Nëse më shumë njerëz do ta adoptonin atë, situata e refugjatëve në botë do të dukej vërtet shumë më ndryshe. Besa e shqiptarëve për boshnjakët nuk ishte një vendim nga lart-poshtë. Ishte një reagim njerëzor i popullit ndaj një gjenocidi të vazhdueshëm. As nuk ishte hera e vetme që shqiptarët kishin vepruar në këtë mënyrë në shekullin XX. Është një dëshmi e fuqisë së një kodi joformal të sjelljes dhe një kujtesë se aktet e besimit dhe shpresës së pamasë ndodhin
Teksa vazhdoj të shikoj me tmerr ikjen e detyruar të refugjatëve nga vendet ku shtëpia është bërë vend i pasigurt, më kujtohet fëmijëria ime, atëherë kur shtëpia jonë në Sarajevë, kryeqyteti i Bosnjë-Hercegovinës, u bë befas i pasigurt dhe kur ne si familje ikëm në kërkim të një strehe. Atë e gjetëm, falë komuniteteve të turqve dhe shqiptarëve të Maqedonisë, të cilët zgjeruan atë që ata kulturalisht e kuptonin si “besa”: një kod nderi i shqiptarëve, i cili nënkuptonte premtim për të të mbrojtur, për të të ofruar vendbanim dhe kalim të sigurt, veçanërisht për ata që janë në rrezik.
2 maj 1992: Ikja nga Sarajeva
Më 2 maj 1992, autobusi ynë ishte ndër të fundit që u nis nga Sarajeva. Hipa me nënën time dhe dy vëllezërit më të vegjël, në një përpjekje evakuimi për familjet e punonjësve të Bashkësisë Islame të Bosnjë-Hercegovinës. Isha 10 vjeç.
Atë ditë, Ushtria Popullore Jugosllave (JNA) dhe forcat rebele serbe të Bosnjës filluan sulmin në Sarajevë në përpjekje për ta pushtuar atë. Të mbështetur politikisht, ushtarakisht dhe në logjistikë nga shteti fqinj i Serbisë, rebelët serbë të Bosnjës u përpoqën të shkëputeshin nga Bosnja dhe të krijonin një shtet të tyrin. Serbët, të cilët janë kryesisht të krishterë ortodoksë të lindjes, janë grupi i dytë më i madh etnik në Bosnje. Qëllimi përfundimtar i rebelëve ishte bashkimi me Serbinë. Të udhëhequr nga Radovan Karaxhiq, ata kishin vënë në lëvizje planin e tyre të shkëputjes së menjëhershme pasi Bosnja votoi për pavarësinë nga ish-Jugosllavia më 1 mars 1992. Ajo që pasoi ishte një fushatë e dhunës gjenocidale kundër popullsisë boshnjake në të gjithë vendin.
Për të dhënë një goditje vdekjeprurëse kundër vendit të ri të pavarur, rebelët synuan të kapnin vetë Sarajevën. Një betejë vendimtare për mbrojtjen e kryeqytetit filloi pikërisht në ditën e largimit tonë. Ushtria e Republikës së Bosnjë-Hercegovinës zmbrapsi sulmin. Pas dështimit për të pushtuar qytetin, forcat serbe e rrethuan atë për tre vjet e gjysmë.
Për shumë orë udhëtuam për në juglindje përpara se të arrinim në Maqedoni. Teksa disa familje në autobus qëndruan në kryeqytetin e Maqedonisë, Shkup, shumica prej nesh u nisëm drejt perëndimit. Përfunduam në qytetin veriperëndimor, në Tetovë – shtëpia e një popullsie me shumicë shqiptare si dhe një pakice turke – duke mos ditur se çfarë na priste.
Shtëpia e përkohshme te shqiptarët e Tetovës
Familjet shqiptare në Tetovë kishin shprehur gatishmërinë për të pritur boshnjakët, që ishte arsyeja kryesore pse ky qytet u bë shtëpia jonë e përkohshme. Ndryshe nga pjesa tjetër e Jugosllavisë, Maqedonia, e cila kishte shpallur pavarësinë në vitin 1991, ishte ende paqësore. Shpresuam që kjo të ishte streha jonë për disa muajt e ardhshëm. Në Tetovë, familjet shqiptare dhe turke i morën në shtëpitë e tyre familjet e ardhura nga Bosnja. Teksa disa boshnjakë kishin të afërm në qytet, ne vetë nuk njihnim askënd në atë kohë. Por një familje shqiptaro-turke që kishte dëgjuar për babanë tim u ofrua ngrohtësisht të na pranonte.
