Surroi: Mirëmbrëma! Sonte në PIKE bashkëbisedues imi është Muhamet Mustafa, njëri prej ekspertëve eminentë ekonomikë; njeri i shoqërisë civile; njeri me një histori të gjatë, këtu është si autor i njërit prej librave shumë të rëndësishëm për historinë e Kosovës, “Kapërcimi i vetmisë”. Muhamet mirë se vjen!
Mustafa: Mirë se të gjeta Veton.
Surroi: Po filloj prej një mendimi i cili gjithmonë është përsëritur ritualisht gjatë kohës sa ke qenë udhëheqës në kohën e komunizmit dhe thoshin: “Qysh bën djali i hoxhës me qenë me Partinë?
Mustafa: Kur në fakt jam zgjedhë kryetar i Organizatës së Rinisë së Kosovës, domethënë, ka qenë propozimi i paraardhësit tim, Agimit (Zatriqit v.r.), edhe pse unë kam qenë relativisht me stazh të vogël në aktivitetet paraprake të rinisë, një vjet e gjysmë kam qenë anëtar i Kryesisë, ka pasë pretendentë që kanë pasë një stazh të gjatë aty, por me Agimin bashkëpunuam mirë një vjet e gjysmë edhe ai më ka dhënë mua një lloj prioriteti, prej disa kolegëve tjerë që kanë qenë aty dhe është konsultu edhe me Mahmutin e Xhavidin...
Surroi: Mahmut Bakallin, Xhavid Nimanin, për gjeneratat e reja...
Mustafa: Edhe mund t’u kem rënë në sy edhe atyre, në fakt edhe më kanë përkrahë mua. Mirëpo ka pasë edhe kundërshtime, pikërisht për këtë arsye që e përmende ti... të Lidhjes Socialiste janë çuar janë ngritë disa njerëz, “qysh djali i hoxhës”, andej-këndej. Mirëpo, është tejkaluar.
Surroi: Është interesant, e mora si metaforë, se gjyshi yt shkon në haxh edhe vdes në Ararat.
Mustafa: Po, 1926-n.
Surroi: 1926-n, dhe ai konsiderohet një Islam vdekje e mëshirshme, apo jo?
Mustafa: Vdekja më e dëshirueshme. Nëse dëshirohet!
Surroi: Dhe ai shkon në atë kohë me tren, Ferizaj-Selanik...
Mustafa: Fushë Kosovë-Selanik, mandej me anije deri në Xheda, mandej me deve prej Xhedës ...
Surroi: Po e mora si metaforë këtë rrugëtim, sepse menjëherë mbas Luftës së Dytë Botërore ti je në Rimanishë, familja jote, keni njëzetë kusur hektarë, edhe vazhdoni të merreni me to, po në një moment të ndieni që duhet të bëheni pjesë e Kosovës së re, edhe pjesë e Kosovës së re me babën tënd hoxhë edhe ti ma vonë si udhëheqës i rinisë.
Mustafa: Po, ç’është e vërteta, babai im është shkollu dhjetë vjet në medrese te një myderriz i njohur, Ahmet Mardoqi, që gjithmonë i falënderohej, mandej menjëherë pas luftës ai ka qenë i ri, i shkollum, ka pas kontakte, ka qenë aktiv, domethënë në ditët e para të vendosjes së pushtetit të ri, në 1945-n. Por, ka ardhë në njëfarë konflikti me struktura të caktume për arsye se në atë Komitetin e shqiptarëve ka mbajtë një fjalim për dhunën që është bërë, sidomos dhunën që kanë ba këto brigada rezerve malazeze që kanë qenë dhe kanë dalë jashtë kontrollit të institucioneve të Kosovës.
Edhe mandej ka rënë në sy, i kanë bo kurthe, kështu që ka qenë në mal, domethënë se është dorëzu nja tri javë ditë. Mirëpo, Fadil Hoxha e ka thirrë, i ka thënë hajde se në qoftë se qëndron ma tutje në mal, e ki rrezik vdekjen, kanë me të vra, janë të interesum me të vra. Hajde këtu e dimë që s’ke faj kurrgjë, se ta kanë montu edhe ti mund të qëndrosh pak, por do të çlirohesh.
Mandej ka ardhë, ka ndejt nja shtatë ditë në burg. Edhe aty kanë shku njerëzit, për të kanë dëshmuar edhe Fadili është meritor që është tejkalu ai problem, kështu që atëherë edhe i kanë lutë me hy në Parti, por ai ka refuzu se ka qenë hoxhë.
Domethënë, janë të papajtueshme ato sende. Kështu që kur mua më thirrën me hy në parti, unë thashë ta konsultoj babën.
Djali im ti e di që mu m’kanë lutë dhe kam pas mundësi me hy, me përparu unë karrierë, po unë s’kam hy. Pikë së pari pse kam qenë hoxhë, dhe kanë qenë të papajtueshme ato sende, atëherë feja ka qenë më e sulmume se në kohën kur unë kam hy në politikë. Kështu që, tha, ti vendos vetë, tha është kohë tjetër, mundesh me kontribu, por po të them që s’ke me kalu mirë në politikë se unë të njoh. E para.
E dyta, tha: Ka me ardhë një situatë që do t’i lakmosh një bariu me dele.
Surroi: Nejse, s’ka ndodhur as njëra as tjetra.
Mustafa: Jo, jo, ka ndodhë kjo, e para po.
Surroi: Po ke qenë më i suksesshëm sesa...
Mustafa: Kam qenë shumë i suksesshëm, po kam pasë shumë telashe... Na e kemi pasë “Librin e kaltër”..., prej “Librit të kaltër” edhe këndej na kemi qenë në një luftë permanente, por, problemet e mia ka qenë sidomos në Qeverinë Federative.
Surroi: Aty mbërrijmë pak më vonë.
Mustafa: Unë asnjëherë s’jam pendu, asnjëherë s’i kam lakmu bariut, mirëpo po du me thanë që ajo që s’do të kaloj lehtë në politikë, atë ma ka bërë me dije baba shumë saktë.
Surroi: Po nejse në atë kohë, në asnjë gjë nuk ishte e lehtë
Mustafa: Bile mbas luftës s’e kemi kalu aq lehtë atë...
Surroi: Desha me u lidhë me këtë. Udhëzimi i babës është: “Hyr në politikë, ndonëse do ta kesh vështirë”. Por në anën tjetër, po flasim për një shoqëri në të cilën pranohet ose lutet hoxha me hy në parti si dhe i biri i hoxhës, dhe varet prej vullnetit tyre të mirë, tregon për një atmosferë më liberale, ndonëse tregon edhe për një çështje tjetër, se ka pasur nevojë për më shumë kuadro shqiptare, apo jo?
Mustafa: Sidomos kjo e dyta.
Surroi: Domethënë, ti hyn në periudhën kur fillon me u rekrutu gjithnjë e më shumë një numër i madh i shqiptarëve brenda... me rekrutu, ndoshta s’është fjala e mirë, po me u afru në udhëheqjen e vendit. Edhe ty të qëllon, në të njëjtën kohë, kur ti vjen në Prishtinë, në fakt zhvendosesh me familje.
Mustafa: Po, faktikisht unë vij..., kam studiu ekonominë në atë kohë, por meqenëse isha i martuar, kisha fëmijë, na kishim pasuri atje, po kesh nuk kishim..., duhej me u financu, edhe vëllai e nisi një shkollim të vonuar, edhe u deshke keshi dhe unë hyna në punë si arsimtar. Jepsha matematikë, frëngjisht, gjithçka.
Surroi: Në Koliq apo?
Mustafa: Në Koliq kam fillu, po mandej kam ardhë në fshat te na dhe në Besi. Në lokalitetin tonë. Mandej 1973-n unë pranohem gazetar në “Rilindje”.
Surroi: Në Koliq, mbaj mend pjesë të librit, ti mbërrin për herë të parë aty me kali.
