Neziraj: Teatri e kthen jonormalitetin në normalitet

Drama shqipe, sipas Jeton Nezirajt, shkruhen pak. Por, ai është ndër dramaturgët më produktivë, sepse siç e thotë edhe vetë, Kosova është “një vend fantastik për një dramaturg aktiv”. Veprat i janë përkthyer e inskenuar gjithandej Evropës e në SHBA, është botuar në shumë gjuhë të botës, ka mbërritur deri në Iran, është sulmuar, kërcënuar e censuruar jashtë e në vendin e tij që “e ka modernizuar censurën”. Por, Neziraj nuk ndalet. “Teatri e kthen jonormalitetin në normalitet”, e thotë bindshëm dhe jep shembuj për këtë

Dramat e tij janë përkthyer në më shumë se 15 gjuhë. Gjithandej Evropës e në SHBA. Për teatrin që bën e temat që i nxjerr në skenë, është kërcënuar edhe me vrasje. Në një intervistë për KOHËN, dramaturgu Jeton Neziraj flet për teatrin kosovar, problemet që shtjellon, censurën ndaj tij në vend, por edhe jashtë Kosovës. Përgjigjet se cili është roli i artit sipas tij, përse është i kërkuar edhe nga teatrot e regjisorët e huaj. Zbulon edhe kush është personazhi i show-bizzit për të cilën ka shkruar dramë e që do të inskenohet në një vend evropian.

Për sulmet që i janë bërë nxjerr konstatimin se ato janë dëshmi që “teatri ka kuptim”, përderisa ai soj “teatri që bëhet megafon i pushtetit, e humb kuptimin”. Mbi të gjitha, sipas Nezirajt, “teatri e kthen jonormalitetin në normalitet”

KOHA: Shfaqja “Swiss Connection”, bazuar në tekstin tuaj, është dhënë premierë botërore të shtunën e 25 shtatorit në Zürich. Personazhi kryesor është pjesëtar i nëntokës, ilegales shqiptare në mërgatë. Bashkë me një grup idealistësh organizojnë dhe iniciojnë luftën e Kosovës. Sa jemi marrë në teatër me periudhën në prag të luftës, me vetë luftën, dhe si i kemi trajtuar në skenë?

Neziraj: Së pari duhet të them se drama shqipe shkruhen pak. Jashtëzakonisht pak. Edhe ato që shkruhen, me vështirësi ia dalin të ngjiten në skenë. Pra, ky është një prej problemeve kryesore. Aspekti tjetër ka të bëjë me atë që do ta quaja frymë glorifikuese e heroike që i dominon shumicën e dramave që shkruhen, qoftë për periudhën e tanishme, qoftë për luftën. Një pjesë e madhe e dramaturgëve nuk ia kanë dalë ende ta krijojnë një lloj distance në trajtimin e temave të ndryshme duke bërë përpjekje t’i shohin edhe dështimet e gabimet brenda vetë shoqërisë kosovare, qoftë të viteve ’90, qoftë të kohës së luftës.

“Nuk pritet nga teatri që të akomodojë interesat e secilit grup të publikut”

KOHA: Me pasluftën jeni marrë goxha shumë. Një prej shfaqjeve që ka bërë bujë është “Bordel Ballkan”. Bile, ai produksion çoi shumë pluhur ende pa u dhënë premiera. Në prill të vitit 2017 një ditë para premierës ju edhe u kërcënuat me vrasje nga Organizatat e Veteranëve të UÇK-së. Në shfaqje luftëtarët që kthehen nga frontet bëjnë goxha pisllëqe. Çfarë dëshmojnë këso reagimesh për ju: s’e kuptojmë teatrin apo ende s’jemi të gatshëm të flasim për të kaluarën?