Babai im i ndjerë, Fikret Karçiq, ishte ndër studiuesit më të respektuar dhe më të zellshëm të ligjit islam në Ballkan. Në kohën kur mbërritëm në Maqedoni, ai ishte profesor asistent në Fakultetin Teologjik Islam (tani i quajtur Fakulteti i Studimeve Islame) në Sarajevë. I themeluar në vitin 1977 në atë që atëherë ishte Jugosllavia komuniste, në atë kohë ai ishte institucioni i vetëm i arsimit të lartë islam në vend. Qëllimi i tij ishte të edukonte një brez të ri dijetarësh fetarë, të cilët, duke studiuar në vendin e tyre, nuk do të kishin më nevojë të udhëtonin jashtë vendit për shkollim. Regjimi komunist i vendit, i cili mori pushtetin që nga viti 1945, kishte shtypur fenë dhe edukimin fetar, dhe Medreseja, “Gazi Husrev Bej” në Sarajevë ishte institucioni i vetëm për edukimin e imamëve në Jugosllavi. Ndonëse më e butë se regjimet e tjera komuniste, Jugosllavia e Marshall Titos ende margjinalizonte si fenë ashtu edhe qytetarët e devotshëm.
Si i vetmi institucion i këtij lloji në Jugosllavi, shkolla e Sarajevës tërhoqi nxënës nga të gjitha pjesët e vendit. Myslimanët boshnjakë, shqiptarët, turqit dhe të tjerë studiuan fillimisht në Sarajevë, përpara se të vazhdonin të punonin nëpër Jugosllavi. Në të njëjtën mënyrë, myslimanë të shtresave të ndryshme etnike të Maqedonisë kishin studiuar edhe në Sarajevë dhe kështu kishin njohur babanë tim. Nisur nga kjo, familja shqiptare na priti vullnetarisht pas mbërritjes tonë në Tetovë.
Autoritetet maqedonase natyrisht nuk ishin të kënaqur që shqiptarët po ndihmonin boshnjakët. E mbaj akoma mend mirë qëndrimin e tyre. Kanë kaluar tri dekada që nga ajo kohë, por unë jam ende i kujdesshëm në mënyrë që të mos i vë në ndonjë rrezik të mundshëm të afërmit dhe pasardhësit e ish-mikpritësve të mi, kështu që atyre do t’u referohem me pseudonimet Skënder dhe Fatime. I pari ishte sipërmarrës dhe e dyta shtëpiake. Për gjashtë muajt sa qëndruam me ta, na pritën si të ishim pjesë e familjes së tyre. Ndonëse nuk e shprehën kurrë zyrtarisht, Skënderi dhe Fatimja i dhanë familjes sime atë që në thelb ishte besa.
Refugjatëve boshnjakë iu dha besa nga komuniteti shqiptar
Besa është një koncept i rëndësishëm në kulturën shqiptare. Fjala ka disa kuptime. Fjalë për fjalë, do të thotë “të mbash një premtim”. Është një kod nderi. Mund të nënkuptojë gjithashtu një betim, një zotim ose një besnikëri. Nëse ju jepet besa, ju sigurohet mbrojtje.
Është një koncept dhe praktikë e vjetër. Shqiptarët u shquan për mbrojtjen e të tjerëve në disa raste të ndryshme gjatë shekullit XX. Gjatë Holokaustit, shqiptarët i dhanë besën gjithë popullatës hebreje shqiptare, si dhe refugjatëve të tjerë hebrenj evropianë. Sipas, “Yad Vashem”, Qendra Botërore e Përkujtimit të Holokaustit, Shqipëria, “i vetmi vend evropian me shumicë myslimane (në atë kohë), pati sukses aty ku dështuan vendet e tjera evropiane. Pothuajse të gjithë hebrenjtë që jetonin brenda kufijve shqiptarë gjatë pushtimit gjerman, u shpëtuan, përveç anëtarëve të një familjeje të vetme. Në mënyrë mbresëlënëse, në Shqipëri kishte më shumë hebrenj në fund të luftës sesa më parë.”