Mustafa: Po, po, njëzet kilometra, plus isha bo operacion në gju, edhe nuk mujsha me ec njëzet kilometra, u dashke me ba naj zgjidhje.
Surroi: Jeni shumë Mustafa të njohur në politikë. Agim Zatriqi e pat lënë një barsoletë të mirë për ty dhe për Isën.
Mustafa: Po, po, e vërtetë.
Surroi: Thotë: “Ata nuk janë kushëri, nuk janë vëllezër, edhe siç shihet, nuk janë as motra”.
Mustafa: Po, po, e vërtetë, e vërtetë. Ne ishim të dy në Kryesi të Rinisë, edhe një koleg s’na njihte shumë, duket ka qenë kryetari i Rinisë së Gjakovës: “More, mos janë vëllazën këta?”
Surroi: Por njëri prej Mustafave të njohur është inxhinieri Nazmi Mustafa,
Mustafa: I cili është i afërt i jonë, shumë i afërt, është rritë bashkë me babën...
Surroi: ... Për ty ka qenë axhë
Mustafa: Nuk është axhë, po menjëherë hap i ardhshëm pas axhe.
Surroi: Edhe ai ka qenë, në fakt ai konsiderohet si kryetari më i mirë që ka pasur ndonjëherë Prishtina.
Mustafa: Po duke qenë se Isa e ka pranuar atë, le ta marrim ashtu.
Surroi: E desha me lidh me këtë, se në të njëjtën kohë kur ti vjen, fillon edhe transformimi i Prishtinës si i tillë, dhe vjen me Nazim Mustafën. Si e mban mend ?
Mustafa: Ai është zgjedhë 1972-n, unë kam ardhë 1973-n në Prishtinë.
Surroi: Edhe këtu fillon një ndryshim i madh i qytetit?
Mustafa: Po, po.
Surroi: Ti mbërrin diku te pazari apo?
Mustafa: Aty afër. Aty e kemi pasë shtëpinë edhe aty faktikisht përfundonte Prishtina. Aty s’kishte rrugë. Ishte lumi, një kolektor, lumë quhej, por ishte kolektor. Qiteshin mbeturina, deri edhe kauçat i qitshin aty.
Edhe ishte problem kur bohej shi, unë e kisha problem me shku te shpia. Po mbas një kohe, dikur vonë, domethënë Nazmiu ishte atëherë drejtor i “Ramiz Sadikut”, por e mur përgjegjësinë edhe me mbulu atë. Shumë ia kanë pa për të madhe, pse e ke prish lumin, mirëpo ai s’ka qenë lum. Ai ka qenë gjithçka tjetër pos lumit.
Surroi: Po ka qenë kolektori ujërave të zeza, në masë të madhe, si Prishtevka, si Vellusha, të dyja njëjtë.
Ti e përmend edhe në libër, por është pjesë e rritës tënde, janë demonstratat e vitit 1968. Tash prej kësaj perspektive çka ka ndodhur?
Mustafa: Unë mendoj se ato demonstrata kanë qenë një kthesë e rëndësishme e cila ndodhi menjëherë pas një tentimi të establishmentit politik, në krye me Fadil Hoxhën, një përpjekje që Kosova të avancohet më shumë sesa një element i federatës, të bëhej Republikë.
Mirëpo dihet se oportuniteti politik, sidomos mendimi i Titos dhe Kardelit dhe vlerësimi i tyre se është vështirë me kalu me Serbinë këtë punë, atëherë kjo ndikoi që të bëhet një tërheqje, një tërheqje mbrapa dhe kjo krijoi njëfarë revolte... Me thënë, jo konflikt, por njëfarë vërejtje se establishmenti politik nuk është dashtë mu tërheq. Mirëpo, më vonë, ato demonstrata në fakt e krijuan një infrastrukturë, i bënë disa kërkesa të drejta, me të cilat u shpejtu formimi i Universitetit, transformime të ndryshme, u shpejtun shumë gjana. Ato kanë pasur një ndikim, pa dyshim ndikim pozitiv në rrjedhat.
Surroi: Po kjo ndodh pas vitit 1966, që në fakt do të jetë kthesa më e madhe, domethënë, rënia e Rankoviqit. Po ku të zë ty rënia e Rankoviqit?
Mustafa: Ramja e Rankoviqit mu më zë në përfundim të vitit të parë të gjimnazit, në fshat.
Surroi: Në Podujevë?
Mustafa: Unë jam shkollu në Podujevë, se i kisha djemtë e dajve, po na jemi me Prishtinën gjithmonë. Rimanishta është 14 kilometra prej Prishtinës.
Po atje, për shkaqe praktike, meqenëse unë pritoj me ba hyzmet fort, dhe i kishim djemtë e dajve, kishim një banesë aty dhe unë dy vjet i kam kry në Podujevë.
Ramja e Rankoviqit më zë në fshat, tue kry punë në bujqësi. Bile e di, që vëllai udhëtonte me kry shkollën edhe ma binte “Rilindjen”, po edhe “Borbën”. “Borba” shkruante shumë gjanësisht, e tu i lexu unë ato vazhdimisht, tue pa çka po ndodh, qysh në atë kohë, si gjashtëmbëdhjetë vjeçar edhe e pashë që është një periudhë e re, një ngjarje e madhe. Edhe u hap udhëheqësia e Kosovës, Fadili, por mendoj që ka qenë në pajtim edhe të Titos, e hapi procesin e derankoviqizimit të Kosovës, edhe qitjes në pah të gjitha deformimeve që janë bë. Dhe ishte një lëvizje, qysh me thënë, një periudhë e prezantimit dhe avokimit për ndryshimin e gjendjes, tejkalimin e asaj situate që e kishte imponu shteti policor i Rankoviqit.
Domethënë, 1966, mandej 1967-n Fadili vjen kryetar i Kuvendit të Kosovës, aty dikund edhe krijohet ai Komisioni për Ndryshimet Kushtetuese. Në ato ndryshime kushtetuese, domethënë, projektohet..., Fadili bashkë me inteligjencën e atëhershme, siç ka qenë Gazmend Zajmi, Hajredin Hoxha, Syrja Pupovci e të tjerë..., Ramadan Vraniqi edhe Rrezak Shala..., edhe mandej ka pasë edhe tjerë..., Fehmi Agani, patjetër..., kanë qenë të përfshirë në diskutimet e atëhershme edhe në konceptimin e Kosovës si një entitet i federatës i shkëputur nga Serbia.
Nuk ia kanë thënë emrin menjëherë “Republikë”, po ka qenë insistimi që me Serbinë mos me pasë asnjë lidhje.
Surroi: Mirëpo gjatë debatit kushtetues flitej lirisht për Republikë. E fillon Aktivi i Gjakovës.
Mustafa: Po, po, bile më kujtohet, tash pasi e përmende Koliqin, po të them të drejtën, unë e kam shkru edhe aty, unë nuk e kam pasë shumë preokupim Republikën. Mendojsha që atëherë, mendimin që kam pasë, që herë do kurdo duhet me ardhë natyrshëm te bashkimi kombëtar, natyrshëm për shkak të strukturës, se kështu ashtu e kisha mendim.
Por me e bo një rikonfigurim për Republikë, deri 1968-n kur u hapën diskutimet, nuk e kam pasur në atë punë... 16-17 vjeç, po them.
Surroi: Po të ndërpres këtu, sepse...
Mustafa: E veç po ta them një moment në Koliq, aty u hap diskutimi, po flasim në 1968-n më herët se Aktivi politik i Prishtinës. Aty po diskutonim ne arsimtarët e banorët e krejt aty dhe na po flasim të mirat dhe po i përkrahim ato.
U çu një Xhemë Goxhufi, u kanë punëtore shërbyes i shkollës aty: “Jo burra”, tha, “qetash na duhet me lyp Republikën”.
