Pashës dhe dinastisë së tij, kurse pjesa e dytë përmban vetëm dokumente, përkatësisht vakufnamet e Mehmet Ali Pashës që përfshijnë monumentet që i ngriti në Egjipt e jashtë Egjiptit.
Në pjesën e parë autori demanton tezën e përhapur në historiografinë egjiptiane pas vitit 1952 se Mehmet Ali Pasha e suprimoi sistemin e vakëfit, duke e bërë pronë të shtetit. Sipas autorit, Mehmet Aliu kishte vizionin e vet për reforma radikale për ngritjen e Egjiptit si fuqi rajonale, ndaj ai e përfshiu sistemin e vakëfit me reformat e tij, duke legalizuar vetëm ato vakëfe të drejta që nuk u përfshinë me manipulime. Si dëshmi për këtë, autori sjell në këtë libër pesë vakufnamet e Mehmet Ali Pashës që dëshmojnë se nuk ishte kundër sistemit të vakëfit nëse shërben siç duhet.
Nga ana tjetër, në këto vakufname dallohen dy që përfshijnë dy vakëfe të mëdha jashtë Egjiptit: një kompleks i madh në vendlindjen e tij në Kavallë më 1813 dhe dy imarete që ofronin ushqim falas për nevojtarët në Mekë e Medinë më 1844.
Ishulli, dhuratë nga sulltani dhe kompleksi në Kavallë
Vërtet, ngritja e Mehmet Aliu nga një ushtar i ardhur nga Kavalla më 1800 në një rival të sulltanit osman më 1831 lidhet me Hixhazin. Me ngritjen e Mehmet Aliut në postin e valiut u paraqit principata saudite si kërcënim për sulltanin, pasi që ithtarët e saj vehabistë nuk njohën sovranitetin e sulltanit dhe pushtuan Mekën më 1806, duke sfiduar titullin e sulltanit si “mbrojtës i vendeve të shenjta islame”. Në këtë gjendje sulltani u detyrua pas shumë dështimeve ushtarake për ta ngarkuar Mehmet Aliun me këtë mision. Mehmet Aliu e dërgoi ushtrinë e tij në krye me djalin Ibrahim Pasha, e më pas shkoi vetë atje për ta shuar principatën saudite dhe lëvizjen vehabite.
Në këto rrethana, Mehmet Aliu ia kërkoi sulltanit një dhuratë të majme më 1813. Ai ia tregoi sulltanit osman, Mahmudi II, se kishte dëshirë t’ia bëjë vendlindjes një shërbim duke ngritur një kompleks të madh si vakëf, por ai kërkoi që t’ia dhurojë ishullin Tashos (380 km katrorë përballë Kavallës) për të mbuluar shpenzimet e duhura për funksionimin e këtij kompleksi në Kavallë. Sulltani u pajtua, dhe më 25 qershor 1813 nxori një dekret me të cilin e lë në dispozicion të Mehmet Aliut këtë ishull që nga të ardhurat në prona dhe taksa të tjera të sigurohen shpenzimet për kompleksin e madh që ndërtoi Mehmet Aliu në Kavallë.
Pamje të kompleksit të Mehmet Aliut në Kavallë që u shndërrua në qendër turistike
Aneksimi nga Greqia dhe shndërrimi në qendër turistike
Kompleksi u ndërtua mbi një kodër në Kavallë që ka një pamje të bukur nga deti, duke përfshirë një xhami, një medrese të madhe me 60 dhoma për vendosjen e nxënësve që vinin nga viset përreth, një bibliotekë të madhe dhe një imaret që ofronte ushqim falas për nxënësit, e si për stafin që kujdeset për ta. Po ashtu, vakufnamja e botuar në këtë libër përfshin sigurimin e veshmbathjes për nxënësit si dhe një shumë simbolike mujore për nevojat e nxënësve (15 kurush në muaj për çdo nxënës).
Ky kompleks i madh funksionoi mirë deri në Luftën Ballkanike 1912-1913 kur Greqia pushtoi dhe aneksoi Vilajetin e Janinës, prej nga u dëbuan me kohë çamët, e sidomos pas nënshkrimit të Traktatit të Lozanës më 1923 për këmbim të detyrueshëm të popullsisë. Kështu, u krijua një paradoks që vazhdoi me dekada: pronat në Kavallë e Tashos mbetën në dispozicion të Ministrisë egjiptiane për vakëf, kurse objektet mbetën të zbrazëta ose të shpërdorura. Kjo gjendje krijoi tensione kohë pas kohe midis Egjiptit dhe Greqisë prej vitit 1984 deri më 1986, kur Ministria egjiptiane për vakëf ia shiti ato prona qeverisë greke me çmime simbolike. Vetë kompleksi i Mehmet Aliut në Kavallë mbeti nën mëshirën e kohës deri kur një sipërmarrëse greke (Ana Misisrian) e mori me qira këtë kompleks nga Ministria për vakëfe dhe e shndërroi në një kompleks turistik që tërheq shumë vizitorë që kanë simpati për Mehmet Ali Pashën dhe kohën e tij.
Libri në fjalë meriton të përkthehet në shqip, sikurse libri tjetër i botuar nga autori më 2021 me vakëfet e dinastisë shqiptare që sundoi në Egjipt prej vitit 1805 deri më 1952.