Neziraj: Mendoj që është e kundërta. Dëshmojnë që teatri ka kuptim dhe ky lloj teatri që realizohet ka një lloj ndikimi te disa grupe të shoqërisë. Për mua ky lloj teatri ka kuptim pasi trazon grupe të ndryshme, trazon interesa të grupeve të caktuara të publikut. Përndryshe nëse teatri ka komoditetin të realizohet, të komunikojë me publikun dhe publiku të dalë nga një shfaqje teatri në të njëjtën mënyrë siç ka hyrë, atëherë ai lloj teatri e humb kuptimin. Nuk pritet nga teatri që t’i akomodojë interesat e secilit grup të publikut. Për mua, derisa mund të ketë grupe homofobësh, nacionalistësh e të radikalëve fetarë, të cilët ndihen në siklet gjatë një shfaqjeje teatri, jemi dakord. Është një lloj pakti që e pranoj. Por, kur individë apo grupe të caktuara, si në rastin e veteranëve të luftës, bëjnë përpjekje që atë lloj reagimi ta artikulojnë në mënyrë të dhunshme, atëherë këtu lind problemi. Pra, këtu është ai kufiri që nuk guxon të kalohet nga asnjëra palë, në këtë rast nga pala që përpiqet të prodhojë dhunë. Mendoj që ai ka qenë një incident i izoluar. Siç e dini, ne edhe në raste të tjera kemi pasur incidente të kësaj natyre me njerëz që kanë bërë përpjekje t’i ndalojnë apo censurojnë shfaqjet tona. Mendoj se kjo tregon se teatri ka një lloj ndikimi, një peshë dhe është duke ndodhur në momentin e duhur dhe është duke komunikuar me tema relevante.

KOHA: E njëjta shfaqje tash është duke u inskenuar në bashkëpunim me kompaninë teatrore “La Mama” në New York. Çfarë dallon kur një tekst i juaji inskenohet jashtë vendit?

Neziraj: Jo shumë, por dallon konteksti. Në rastin e “Bordel Ballkanit”, siç e kemi parë, ka pasur reagime. Një pjesë e dramës është e bazuar në trilogjinë “Orestia” të Eskilit. Pra, një tekst jashtëzakonisht universal perceptohet, përkthehet në kontekst lokal dhe njerëzit mund të kenë reagime të drejtpërdrejta. Tash kur kjo dramë po inskenohet në New York e kemi zhvendosur fokusin. Nuk merremi shumë me referenca lokale, por ato i kemi universalizuar. Shfaqja jonë në këtë rast, edhe në rastin e parë, flet për demokracinë dhe faktin që ajo nuk mund të merret si e mirëqenë. Beteja për të është e gjithëkohshme dhe duhet të jetë permamente. Përndryshe kthehemi në një shoqëri si ajo në Hungari ku autokratët e populistët fuqizohen dhe konsiderojnë se janë në pushtet të abuzojnë me masën dhe të drejtojnë vullnetin e masës.

Pozicionimi me ata që nuk kanë zë si propagandë legjitime

KOHA: Jeni ndër dramaturgët më produktivë edhe sa i përket përkthimit të veprave tuaja në më shumë se 15 gjuhë. Së fundmi u botuat edhe në Iran, përderisa dramat u janë inskenuar gjithandej nga Turqia në SHBA. The Guardian, veprat tuaja i krahason me ato të Ibsenit, Molièreit a të Kafkës. Në intervistë për këtë medium presitgjoz – gati para një viti – ju kanë cituar të keni thënë se teatri duhet të jetë në anën e atyre që nuk kanë pushtet, në anën e viktimave, në anën e pakicave”? Cili është qëllimi i teatrit që bëni?

Neziraj: Në të vërtetë nuk është vetëm qëllimi i këtij lloji të teatrit që realizojmë ne, por unë besoj që aty qëndron krejt esenca e teatrit. Teatri rreshtohet në anën e viktimave. E kanë thënë edhe të tjerët, tash nuk e di saktësisht kush, por teatri që bëhet megafon i pushtetit e humb kuptimin. Pritet që teatri të jetë opozitë e çdo lloj pushteti, sidomos e pushtetit të keq ose të dobët. Në këtë rast pritet që teatri të mos marrë anë. Por, e vetmja anë e pranueshme është kur teatri bëhet zë i atyre që nuk kanë zë. Zë i viktimave e i grupeve të margjinalizuara. Pra, është i vetmi pozicion kredibil ku shkrimtarit i lejohet të pozicionohet ose të marrë anë. Çdo lloj përpjekje për të koketuar me pushtetin e shndërron shkrimtarin dhe teatrin në një lloj propagande. Edhe pozicionimi me ata që nuk kanë zë, mund të jetë propagandë, por është legjitim. Mund të shkruash një dramë të jashtëzakonshme në të cilën, të themi, e neutralizon përgjegjësinë e Millosheviqit. Ajo dramë mund të jetë e shkruar në mënyrë brilante estetikisht, por etikisht kalohet në një terren tjetër dhe kjo është e papranueshme për krijuesin. Andaj, kur themi se një shfaqje ose dramë është e mirë, ne flasim për krejt këto komponentë, stilistike, përmbajtjesore, por edhe etike.