E na e mori fytyrën krejtve. Ai tha na tash duhet m’i lyp Republikën, bile shpeshherë e kam taku, i kam thënë Xhemë ti ke ditë çka ke ditë.
Surroi: Po e desha me të ndërpre, sepse mu ndërlidh kjo puna e besimit, i cili nuk ka qenë i vogël të shumë njerëz që herë do kurdo Kosova do të bashkohet me Shqipërinë. Në libër e ke në një moment kur ti ulesh me Mahmut Bakallin, edhe Mahmuti ta shpjegon këtë...
Mustafa: Sapo isha zgjedhë dy-tre muaj. Me Agim Zatriqin, Agimin e kam pasë shumë shok të ngushtë, domethënë kemi folë pa dorëza me Agimin, Shefqet Sylejmanin, Isa Mustafën, kemi fol çdo gjë, domethënë, qysh flas me ty sot, edhe po rrimë aty në hotel, atëherë ka qenë “Bozhur”, dhe po bisedojmë për bashkëpunimin Kosovë-Shqipëri.
Problemet që i kemi... është domethënë 1977-a, pak para “Librit të kaltër” dhe Mahmut Bakalli po flet që ka probleme, por na duhet me vazhdu bashkëpunimin me Shqipërinë patjetër, dhe unë e kam insistu qysh kur ka qenë kryetar i Partisë në Prishtinë dhe na duhet ta vazhdojmë patjetër, sepse edhe nëse nuk bashkohemi njëherë kështu fizikisht me Shqipërinë, na duhet të kemi një bashkëpunim kështu qysh me thënë, bashkëpunim funksional, një bashkëpunim kulturor, se ekziston një kulturë shqiptare, një gjuhë shqiptare, një letërsi shqiptare e tjera e tjera edhe na duhet na duhet të punojmë në atë drejtim, edhe nëse nuk vjen puna më u..., edhe nëse nuk mund të bashkohemi...
Surroi: Tash, po kthehemi dhjetë vite ma herët. Po kthehemi te Koliqi, te debati kushtetues. Në atë kohë, domethënë, Xhemë Goxhufi e thotë këtë, e thonë shumë njerëz në Gjakovë, në Suharekë, në Prishtinë, në vende të tjera, por kjo nuk ka konsekuenca, domethënë është pjesë e një debati normal kushtetues.
Mustafa: Jo, nuk ka konsekuenca. Edhe pse pak a shumë, për një moment ata njerëzit lanë pak qetësi, por më vonë janë angazhuar menjëherë në politikë.
Surroi: E pse ndodh kriminalizimi atëherë... a ka ndodhë në vitin 1968, apo jo? Kriminalizimi i kërkesës për Republikë.
Mustafa: Ata që kanë diskutu publikisht në debate publike nuk janë kriminalizu. Janë kriminalizu veprimet ilegale, mandej që kanë vazhdu, ato po.
Surroi: Ke mundur, si Rrezak Shala e Ramadan Vraniqi me thanë, “Kosova duhet të jetë republikë”
Mustafa: Ramadan Vraniqi u bë anëtar i Gjykatës Kushtetuese të Jugosllavisë, në kohë kur unë kam qenë në Beograd
Surroi: Edhe ambasador më vonë.
Mustafa: Edhe ambasador Rrezak Shala. Mendoj Rrezak Shala ka qenë më i vjetër si duket, po edhe ka qenë pak më agresiv Rrezaku...
Surroi: Në vitin 1968, ndodh ndryshimi i Kushtetutës së Kosovës, i pari. Amendamentet kushtetuese...
Mustafa: Ligji kushtetues. Prej Statutit, Kosova kalon në Ligjin Kushtetues. E përgatit rrugën për kushtetutën e vet. Po qysh atëherë, diku më 1970, u bë edhe një rikonfigurim, njëfarë korrigjimi i federatës dhe Kosova shkon drejt të federatë, jo nëpërmjet Serbisë.
Surroi: E tash aty janë dy gjenerata: është gjenerata e partizanëve që po e udhëheq këtë punë, Fadil Hoxha, Xhavid Nimani, Veli Deva, etj. Edhe jeni ju të rinjtë, të cilët po i bashkëngjiteni këtij treni. Si të duket ajo ai moment, domethënë vitet 1966-67-68?
Mustafa: Ai është edhe momenti i oportuniteteve të shumta, u kriju një hapësinë, e cila duhej shfrytëzu dhe mendoj se u inxhinieru mirë prej, në rend të parë prej gjeneratës së partizanëve, por mandej edhe prej këtyre të gjeneratës së mesme, tue fillu prej Mahmut Bakallit dhe këta intelektualë që i përmendëm. Edhe ajo rezultoi me hapa të tjerë që e sollën Kushtetutën e 1974-s. Duhet me përmend edhe Iljaz Kurteshin, që ka qenë kryetar i Kuvendit edhe anëtar i Komisionit Kushtetues me Kardelin, kur është kriju.
Mirëpo, nuk kanë kalu pa probleme ato. Atëherë ka pasur rezistenca të mëdha prej Serbisë dhe këtu edhe atje kanë qenë disa runde të dënimeve partiake për mbeturinat e Rankoviqit, për shembull, në Komitet Krahinor. Veli Deva ka ba punë të jashtëzakonshme në heqjen e tyre prej jetës politike edhe Xhevdet Hamza, për shembull, ka shku Sekretar i Punëve të Brendshme me detyrë që me spastru prej rankoviqëve dhe me çu shqiptarë aty.
Domethënë, në secilën sferë ka fillu një periudhë që ka bo një infrastrukturë dhe një inxhiniering që Kosova të përjetojë atë që ne e quajmë me të drejtë një lloj renesanse sui generis e Kosovës.
Surroi: Po të kthehemi mbrapa. Më 1968-1981 ti i sheh themelet e shtetit të Kosovës.
Mustafa: Patjetër!
Surroi: Cilat janë pesë gjërat në ekonomi që mendon ti se kanë ndodhë dhe cilat janë pesë në jetën shoqërore që kanë ndodhë e që e definojnë shtetësinë e Kosovës.
Mustafa: Po në rend të parë, shtetësia e Kosovës u definu me kufijtë e Kosovës. Kufijtë e Kosovës kanë qenë të paprekshëm me nenin pesë të Kushtetutës së Jugosllavisë, pa pëlqimin e Kuvendit të Kosovës.
Surroi: Këtu po të ndërpres, ndodh një... e ke në libër, ndodh kjo stafeta e Rinisë, ti je kryetari i Rinisë. Kryetari i Rinisë i Serbisë thotë jemi këtu në Medvegjë, a bën ne me hy e me dalë, me hy në Kosovë e me dalë, se po vonohemi.
Mustafa: Ishte koha e “Librit të kaltër”, provokim...
Surroi: Ti i thua jo se unë duhet ta respektoj Kushtetutën, ti s’mundesh me hy e me dalë prej kufirit tim, po hajde kur të vish me stafetë, hajde ta marr, e ta qes andej...
Mustafa: Edhe thashë mos bana naj gabim, unë automatikisht u përgjigja, e para kufijtë. Sikur një shok i jemi që shkojke në diskotekë e kajherë smujke m’u kontrollu, por e tani fillojke mu frigu mos ka thënë diçka keq. Edhe ardhke ka une e thojke “a kesh i kjartë?”
Surroi: E di cili është ai shok. Mustafa Rushiti!
Mustafa: Unë thashë mos po e dëmtoj politikën e Kosovës, se ish puna e “Librit të kaltër”, mos është një reagimi im i ngutshëm, thashë bile unë e kisha kry atë punë, po thashë ta informoj Mahmutin. E thirra në telefon, thashë kështu më thirri kryetari i Serbisë, qeshtu i thashë... “shumë mirë i ke thanë, në fakt ata se kanë me ty, po me mua”.
Surroi: E para kufiri, e dyta?