Më vonë, gjatë konfliktit të armatosur ndërkombëtar në Bosnjë-Hercegovinë, refugjatëve boshnjakë nga vendi iu dha besa nga komuniteti shqiptar në Maqedoni. Disa vjet pas kësaj, kur regjimi i Sllobodan Millosheviqit intensifikoi një fushatë terrori kundër shqiptarëve të Kosovës, mijëra kërkuan strehim në Maqedoni dhe Shqipëri në vitin 1999. Atje përsëri, shqiptarët ofruan besën.
Në rastin tim, shumë kohë përpara se të kisha dëgjuar për konceptin e besës, unë dhe familja ime e përjetuam atë. Familje të tjera boshnjake që erdhën me ne në Maqedoni, si dhe shumë të tjerë që erdhëm në javët në vijim, u mbrojtën nga familjet shqiptare nisur nga një politikë e tillë.
Pakënaqësitë e zyrtarëve dhe burokratëve të Maqedonisë
Teksa lufta shpërtheu në Bosnje, refugjatët vazhduan të mbërrinin në Maqedoni. Zyrtarët dhe burokratët e vendit nuk e fshehën pakënaqësinë e tyre për fluksin e refugjatëve myslimanë. Por ishin familjet shqiptare dhe turke që mbanin barrën e pritjes së mysafirëve afatgjatë. Shumë e perceptuan rolin e tyre si të ngjashëm me atë të ensarëve - termi arab, fjalë për fjalë do të thotë “ndihmues”, dhënë popullit të Medinës, që siguroi strehim dhe mbështetje për Profetin Muhamed dhe pasuesit e tij pas largimit të tyre nga Meka në vitin 622 të erës sonë.
Më kujtohet qartë kur anëtarët e familjes sime nga qyteti lindor i Bosnjës, Vishegrad – gjyshja ime Hafa, stërgjyshja ime Hafiza dhe xhaxhai i babait tim dhe familja e tij – mbërritën atë verë të vitit 1992. Ata erdhën në Tetovë një ditë dhe pamja e Hafizës ngjallte emocione te të gjithë të pranishmit. Tepër e gjatë, me një fytyrë të butë, Hafiza atëherë ishte në fund të të 90-ave. Gjatë gjithë shekullit XX, jeta e saj ishte ndërprerë nga sulmet e përsëritura serbe ndaj Vishegradit dhe popullsisë myslimane. Kërcënimet ekzistenciale ndaj myslimanëve në Bosnjën lindore erdhën si nga fqinjët ashtu edhe nga sulmuesit e Serbisë.
Ajo që ishte interesante për fatin e Hafizës ishte se ajo u detyrua të ikte nga Vishegradi tri herë gjatë jetës së saj: një herë gjatë Luftës së Parë Botërore, pastaj gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe së fundi në vitin 1992. Tetova ishte streha e saj e tretë — dhe do të rezultonte, si streha e saj e fundit për nëntë dekadat e jetës së saj.
Megjithatë, kushërinjtë e mi patën fatin që ia dolën të iknin nga Vishegradi. Patëm një bashkim të pjesshëm familjar që askush nuk e kishte pritur. Këtyre të afërmve iu sigurua strehim dhe mbështetje edhe nga familjet vendase shqiptare dhe turke, të cilat zgjodhën se cilat familje të ardhura boshnjake do t’i strehonin. Meqenëse shumica e boshnjakëve nuk njihnin askënd në Tetovë, ata jetuan me familje shqiptare që nuk i kishin takuar kurrë më parë.
Së shpejti u bë e qartë se lufta do të ishte e gjatë, pa kthim në shtëpi, pa ndonjë të ardhme të parashikueshme. Duke kuptuar këtë realitet të ri, shumë boshnjakë jetuan në Tetovë për disa muaj përpara se të shkonin në destinacione të reja nëpër Evropë.
Babai na u ribashkua në fund të vitit 1992. Para se të fillonte lufta, ishte planifikuar që ai të shkonte si profesor vizitor në Stamboll. Ardhja e tij në Tetovë na lejoi të përgatiteshim për të shkuar në Turqi. Me të dëgjuar për ardhjen e tij, disa nga ish-nxënësit dhe të njohurit e tij erdhën për ta parë. Ata e kishin njohur atë si profesor dhe intelektual në rritje, i shquar në mesin e brezit të ri të mendimtarëve myslimanë aktivë në bashkësinë islame të Jugosllavisë.