KOHA: Ju, jetoni nga arti juaj? Mund të bëhet kjo? Kam parasysh që shumica e artistëve thonë se nuk mund të jetohet nga krijimtaria?

Neziraj: Është çështje apo pyetje e cila nuk mund të shtrohet vetëm në Kosovë te krijuesit këtu, po në nivel më të gjerë evropian. Domethënë njerëzit, krijuesit teatrorë respektivisht dramaturgët të cilët ia dalin të mbijetojnë me punën e tyre, janë të rrallë. Vërtet të rrallë. Njoh dramaturgë ndoshta prej më të mirëve në Evropë të cilët me vështirësi ia dalin të jetojnë me punën që e bëjnë. Ndërsa, në Gjermani disa prej tyre, një pjesë e bukur e madhe e tyre edhe bëjnë regji, sepse përpiqen t’i kombinojnë profesionet në mënyrë që të mbijetojnë. Pra, është siç është situata, e në rastin tim natyrisht kam pasur fat për shkak të inskenimeve më të shpeshta, për shkak të faktit se unë e konsideroj veten jo më si një shkrimtar që izolohet në shtëpi edhe shkruan dramën, por e konsideroj veten si pjesë aktive e bërjes teatër. Pra, jam i përfshirë në të gjithë procesin. Si dramaturg, në revidime të ndryshme në shtesa, jo në punën me aktorë po me punën e aktorëve rreth tekstit. Kjo më bën aktiv gjatë gjithë vitit dhe shkruaj qoftë për Qendrën “Multimedia”, qoftë për kompani të ndryshme, , drama me porosi, të cilat i porosisin teatrot e ndryshme. Dhe, kjo më jep njëfarë komoditeti financiar. Siç e dini unë punoj edhe në qendrën “Multimedia”. Është një lloj kompleksiteti i punëve të cilat i realizoj dhe të cilat kombinohen njëra me tjetrën në idenë e prodhimit të një shfaqjeje të teatrit.

“Një vend fantastik për një dramaturg aktiv”

KOHA: Por, vazhdimisht jeni përballur me telashe. Keni qenë drejtor artistik i TKK-së. Nuk ju është vazhduar mandati. Pastaj ju pamundësua dhënia e shfaqjes “Fluturim mbi teatrin e Kosovës” po në TKK. E njëjta shfaqje kishte shkaktuar probleme edhe në Stamboll, më 2014. Pas kërkesës së Ministrisë turke të Kulturës për retushim të tekstit, kishte dhënë dorëheqje drejtori i Teatrit Shtetëror. Sa është e vështirë të jesh dramaturg në rrethanat tona, përfshirë edhe ato ballkanike?

Neziraj: Vërtet vështirësitë që dalin si kjo me “Fluturimin mbi teatrin e Kosovës” vetëm sa e bëjnë më atraktive punën e një shkrimtari. Shpesh më bëjnë pyetje se si është të jetosh në Kosovë si dramaturg dhe “a ke menduar të zhvendosesh diku tjetër”, kur kam biseda me njerëz jashtë. Po unë mendoj se ky është një vend fantastik para së gjithash, një shoqëri dinamike, një jetë vibrante dhe një terren shumë i pëlleshëm për një dramaturg i cili është aktiv dhe është vazhdimisht në kontakt me skenën. Në këtë drejtim, unë mendoj se me të vërtetë incidente si ky me “Fluturimin mbi teatrin e Kosovës” do të shihen si komplimente për dramat, të cilat nuk shkruhen të mbesin aty si edhe një dramë tjetër po thjesht prekin indin e kohës dhe temperamentin e njerëzve. Ngacmojnë ndërgjegjen e një grupi të caktuar. Dhe, ato për mua janë dramat më relevante dhe t’i quaj urgjente që të komunikojnë me publikun, sepse për mua është e rëndësishme kur ulem të vendos së çfarë drame do të shkruaj nëse konsideroj që kjo lloj teme është relevante sot. Por, mund të realizohet në mot, mund të shkruhet edhe në mot, por kjo jo – duhet të thuhet tani. E kam një lloj sensi të trajtimit të temave që janë urgjente të realizohen dhe të komunikohen me publikun sot. Nëse ai pret, mund të presë edhe 5 vjet ose 6 vjet. Edhe kjo e bën këtë lloj teatri më vështirë të perceptohet, më shpesh prej publikut edhe të censurohet siç e kemi parë me rastin e “Fluturimit mbi teatrin e Kosovës”.