Mustafa: ... e dyta është prona. Po Kosova i ka pasë të njëjtat kompetenca, të njëjtat ingerenca për me prodhu ligjin lidhur me pronën shoqërore, domethanë pronën publike. Edhe pronën tjetër dhe jetën ekonomike. E treta...
Surroi: Më fal që edhe këtu po të ndërpres, edhe këtë pozicion ti e ke mbrojtur në negociatat edhe të Rambouilletsë, edhe të Vjenës.
Mustafa: Njëri ndër momentet më të lumtura të mia, pra është kur e kam lexu në Planin e Ahtisaarit që thotë e tërë prona që gjendet brenda kufijve të Kosovës i takon popullit të Kosovës. Aty e pashë që na bëhemi të pavarur.
Surroi: Çka është në tokë, e ndër tokë...
Mustafa: Gjithçka.
Surroi: E mbi tokë...
Mustafa: Gjithçka. Gjithçka.
Surroi: E dyta prona, e treta?
Mustafa: E treta është sistemi ekonomik. Na kemi pasë sistem krejtësisht të pavarur, si të Sllovenisë, edhe i kemi menaxhu dhe qeveris vetë. Taksat që janë mbledhë kanë shku në Buxhet të Kosovës edhe në taksat e Buxhetit të Federatës. Asnjëherë në Serbi.
Serbia s’ka mujt me marrë asnjë taksë këtu, as me mbledhë taksa, as me interferu në buxhet të Kosovës.
Edhe ai ka qenë një element i shtetësisë.
Surroi: Edhe këtu po ndërpres prapë me një ilustrim, domethënë Kosova ka kapacitet huamarrës, dhe e ndërton Gazivodën me kredi ndërkombëtare.
Mustafa: Kjo domethënë është marrëdhënie ndërkombëtare. Pozitën për marrëdhënie ndërkombëtare e kemi pasë si republikat tjera. Na kemi vendosë a po marrim borxh, qysh po marrim borxh, kemi pasë komunikim direkt, marrëdhënie direkte. Unë kam punu në Ekonomi të rrugës, kam pas marrëdhënie direkte me Bankën Botërore.
Mandej federata, garancionin që e ka dhënë Kuvendi i Kosovës, e ka konfirmu qat garancion.
Surroi: Gazivoda, bile është nënshkruar me garanci të Kuvendit të Kosovës, nënshkruar prej Iljaz Kurteshit aso kohe.
Mustafa: Po, po, Iljaz Kurteshi ke qenë kryetar i Kuvendit.
Surroi: Tre, katër...
Mustafa: Katër, domethënë sistemi ekonomik, ligjet..., Katër ka qenë marrëdhëniet ndërkombëtare edhe e pesta në ekonomi ka qenë e drejta e vetos në Federatë. Në federatë, për gjithçka që i prek interesat kushtetuese, edhe materiale e financiare të Kosovës.
Surroi: Kjo i bie gati si Bashkimi Evropian, sepse në Bashkimin Evropian një shtet mundet me të drejtën e vetos me e blloku vendimmarrjen.
Mustafa: Na kemi pas të drejtën e vetos. Edhe e kemi ushtru një herë.
Surroi: Kur e kemi ushtruar?
Mustafa: Në vitin 1985 unë isha ministër, më thirri... mbas një kohe të spostimit prej politike, isha në Ekonomi të rrugëve, atëherë kisha një kontakt me Qeverinë duhej me i raportu, përndryshe Ekonomia e rrugëve ishte e pavarur me një fond, unë e kisha Kuvendin, e kisha Bordin, bëja planet, buxhetin. Edhe të ardhurat automatikisht vinin prej çmimit të benzinës atje, jo prej buxhetit.
Unë veç duhesha me çu informata në Qeveri, edhe planin pesëvjeçar, me e konfirmu edhe Kuvendi i Kosovës.
Surroi: Domethënë, rrugën Prishtinë-Pejë ti e ke bërë.
Mustafa: Po, janë rehabilitu atëherë shumë punë. Nejse, Ymer Pula njëherë gati na rrahu. U hidhërua se erdh prej Beogradit kur u zgjodh kryeministër, dhe një rrugë s’e kishin mirëmbajt këta të rrugëve, “Put-i” që ka qenë atëherë. Edhe me të drejtë na qortoi: “Pse iu jep pare këtyre parazitave”.
Edhe mandej i shpjeguam se ishte një situatë, s’po hyjmë tash se është tregim..., ishte situatë delikate... Ymeri na përkrahu, i zgjodhëm problemet edhe punuam mirë edhe ai më thirri tha: “Eja në Qeveri me marrë një dikaster”. Financat merri, ndaq Planin e zhvillimit. I thash jo me financa, me Planin e zhvillimit. Në fakt, i thashë, “po du me të thonë, por e ki pak problem me më depërtu mu se m’i ngjitën disa emra kështu mbas 1981-s”.
Mirëpo, edhe i thashë, ky është një problem. Problemi i dytë është që i Rexhai Surroi, më ka thirrë me shku zëvendës i tij, se ai ndoshta shkon ambasador, tha ty ta la “Rilindjen”. Po, ka qenë një moment, i thashë se ia kam dhënë fjalën pa mendu..., se unë jam ngritë prej “Rilindjes”, dhe “Rilindja” çka do që më thirrë, ku me ditë tash edhe një kontabilist, tash unë s’mundem me thënë “jo”. Edhe i kam thënë tash Rexhait shkoj zëvendësdrejtor për një kohë mandej me një projeksion kështu. Edhe unë flas me Rexhain. Ajo o punë e jemja tha. E i thashë kjo e dyta? “Edhe ajo o punë e jemja”. Dhe s’më la shteg.
Kisha qejf edhe nja një vit a dy me i rrumbullakësu do reforma që i bëna aty, po kjo ishte me rëndësi me shku aty. Isha ministër në Qeverinë e Kosovës për Plan dhe Zhvillim. Aprovohej buxheti i Federatës periudhën 1986-1990 dhe plani afatgjatë i Jugosllavisë 1986-1990, të njëjtat plan-dokumente bëheshin edhe në Kosovë.
Po në atë kohë, filloi një periudhë e hiperinflacionit në Jugosllavi, edhe Kosova kishte marrë goxha shumë borxhe të jashtme. Kishte marrë për Termocentralin “Kosova B”, kishte marrë për shkritoret e “Trepçës”, kishte marrë për “Feronikel“, kishte marrë për sistemin “Iber-Lepenc”, kishte marrë për rrugë, kishte marrë për një rrjet të rrugëve rajonale me e zhvillu bujqësinë edhe tash duheshin ato mu kthy, po por mu kthy na duheshim me i ble dollarët në Bankën Qendrore të Jugosllavisë.
Tash kursi i dollarit devalvohej, rritej për shkak të eksportit dhe u ngulfat ekonomia. Erdhëm në një situatë shumë të vështirë. Dhe na e pamë që me këtë situatë, na s’mujm me u zhvillu, po as s’mujm me mbijetu, vështirë me mbijetu.
Kështu që i bamë analizat, dikasteri im, bashkë me edhe me do kolegë tjerë, edhe me Ymer Pulën, thamë që na nuk jemi fajtorë për inflacion, s’jemi fajtorë që po i devalvoni, ne s’po vendosim t’i devalvojmë kjo neve, në dinarë po na shkatërron, se ne po duhet vend që mi ble dollarin njëzet dinarë, duhet me e ble dyqind dinarë.
Ajo ishte e padurueshme edhe na thamë që na nuk mujm ma kështu. Nuk mundemi me i bartë diferencat në kurs, domethënë qaq sa rritej kursi i dollarit, këto le t’i merr Federata. Për në rastin e Kosovës, të tjerët mujshin me i bajtë, por na nuk mujmë. Edhe aty nuk hasëm në mirëkuptim, se na e shtruam këtë çështje ma vonë.