Një binte qartë në sy
Një ish-nxënës vendas nga Tetova, të cilin do ta quaj Ismail, erdhi ta takojë babanë tim dhe e ftoi ngrohtësisht në fshatin e tij. Ky ishte një gjest nderimi për një ish-mësues. Për boshnjakët, si në shumë kultura të tjera, të ftosh dikë për të të vizituar në shtëpi nënkupton respekt dhe afërsi.
Para luftës, Ismaili ishte student në Sarajevë. Si pjesë e edukimit të tij fetar, ai dhe studentët e tjerë u dërguan nëpër Jugosllavi për të shërbyer si imamë në komunitetet lokale, një praktikë që synonte të kompensonte mungesën e imamëve në Jugosllavinë komuniste. Të shërbesh si imam i përkohshëm në një komunitet nënkuptonte gjithashtu përvojë të vlefshme për udhëheqësit e ardhshëm shpirtërorë. Bashkësia Islame e caktoi Ismailin të shërbente në vendlindjen e babait tim, Vishegrad. Gjyshi i babait tim nga nëna, Rasim Tabakoviq, kishte qenë imam i këtij qyteti për 40 vjet dhe ishte shtylla e komunitetit lokal mysliman. Prindërit e babait tim – Hasani dhe Hafa – ishin myslimanë të përkushtuar thellësisht ndaj xhamisë së tyre dhe komunitetit lokal në Vishegrad. Ata ishin mikpritës të udhëtarëve të panumërt myslimanë që kalonin ose e vizitonin atë. Gjatë viteve të gjata të sundimit komunist, pak myslimanë erdhën në Vishegrad pa kaluar nga shtëpia e gjyshërve të mi. Ismaili ishte një nga të shumtët që pritën gjyshërit e mi.
Tani, vite më vonë, Ismaili e ftoi babanë tim për ta vizituar në fshatin e tij. Familja e tij ishte fetare dhe bënte një jetë modeste. Pasi vizitova fshatin dhe shtëpinë e prindërve të Ismailit, babai im u mor mënjanë nga babai i moshuar i Ismailit, në mënyrë që askush të mos dëgjonte apo shihte ndërveprimin e tyre. Ndonëse jetonte me modesti, i moshuari shqiptar i bëri një dhuratë babait tim: një pako me flori të familjes së tij. Ai i tha babait tim se kjo ishte ajo që kishin dhe donte që ne ta ruanim “për një ditë me shi”. Simbolika e aktit dhe gatishmëria për të sakrifikuar ishte më e fuqishme se sasia e arit, e cila ishte e modeste.
Ari vlerësohet mjaft shumë në mesin e njerëzve të Ballkanit. Dhënia e arit në ceremonitë e martesës është pjesë e kulturës dhe protokollit. Përcillet nga nëna te vajza. Duke pasur parasysh historinë e trazuar të rajonit, shumë në Ballkan e kanë mbajtur prej kohësh arin në shtëpi si një mënyrë për të mbrojtur asetet e tyre. Për shumë familje, ari i mbajtur në shtëpi është simbolik dhe domethënës.
Faktin që babai i Ismailit i dhuroi babait tim arin e familjes së tij e konsideroj, në fakt, si një besë të dytë.
Jo shumë kohë më pas, ne paketuam valixhet edhe një herë. Me nënën dhe vëllezërit ishim që gjashtë muaj në Tetovë. Pasi babai na u bashkua, u transferuam së bashku në Turqi. Babai dha mësim për një vit në Universitetin Marmara të Stambollit, përpara se të zhvendoseshim edhe më në lindje, në Malajzi. Kishim jetuar për një kohë të shkurtër në këtë pjesë të Azisë juglindore më parë, në vitin 1990, dhe tani ishim kthyer në Kuala Lumpur. Ky kryeqytet do të bëhej shtëpia jonë për tetë vjetësh e ardhshme.
Familja ime ishte me fat që ia doli të krijonte një jetesë për vete në dhe të huaj. Nga fundi i vitit 1993 deri në vitin 2002, babai im ishte profesor në Universitetin Islamik Ndërkombëtar në Kuala Lumpur. Kjo do të thoshte se ne kurrë nuk duhej të shisnim ndonjë gjë nga ajo dhuratë e çmuar që kishim marrë: ari i ofruar nga babai i Ismailit mbeti i paprekur për ne.