KOHA: Jo rrallë i keni prirë bashkëpunimit kulturor me Serbinë, qoftë në teatër apo edhe në letërsi. Bashkëpunimi për shfaqjen shqiptaro-serbe “Romeo e Zhulieta” kishte marrë shumë vëmendje. A besoni se arti është mjet për relaksim marrëdhëniesh midis popujve?

Neziraj: Nuk do ta reduktoja funksionin e artit e teatrit, konkretisht në këso termash, po unë mendoj se teatri është aty ku ekziston problemi, teatri është aty ku ekziston kriza, aty ku publiku ka kureshtje të dijë diçka tjetër për një problematikë për të cilën nuk di. Dhe, duke ekzistuar pa pasur nevojë të ngarkohet me një mision të caktuar teatri, pra duke komunikuar me masën e publikut në kontekste të ndryshme, ai mbërrin edhe këtë funksion të krijimit qoftë të urave të komunikimit – nëse duam ta përdorim këtë term – por edhe të relaksimit të raporteve midis njerëzve dhe grupeve të ndryshme shoqërore. Unë e përdori një term “Teatri e kthen jonormalitetin në normalitet”. Kur një shfaqje e Kosovës shfaqet në Beograd, ka pasur kureshtje, ka pasur hezitim, kritika, mllef por që me kohë fakti që ne kemi insistuar dhe që e kemi vazhduar këtë lloj bashkëpunimi pavarësisht kontekstit atje, ka krijuar një lloj normaliteti. Publiku në Serbi ka filluar ta kuptojë që qenka normale nëse një shfaqje e Kosovës prezantohet ne Beograd! S’paska asgjë të keqe! Nëse ishte para 5 viteve pse mos të jetë edhe sot. E njëjta edhe me shfaqjet këtu, përderisa në Serbi vazhdimisht ka pasur, sidomos këto 5 vjetët e fundit, hezitim për shfaqjet e Kosovës edhe përgjithësisht çkado që vjen prej Kosovës në aspektin kulturor, në Kosovë ka qenë dhe mbetet situatë më e relaksuar. Në fillim të këtij bashkëpunimi, në Kosovë ka pasur reagime më të shumta, por që me kohë ato reagime janë shtendosur te njerëzit dhe ata e shohin si pjesë normale. Vitin e kaluar kishim një shfaqje ku erdhën Mirjana Karanoviq dhe Jasna Gjuriçiq, publiku erdhi sepse e kupton se asgjë e keqe nuk mund t’i ndodhë kësaj shoqërie prej një shfaqjeje ku luajnë këto dy aktore të mrekullueshme, dhe në përgjithësi asgjë e keqe në asnjë rrethanë – as shoqërisë, as shtetit as në Serbi, as në Kosovë – prej shkëmbimeve dhe komunikimeve të kësaj natyre.

“Te ne koncepti i censurës është transformuar dhe modernizuar”

KOHA: Drama juaj “Shembja e Kullës së Ajfelit” qe aktualizuar shumë në Francë pas sulmit terrorist në redaksinë e revistës “Charlie Hebdo” në vitin 2015. Ngjante me një lloj parashikimi. Ka dy tema që më lidhen me këtë rast: Censura e synuar prej ekstremistëve dhe pikërisht parashikimi. Ka sot censurë, jo vetëm në Kosovë?