Jo andej, jo s’bën, jo kështu... nuk hasëm në mirëkuptim, edhe në fund kur erdhi të diskutohej buxheti i vitit 1986, edhe atëherë na e shtruam këtë kërkesë që me hy në buxhet që me i marrë federata diferencat në kurs edhe ata nuk i morën ato. Atëherë na thamë s’ka pajtim, s’ka buxhet të Jugosllavisë. Na veton.
Atëherë kanë qenë në Ymer Pula, Iljaz Kurteshi, Abaz Kazazi, kanë qenë plot tjerë, s’po më kujtohen tash krejt edhe shkum unë e Shefqet Cana atje me i ndejtë ngat delegacionit me analiza, në Beograd. Shkoi një javë ditë, ne s’e heqëm veton deri kur qysh erdh data 30 dhjetor, të nesërmen 31, ish nata e Vitit të ri, e buxheti s’mujke m’u aprovu.
Na e kishim atë dhomën tonë aty të delegacionit të Kosovës edhe aty rrishim na bashkë me deputetët tanë. Erdh presioni natën e fundit, sidomos me 30-in: “Kosova ka me qenë nën sulm të krejt Jugosllavisë, po i bëni keq Kosovës lëshoni pe, anej knej”... ne: “jo”, edhe u ba ora një e natës Erdhi Ministri Federativ i Zhvillimit, erdhi tha: Po e kuptojmë që jeni në hall A bën na me e bo një vendim sonte, Kuvendi i Jugosllavisë, me e marrë tha në të dyja dhomat, me marrë vendimin edhe me e detyru qeverinë që për gjashtë muaj me e zgjidh këtë problem.
Na s’kishim çka me ba më, e nxorëm, thamë hajde mos me pengu, hajde po bëjmë atë. Ai nisi me shkru diçka e Ymeri tha: “Shkruje para këtij, se tash s’kemi kohë me i diskutu. Shkruaje vendimin e Kuvendit”. E mora e shkrova... e këqyrëm, e ai tha ok.
Ata e çuan, u aprovu, hyni në një vendim të Kuvendit Federativ, po mandej pak u zgjat ajo, se ndërkohë u bona ministër federativ, pas tre-katër muajve edhe u zgjat ajo far pune dhe nuk e qitke në rend dite ai ministri i Financave, ka qenë Rikanoviq.
Por unë isha në atë përbërjen e SIV-it (Këshillit Ekzekutiv Federativ, v.r.) që i thoshin, përbërja ngushtë, domethënë ku ishin shtatë republika dhe kryeministri, shtatë republika autonome dhe kryeministri, domethënë tetë vetë.
Vendosshim për ambasadorë, vendosshim për kësi far sendesh edhe ai kish pas pretendime me shku ambasador në Britani të Madhe. Pra erdh në zyrë, e tani tha: “Mustafa, të lutem, a po më voton mua?”
Thashë: “Po, të votoj veç me një kusht”.
Tha: “çka?”
Thashë: “Me e qitë menjëherë në rend të ditës dhe edhe me shti vendimin për me i marrë diferencat në kurs”.
Tha: “Po, po e qes”.
Thashë: “Edhe unë votën po ta jap”.
Surroi: Kjo është tamam rrjedhë, e cila duhet të na kthejë pak mbrapa. Është momenti kur ju e merrni pushtetin në fakt në Kosovë si shumicë mbas Rankoviqit, dhe shihni se duhet një qasje tjetër ekonomike. Edhe në këto 13 vjet, 1968-1981, merren disa vendime strategjike ekonomike.
Cilat janë ato?
Mustafa: Vendimet strategjike kanë qenë infrastruktura, dhe rrugët ne i kemi pasë gati në nivel të vendeve tjera të rajonit, mos me thonë shumë më të mira se Shqipëria. E mandej është vendim strategjik që duhet patjetër me i dhanë prioritet shkollimit të kuadrove, sepse pa dije, pa teknologji të reja, pa një dije teknologjike, financiare, të marketingut nuk mundet mu zhvillu...
Surroi: Këtu rolin e ka universiteti.
Mustafa: Kuptohet që dija është një investim më i mirë për zhvillimin ekonomik. E treta është një krijim i disa qendrave, konglomerateve, një holding që kanë qenë, për shembull, Agro-Kosova, që e ka kriju një masë kritike të mundësive të zhvillimit të bujqësisë, krejt bujqësisë së Kosovës.
Surroi: ...edhe përpunimit
Mustafa: ...edhe përpunimit. Mandej, tjetra, ka qenë jo veç Agro-Kosova, ka qenë Trepça Holding, ka qenë KEK-u Holding, ka qenë Eksimkosi Holding, kanë qenë industria e drurit, holding industria e metaleve, holding domethënë krijoheshin disa konglomerate edhe grupe, që filluan me zhvillu grupet eksportuese, si rezultat i saj.
E katërta, mund të merret investimi në hidrosisteme, sepse Kosova është e varfër me ujë, vendi më i varfër në Evropë, edhe prandaj ka qenë investimi në Ujman dhe investimi në sistemin Ibër-Lepenc, dhe ato i kanë financu prej Kosovës, prej Fondit të Federatës për kreditim të republikave më të zhvilluara dhe prej huave të jashtme.
Hapi tjetër ka qenë që duhet të zhvillohet industria përpunuese, sepse Kosova u lodh t’u investu në infrastrukturë dhe në këto objekte që quhen intensive kapitale, domethënë investon në asete fikse të cilat kushtojnë shumë, e të cilat shtijnë pak njerëz në punë.
Prandaj, unë kur u kam ardhë edhe aty, ne e kemi bërë njëfarë plani, strategji roadmapi për zhvillimin e industrisë përpunuese me përkrahjen edhe të kolegëve që, sidomos të Ymer Pulës, po e përmendi shpesh, por kam punu me të më shumë se me të tjerët.
Surroi: Ka qenë kryeministri.
Mustafa: Po kryeministri, edhe kjo ishte esenciale, sepse filloi mu u ashpërsu problemi i papunësisë, se e kam cekë edhe te pjesa e demonstratave bile kur e bëmë planin 1986-1990, që e qitëm diskutim, na e nxorëm që me këtë ritëm të rritjes të papunësisë së regjistruar, numri i të papunëve do ta tejkalojë numrin e atyre që janë në punë në sektorin shoqëror dhe ky ishte një fenomen i papamë në Evropë, ose ndoshta edhe në Afrikë, se dije ka pas, edhe na i shkrum ato analiza, analiza të bazuara në evidencë.
Kështu që, unë ua çova një informatë strukturave politike, e kish lexu kryetari i partisë, njëfarë Sveta Dollasheviq, ka qenë i Prizrenit. Ai më thirri duke m’thënë: “Ti pretiš”. “Ti po kërcënon me këto”, tha se kjo s’mundet me qenë e vërtetë.
Thashë unë jua kam dhënë shifrat, e ju mendoni çka po ndodh në Kosovë. Edhe nejse, i çuam ata numra, edhe kjo ndikoi pak a shumë edhe në federatë që me u rritë pjesëmarrja e Kosovës në atë Fondin e Federatës për Kreditim të Viseve të Republikave dhe Autonomive ma pak të zhvilluara... Kosova merrte pjesë diku në fund gati 37-38%...,
Surroi: Të Fondit?
Mustafa: Të krejt fondit. Domethënë kishte një prioritet aty. Mirëpo na kërkonim pak ma shumë dhe kishte edhe konflikte aty. Na akuzojshin se po e nxitni nacionalizmin, se po e paditni federatën që nuk po investon mjaft në Kosovë. Bile Bakalli kishte një dialog bukur të ashpër me Dolancin, atëherë ministër i Punëve të Brendshme që iu rrit mendja pak se edhe si Tita i dytë e konsiderojke veten. Ai (Dolanci) i kish bo vërejtje Bakallit se pse po flet kështu. E Bakall i përgjigjet: “Ti je njeri i fundit që mundesh me më kallxu çka flas unë!”