Bashkëkombasit e mi boshnjakë pësuan gjenocid dhe atdheu ynë u shkatërrua nga lufta që rrënoi Bosnjën deri në vitin 1995. Më pas, në vitin 2002, pas një dekade jashtë vendit, familja ime vendosi të kthehej në Bosnje. Babai filloi përsëri të jepte mësim në Fakultetin e Studimeve Islame dhe në Fakultetin Juridik në Sarajevë.
Disa vjet më vonë, në Sarajevë u mbajt një konferencë, në të cilën Ismaili erdhi nga Maqedonia për të marrë pjesë. Gjatë atij takimi pas kaq shumë vjetësh, kishte një çështje të rëndësishme për t’u zgjidhur. Prindërit e mi e kishin ruajtur dhuratën e arit gjatë gjithë atyre viteve sa jetuam jashtë vendit. Tani, babai im ia ktheu arin Ismailit, ndonëse familja e tij nuk na e kishte dhënë për t’ia kthyer.
Mikpritësi ynë në Tetovë, Skënderi, vdiq në moshë relativisht të re. Por Fatimja jetoi për të na parë të ktheheshim përsëri në Bosnjë. Në vitin 2006, rreth 14 vjet pasi kishim qëndruar në shtëpinë e saj, Fatimja tani ishte mysafire e familjes sime, në shtëpinë tonë në Sarajevë. Kësaj radhe, prindërit e mi ia kthyen mikpritjen e vërtetë dhe të hirshme që mikpritësit tanë shqiptarë na kishin ofruar në fillim të viteve 1990. Fatimen e pashë për herë të fundit kur ajo vizitoi edhe një herë Sarajevën disa vjet më vonë. U gëzova shumë që e pashë. Ajo ishte bërë si teze dhe pjesë e familjes sonë. Vdiq jo shumë kohë pasi na vizitoi.
Historitë e jashtëzakonshme të sakrificës si mësim
Kujtimet e mikpritjes dhe mbështetjes që shqiptarët dhe turqit ua bënë boshnjakëve në Maqedoni në vitin 1992 vazhdojnë të jenë të gjalla ende në të dy komunitetet. Megjithatë, historitë e jashtëzakonshme të sakrificës së një komuniteti kanë humbur për botën më të gjerë, pasi që pjesa më e madhe e fokusit ka qenë mbi reagimin që perëndimi ka pasur ndaj krizës së refugjatëve të gjenocidit në Bosnje. Kjo ka lënë pas dore ndriçimin e akteve të jashtëzakonshme të bujarisë së njerëzve më të përulur.
Besa e shqiptarëve për boshnjakët nuk ishte një vendim nga lart-poshtë. Ishte një reagim njerëzor i popullit ndaj një gjenocidi të vazhdueshëm. As nuk ishte hera e vetme që shqiptarët kishin vepruar në këtë mënyrë në shekullin XX. Është një dëshmi e fuqisë së një kodi joformal të sjelljes dhe një kujtesë se aktet e besimit dhe shpresës së pamasë ndodhin.
Skënderi dhe Fatimja ofruan shtëpinë e tyre për të huajt, refugjatë që po iknin për të shpëtuar jetën e tyre në një vend që shumica nuk e njihnin. Babai i Ismailit ishte i gatshëm të jepte pasurinë modeste të familjes së tij. Këto ishin akte të jashtëzakonshme bujarie. Ata, së bashku me familjet e tjera shqiptare dhe turke në Tetovë, ishin ensarët e viteve '90. Besa është një angazhim i veçantë dhe jashtëzakonisht i thellë për mbrojtjen e të tjerëve. Është një kod joformal nderi që, pasi dikush ta ketë marrë përsipër, do të vazhdojë ta mbajë edhe në rrezikimin më të madh personal. Është kjo frymë e ofrimit të besës që ndoshta ka nevojë për më shumë kultivim në pritjen e refugjatëve në vende të tjera sot. Nëse më shumë njerëz do ta adoptonin atë, situata e refugjatëve në botë do të dukej vërtet shumë më ndryshe.
Autori është profesor i asociuar në Fakultetin e Shkencave Politike në Universitetin e Sarajevës. Marrë nga: “New Lines Magazine”. Përktheu: Mirjetë Sadiku