Neziraj: Unë mendoj se ka censurë dhe tash nuk jam ndonjë ekspert të flas për shtete të caktuara, por prej asaj që kemi parë vitet e fundit ka pasur censurë në rastin e shfaqjeve të regjisorit kroato-boshnjako-serb, sepse nuk e di saktësisht prejardhjen e tij. Bëhet fjalë për Oliver Frliqin. Por, raste të censurës ka pasur në Poloni, Kroaci, Serbi dhe shumë vende të tjera ku ka punuar ai. Por, e di që censura është aktive në Hungari, vazhdon të jetë aktive fuqishëm në Turqi dhe fatkeqësisht edhe në Serbi. Ndërsa te ne mendoj se koncepti i censurës është transformuar dhe modernizuar, sepse nuk kemi një komision shtetëror siç kanë në Turqi dhe i jep vizën nëse shfaqja është në harmoni me vlerat morale të shoqërisë. Ose si në Poloni ku klerikët kishtarë e ndalojnë shfaqjen ose e padisin regjisorin, siç ka ndodhur me rastin e Oliver Frliqit. Pra, këtu është transformuar dhe është gati e pahetueshme, por është e hetueshme për njerëzit të cilët janë aktivë dhe të cilët dinë të perceptojnë nocionin e censurës. Kjo mund të shihet në rastin e ndarjes buxhetore të Ministrisë së Kulturës. Pra, nëse ti je aktiv dhe je kritik dhe nuk financohesh nga Ministria e Kulturës, pa pasur nevojë ata të thonë se nuk pajtohen me qasjen tënde kritike, ky është një lloj i censurës. Pra nëse ti nuk financohesh, por financohet dikush tjetër që prodhon shfaqje me qasje më heroike dhe trajton tema nacionale që janë në harmoni me qëndrimet e pushtetit, është një lloj censure dhe ka një përpjekje të të gjuajë margjina në mënyrë të drejtpërdrejtë përmes mosfinancimit. Pra, është ky lloj i censurës që ka qenë dominues për vite të tëra në Kosovë përmes Ministrisë së Kulturës, sepse nuk është se shteti ka ndonjë vëmendje të theksuar për teatrin dhe interesohet shumë për teatrin, por ka ato sensorët të cilët kurdo që realizohet ndonjë shfaqje e cila ka ndonjë temë komprometuese për ta, ata reagojnë. Përndryshe nuk kanë ndonjë afinitet për teatrin dhe impaktin e tij.

Nga historia e Loredanës te drama politike

KOHA: Çfarë po shkruani aktualisht…ndonjë dramë që parashikon, ta zëmë, me kufij të pabllokuar apo pa probleme me targa automjetesh?

Neziraj: Shfaqja e fundit që kam shkruar ka qenë “Audienca e Vaclav Havelit”, ndërkohë verës e kam përfunduar një dramë të vogël që kam nisur ta shkruaj vitin e kaluar që quhet “King Lori”. Pra, është dramë politike, por jashtë këtyre temave të vështira të politikës ballkanase. “King Lori” merret me këngëtaren Loredana, por edhe me një personazh tejet interesant që quhet Ylfete. Ylfete Fanaj është personalitet politik është zgjedhur presidente e regjionit kantonial të Zürichut. Pra, drama realizohet me një teatër në Zvicër dhe jepet diku nga shkurti i vitit që vjen. Para dy vjetësh e përcollëm skandalin me Loredanën, dhe aktin e plaçkitjes të asaj plakës zvicerane, dhe ngadalë erdhëm te ideja ta trajtojmë fatin e një këngëtareje të suksesshme të Zvicrës dhe përtej Zvicrës, e cila për ta mbajtur reputacionin dhe famën, inskenon edhe skandale të plaçkitjes, të cilat me njëfarë mënyre fuzionojnë karrierën e saj. Doli në fund se gjyqi akoma po vazhdon, por krejt u pa si një inskenim medial. Dhe, mënyra se si u perceptua akti i saj te publiku zviceran dhe se si ajo u bë menjëherë një këngëtare me prejardhje nga Kosova. Ndërkohë e kemi edhe një personazh tjetër të suksesshëm si Ylfetja, e cila është e integruar në jetën sociale politike dhe merr shumë më pak vëmendje. Pra, është dramë që merret me migracionin dhe raportin e migrantëve me shoqërinë pritëse, në këtë rast me shoqërinë zvicerane.