U kriju njëfarë situate, kur pak a shumë, njëfarë inferioriteti që e kishim na në Kosovë në përgjithësi u tejkalu me gjeneratën e re, por edhe me përkrahjen e partizanëve.
E di kur u zgjedh Fadili nënkryetar, domethanë njeriu i dytë mbas Titës në Kryesi, na kemi shku me Agim Zatriqin në zyrë edhe kemi nejt aty, s’na ka lëshu dy orë, pra me thanë ishte një angazhim i përbashkët, domethënë nuk ka pas shumë konflikt të gjeneratave. Shumë interesante, shpeshherë në politikë ndodhin konflikte të gjeneratave. Por te na, nuk them që s’ka pasë konflikte, ka pasë tjera, por jo konflikt i gjeneratave.
Surroi: Është momenti i kthesës i këtyre gjeneratave, është momenti i zgjedhjes së Mahmut Bakallit. I cili është i pari kryetar i partisë që s’ka qenë partizan, në ish-Jugosllavi.
Mustafa: Edhe i shkolluem, magjistër i Shkencave Politike, i specializum për produktivitet. Bile, njoftimi jem i parë me Bakallin, ka qenë... unë e shkrova një artikull atëherë e kisha kry ekonominë, për produktivitetin qysh duhet me i kërku... e kish pa, e kish lexu, edhe më thirri në telefon.
Unë isha kryeredaktor i “Zërit të Rinisë”, atëherë. Tha, “bravo e ke artikulu”. Dhe tha se “unë jam ekspert i produktivitetit”. S’më shkojke mendja....
Surroi: Më vonë u specializua në marrëdhënie ndërkombëtare
Mustafa: Po, ka qenë në studime jashtë, ka studiu në disa vende, bile edhe në Indi ka pasë një qëndrim studiues për produktivitet
Surroi: Por, zgjedhja e Mahmutit nuk ka shkuar shumë lehtë.
Mustafa: Këto dy të parat nuk i di. Besoj që ato kanë shku më lehtë. Po ishte pak para “Librit të kaltër”, bëheshin zgjedhjet edhe në parti edhe gjithkund gjitha organizatat edhe erdhi momenti që duhej me u zgjedhë edhe kryetari i Lidhjes së Komunistëve të Kosovës. Mahmuti kishte gjashtë vjet aty, sa po i bjen...
Surroi: 1977-a, gjashtë vjet...
Mustafa: 1971-n ka ardhë ai diku aty, 1971-1972
Surroi: 35 vjeç paska ardhë si kryetar.
Mustafa: Edhe domethënë teknikisht kish problem me Statut, për arsye se llogariteshin si dy mandate, edhe pse s’ishin dy mandate të plota, meqë mandatin e dytë e ka marrë në gjysmë, prej Veli Devës.
Surroi: Por, problemi s’ka qenë teknik, ka qenë politik.
Mustafa: Në krejt republikat dhe krahinat autonome, edhe Vojvodinë e Kosovë, ashtu ishte situata. Krejt i kishin ka tetë vjet mandat. Mahmuti i kish gjashtë vjet. Tito kishte thënë le të zgjedhin edhe një herë, pse m’u lodh me mendu kon me zgjedh, thoshte le të zgjedhin të mirin më gjatë...
Edhe tash këtu, këtu unë veç sa isha zgjedh kryetari rinie, domethënë po flasim mars 1977-s. Na thirrshin edhe neve në ato konsultime dhe unë si kryetar i Rinisë edhe kryetari i Sindikatave, i Kuvendit, i Qeverisë e tjera, domethënë edhe e vishin këta të Beogradit, Fadili, Alia (Shukriu, v.r.) dhe Sinan Hasani..., këta vishin në ato biseda kur duhej me vendos... unë isha në qat bisedë aty, apo zgjedhet Mahmuti kryetar i Partisë apo jo. Nejse, u propozu Mahmuti, por kishte një kundërshtim.
Kundërshtimi ishte prej Dushko Ristiqit, i cili ishte një eksponent i nacionalizmit serb, po shumë i rafinum dhe shumë operativ, në aspektin operativ shumë aktiv, agil. Plus, me të u bashkëngjitën edhe disa kuadro shqiptare, të cilët konsideronin se është një dominim i tepërt i gjakovarëve në politikë edhe e quajshin njëfarë “Lobi gjakovar”, kështu e quajshin.
Nuk ish fort reale ajo, domethënë ka pas ndoshta një teprim në nivele të ulëta, por në përgjithësi, këta njerëz që i njihsha unë as s’ju shkojke mendja për atë punë, ata ishin të preokupum me Kosovën, edhe Mahmuti, edhe Xhavidi, edhe Fadili edhe Ymer Pula, edhe Veli Deva, edhe... ata Kosovën e shihshin, Gjakovën e kishin vendlindje, po nuk kishte naj telashe.
Surroi: Veli Deva më shumë me Mitrovicë.
Mustafa: Po, më shumë ai u brengos për Drenicën pas lufte menjëherë, mandej për Trepçën... Po ishin pak të nxituna prej karrieristëve. Këtu bëhet një lloj ndarjeje, me një konflikt mes atyre që thoshin që po Mahmuti duhet me shku, aq më tepër kur i ka gjashtë vjet e tjerët i kanë tetë vjet.
Tito ka sugjeru, edhe na duhet me duhet me ec me Mahmutin.
Lista e njëjtë, Ali Shukriu, Kolë Shiroka, Sinan Hasani, e të tjerë, tash mos t’i përmendim. Të them të drejtën edhe Iljaz Kurteshi ishte i mendimit që Statuti duhet me u respektu, po ai nuk ishte kundër Mahmutit, por po sugjeronte.
E tash, shkuan në disa raunde, Dushko ia nisi, tha: ”Na kemi nevojë m’u afirmu në federatë”. Tha: “Mahmut Bakallin duhet me e propozu ministër të Punëve të Jashtme”. Veç donte me e heqë prej këtuhit, bënte edhe ku me ditë çka veç me e hek Mahmutin prej këtuhit.
Mahmuti i tha: “Faleminderit për kujdesin Dushko, po këqyri punët e tua”.
Mandej, e propozoj Xhavidin... Xhavid Nimanin.
Xhavidi i tha: Dushka, Dushka leje, Dushka lej këto manevrime. “Dushka” ia bajke...
I tha as Fadili, as Xhavidi, as Ali Shukriu, s’mujnë m’u zgjedhë duhet të rinj mu zgjedh, aty i mëshoi Alisë, aty Alija kish pretendime, po ia nisi prej veti, tha as Ali Shukria jo.
Propozoni të ri. Propozuan Mustafa Sefadinin, andej-këndej por nuk ishin të një rangu edhe pse nuk ishin njerëz të këqij, të kuptohemi. Dhe, në fund, kur nuk ecën punët, e propozuan Iljaz Kurteshin. Qeky grupi këndej. Edhe atëherë me të vërtetë u zumë ngushtë se Iljazi ishte njeri i mirë, njeri që ka kontribu, ishte i mirë me të gjithë. Unë natyrisht vazhdimisht, shkojsha kah Bakalli, a po kupton?
Mirëpo, kur e propozuan Iljaz Kurteshin, prapë duhej me shku kah Bakalli, pak më ngushtojshin se për këta tjerët s’u ngushtojsha hiç, po për Iljazin, pak më vinte keq prej tij, se ishte shumë shumë konstruktiv, shumë i mirë.
Iljazi të nesërmen erdh dhe tha: Unë s’e pranoj kandidimin. U tregua shumë korrekt. Unë tha s’du. E mandej Fadili, tha: “Këqyrni, boll më!” Boll tha. “S’kemi njeri më të aftë se Mahmutin, tjerët po zgjedhin, porosia e Titës është, edhe tha këtë punë e kryejmë”.
Kapërcei qashtu, po është një anekdotë bile. Tash po e spjegoj këtu. Ka qenë një Milan Kërtolica, kryetari i Luftëtarëve. Po u kanë i pasherr, njeri i mirë u kanë. Ai ishte me zgjedhë Mahmutin, edhe Misha Zviceri, krejt të tjerë, veç këta dy serbë.
Surroi: Misha Zviceri ka qenë edhe intelektual bukur i ngritur
Mustafa: Malazez në të shumtën, gati gjithmonë pozitiv.
Edhe ai Kërtolica tha: “Këqyrni, Mahmutit, është i ri, i fuqishëm, i dijshëm. Qasi na duhet neve kryetari!” Ai s’e ditke që për qata e kundërshtojshin.
Surroi: Edhe Mahmuti ka qenë figurë pa komplekse.
Mustafa: Po, Mahmuti ka qenë pa komplekse dhe njeri shumë i popullarizum në Jugosllavi, si njeri i aftë dhe nuk ka pasë kompleks ndaj asnjërit atje. Po kur edhe Dolancit ia ka kthy ashtu...
Surroi: Kjo është me rëndësi të dihet. Ky konflikt, i cili ndodh mes këtyre udhëheqësive, sepse ky manifestohet edhe në dy vende.
Mustafa: Të njëjtit njerëz, mbas 1981-s, fillojnë me sulmu tash, mendojnë se iu erdh koha tash dhe duhet me i qëru hesapet me qit grupin tonë këndej.
Surroi: Prandaj pas 1981-s e kemi pasur Kolë Shirokën, Ali Shukriun, Sinan Hasanin...
Mustafa: Me të të thënë të drejtën Sinani, a di qysh... Sinanin e kisha veçu pak prej këtyre dyve.
Surroi: Pse?
Mustafa: Pse, Sinani ka qenë intelektual dhe e kam lexu një libër të tij, dhe i ka ra pishman çka ka bo. E kam lexu një libër të intervistave që kalon nëpër jetën e tij, edhe ai thotë që më thirri Fadili, mas 1981-s, ky kritikojke shumë pak a shumë me Shqipëri, tepër u ekspozu atje me Enver Hoxhën, po lëvizte..
Surroi: Ai e ka pasur detyrë, më duket e ka pasur.. e ka pasur detyrë prej partisë po..
Mustafa: Nuk e di, po du me thanë... ndoshta, edhe e ka pasë...
Surroi: E ka pasur. Ka pasur ta shkruajë një libër, po e mbaj mend...
Mustafa: Po, ju kanë dhënë detyra se me ju kundërvu
Surroi: Po edhe ky ka pasë me e shkru një libër kundër Shqipërisë.
Mustafa: I bën do intervista, ma kanë dhënë Fatos Hamza, me i lexu në atë libër, edhe në atë libër thotë: “Më thirri Fadili mbas 1981-s dhe më bërtiti. Më kritikoi për qëndrimet e mia, për ato që unë kritikojë, unë nuk ia pranova atëherë, por sot mendoj se unë kam gabu. Fadili ka pasë të drejtë.
Domethanë, njëfarë force aty. Plus, nuk është që s’e ka dashtë progresin e Kosovës në kulturë e këto sende. Ka dhënë një kontribut edhe në letërsi, sidomos në ndriçimin e deformimeve të Plenumit të katërt me atë librin “Era dhe Lisi”, edhe filmi, kështu Jugosllavia aty ka mësu që ka ndodhë në Kosovë. Dhe mu shpesh kolegët e mi në Slloveni, në Kroaci, m’kanë thënë: U, çka kish ndodhë te ju!
Surroi: Para 1981-s që është ngjarja më e madhe, ajo që po e përmend prej fillimit të kësaj bisedë, është “Libri i kaltër”.
Mustafa: Dhe ky është momenti i konfrontimit ku e shohim saktësisht se çka do Serbia mbas ndryshimeve kushtetuese.
Surroi: Është një moment të cilin e ke në libër dhe i cili nuk është shumë i njohur për publik. Është mbledhja e Brezovicës. Fillimisht mbledhja e Gërmisë, madje mbledhja e Brezovicës.
Mustafa: Po, domethënë origjina e “Librit të kaltërt” vjen, në esencë, prej mospajtimit të Serbisë me Kushtetutën e 1974-s. Po balanci i forcave në Jugosllavi ka qenë i tillë që ata s’kanë mujt me i pengu, për shkak se Tito, Kardeli, Bakariqi kanë vendosë që me ba reformën e Federatës, Kosova me u ba entitet i federatës, Vojvodina me u ba entitet.
Surroi: Edhe ky ka qenë kompromisi për Kosovën që mos mu quajt Republikë...
Mustafa: Mos me u quajt Republikë edhe mos pasë të drejt shkëputjeje, ngase Republikat kanë pasë të drejt shkëputjeje.
Edhe atëherë, ata menjëherë kanë fillu... shih, serbët nuk shkoqen qysh ka thanë Pjetër Arbnori. Gjashtë muaj masi u aprovua Kushtetuta, ky kryetari i Serbisë, Dragosllav Markoviq...
Surroi: Drazha...
Mustafa: ...e thërret Pashiqin e do ekspertë të Kushtetutës,
Surroi: Najdan Pashiqi është gjyshi i ministrit të tanishëm të Jashtëm të Serbisë.
I Marko Gjuriqit.
Mustafa: ... Po sigurisht është, masi e kanë shti aty, ku me ditë, mos t’i paragjykojmë njerëzit.
Edhe e formon atë ekipin e ekspertëve, dhe njëkohësisht ia bënë me dije Kardelit. Thotë se na po e formojmë një ekip, me pa qysh po funksionojmë ne, mbas Kushtetute, me ba një analizë. Thotë: Ani, bëjeni analizën. S’i ka shku mendja që i del “Libri i kaltërt”, e i thotë bëni analizën.
Ata bëjnë analizën. Mbas një vjeti e publikojnë, s’e publikojnë... dikur e qesin në diskutim. Mandej kur erdhëm..., unë sapo isha ba kryetar i Rinisë, qat’herë në të njëjtën kohë gati me diskutim rreth zgjedhjes së Mahmutit ka qenë edhe kjo... edhe aty, për dallim prej zgjedhjes së Mahmutit, kanë qenë gati të gjithë unikë udhëheqësia e Kosovës, që duhet me u refuzu. “Libri i kaltër”, në fakt i përmbante të gjitha ato që u shtruan mbas demonstratave të vitit 1981: që duhet mu rikonfiguru, Kosova nuk mundet me shku drejt atje, serbët janë tu vuajt, janë tue u maltretu, serbët s’po munden me hy në punë, serbët po shpërngulen, domethënë sulmi ishte për krejt Jugosllavinë, por i përqendruar më së shumti në Kosovë.
Edhe e kërkonte faktikisht rikthimin e dominimit të Serbisë së kohës së Rankoviqit në federatë. Me dominu Serbia.
Po në rend të parë e kishte konfliktin me dy krahinat autonome, të cilat ishin bo të pavarura në federatë që nuk votojshin si Serbia, por votojshin qysh i kishin interesat e veta. Kështu që ajo u refuzu, domethënë u refuzu kategorikisht.
Surroi: Prej kujt?
Mustafa: Prej udhëheqësisë së Kosovës edhe udhëheqësisë së Vojvodinës njëkohësisht. Udhëheqësia e Vojvodinës atëherë ka qenë domethënë në vijë të njëjtë me Kosovën. Bile ajo s’kish komplekse, nganjëherë edhe ma ashpër se na. Edhe na s’kishim kompleks dorën në zemër, por po du me thanë që ishte sa na e ashpër në refuzimin e saj, Dushan Alimpiq dhe disa tjerë kanë qenë.
Atëherë Serbia tha: Po Kardeli na ka thanë neve... Kshyr se si tash i manipulojnë faktet. Na e kemi pyet Kardelin.
Surroi: Kardeli njeriu i dytë.
Mustafa: Po njeri i dytë në Jugosllavi. Fadili kojshi me Kardelin shtëpitë në Beograd. Thotë: Po shkoj unë te Kardeli. Fadili shkon te Kardeli e i thotë çka ke ba? Edhe e thirre Kardelin në vizitë në Kosovë. Ai i thotë se kanë kërku kështu prej Kosovës, që ti patjetër me shku në Kosovë dhe me i sqaru këto punë, se Serbia po thotë që Kardelin e kemi pyet, dhe se ka thënë në rregull për “Librin e kaltër”.
Ai thotë po s’di unë për atë “Libër të kaltër”, s’di a kishte pas lexu hala a jo. Edhe vjen ai, shumë interesant, vjen mbledhje në Gërmi, edhe aty ke shumë i ashpër Kardeli.
Surroi: Në Gërmi a në Brezovicë? Në Gërmi.
Mustafa: Në Gërmi e para, domethënë, krejt aty ishte kryesia e Partisë, një përbamje e gjanë.
Edhe për shikuesit e rinj, në Gërmi ka ekzistuar një objekt. Ka qenë një rezidencë aty. Mbajshim mbledhje, kur ishin të shtira atje.
Surroi: E pati bombarduar NATO-ja, sendin e parë që e pati bombarduar.
Mustafa: Goxha jam gëzu kur e bombardu. Qaty më ka ra në mend menjëherë baba?
Surroi: Pse?
Mustafa: Po, për çka më kanë thanë për politikën... Edhe aty Kardeli na sulmon neve, thotë: Ju po silleni me serbë, sikurse Rankoviqi që u sjell me juve para Plenumit të Brioneve. Ishte akuzë shumë e rëndë. Desh plasëm aty.
Vështirë pak mu konfrontu me Kardelin menjëherë edhe s’ish taktikë e mirë. S’ish taktikë e mirë, edhe atëherë. Nejse u krye ajo mbledhje diqysh, na shkojshim në Brezovicë me ndejt atje, edhe të nesrit në mëngjes me u ulë shtatë vetë që ishim aty, shtatë-tetë vetë..., prej federate veç Fadili ka qenë, nuk kanë qenë të tjerët.
Surroi: Prej Kosovës kush ka qenë?
Mustafa: Prej Kosovës ka qenë Xhavid Nimani, Mahmut Bakalli, Dushko Ristiqi, Mihajlo Zvicer, ka qenë Mustafa Plakiqi, kam qenë unë, Misha Zviceri, e thashë, edhe Milan Kërtolica.
Qeta kemi qenë, edhe Fadil Hoxha...
Surroi: Prej të cilëve Misha Zviceri dhe Milan Kërtolica kanë qenë pro-Kosovë, po krejt kohën.
Mustafa: Në fakt, edhe Dushku
Surroi: Ashtu a?
Mustafa: Nuk e pranonte, s’guxonte me pranu se ish nonsens, ai zbulohej krejt atëherë. Ajo struktura e tij dekonspirohej.
Surroi: Edhe tash ndryshoi biseda prej...
Mustafa: Jo, aty ndryshoi, është e vërtetë se si duket, ndoshta edhe e ka lexu gjatë natës a ku me ditë... I ka pasë nja 50-60 faqe, ndoshta kanw fol edhe Fadili e Mahmuti, kështu s’i kem pa... na hangrëm darkë, erdhi Nexhmije Pagarusha e bëmë njëfarë gjymyshi aty.
Të nesrit shkojmë, unë isha shumë i brengosur, e kam një fotografi me Fadilin, isha shumë i brengosur çka do të ndodhë se ai (Kardeli) foli shumë keq në Gërmi. Fadili i qetë dhe kështu po shkojmë bashkë në vilën ku mbahej, s’kishte as stenogram, as incizim, as kurrgjë.
Surroi: Me kërkesë të Kardelit.
Mustafa: Me kërkesë të Kardelit. E, atëherë filloi diskutimi... Ma së pari Xhavidi...
Surroi: Çka tha Fadil Hoxha rrugës?
Mustafa: Po rrugës..., i thashë: “Qysh o puna?”. Hajt! - tha. Hajt, mos u ba merak edhe më çliroi pak. Edhe ai njeri me përvojë kish kalu sende edhe ma të rënda njëqind herë sa ajo... po kjo ishte e rëndë në fakt, Fadili e pranoi ma së randi prej krejtve. Edhe nejse foli Xhavidi, i tregoi qëndrimet e udhëheqësisë së Kosovës.
Foli Mahmuti bën një analizë të gjithanshme, domethënë çka domethënë “Libri i kaltër”, e dekonstruktuoi në aspektin politik, e nacional, e ndërkombëtar, se sa është i dëmshëm për Jugosllavi e gjithçka... domethënë, e pat një analizë të shkëlqyeshme. Mandej Dushko Ristiqi tha: Po mirë s’është kjo zgjidhje, ky “Libri i kaltër”, duhet bashkimi i mjeteve i punës, duhet me bashkëpunu me Serbi, andej-këndej... Mihajlo Zviceri e refuzoi kështu, edhe ai me analizë të ngjashme, jo të nivelit të Mahmutit, po mjaft kështu si etatiste, burokratike, staliniste, gjithçka domethënë... Milan Kërtolica foli..., nuk folëm na, as unë, as Mustafa, as Milani, unë deshta me thanë që rinia e Kosovës nuk e duron në këtë libër kurrqysh... “S’ki nevojë”, më thanë.
U hap diskutimi edhe mandej dialogu atëherë ky Kardeli tha: Mu më vjen shumë keq, tha që më kanë përmend se nuk është e vërtetë. Kallxoi qysh thashë unë: “e bëjmë një analizë”, e s’ka mujt me thonë mos e boni analizën...e bojmë një analizë..., tha nuk është e vërtetë që unë i mbështeti këto... kjo është një... bile tha serbisht shumë kështu e errët tha, kjo është një ideologji shumë e errët tha, një ideologji shumë e dëmshme edhe nuk bon me kalu. Mahmuti kërkoi që autorët dhe udhëheqësia e Serbisë mu përgjigj pse kanë bo libër të tillë.
Por Kardeli tha: A dini çka - e kanë hjekë Rankoviqin, Marko Nikeziqin, Latinka Peroviqin, prapë me hjek edhe një garniturë, është vështirë me e duru Serbia, por tha këtë na do ta refuzojmë, masa nuk do të marrim... Si tash që me më thanë mu për dame të luftës: Ju bëheni shtet, por pa e dënu Serbinë.
Edhe ajo ke njëfarë... Po ju lutem tha, naj kompromis të vogël, naj bashkëpunim, tha mos refuzoni gjithçka kur keni interes naj udhë, naj urë, naj komunikim me Serbinë, që s’bënë dëm, bëhen kompromiset që i çojnë ma tutje, zhvillimin institucional e shtetëror të Kosovës, të ekonomisë... nuk janë të këqija gjithmonë, mos u bëni të ngurtë... ndonjë kompromis bëni, po këto i refuzojmë.
Atëherë nisi edhe Fadili, i tha: “Duhet me i qëru hesapet se këta nuk ndalen. Unë i njoh”. Edhe mandej Fadili ke shumë kategorik, tha: “Na shqiptarët, komunistët shqiptarë, udhëheqës shqiptarë të luftës, kemi marrë përgjegjësi të madhe mbi vete që Kosova ka mbetë me Jugosllavi edhe me Serbi dhe na e kemi përgjegjësi shumë të madhe, tash kur kemi ba një përparim, kemi ba një strukturë institucionale, po e ndiejmë veten ma të barabartë, ma komodë, tash tha po sulmohemi, e kjo nuk mund me kalu...”, gati i ra grusht tavolinës..., Atëherë edhe u bë aty një farë... nejse... siç thashë, nuk është stenografu.
Ma vonë, Mahmuti ka shkru, prej kujtesës së vet, e ka pasqyru rrjedhën, edhe na e ka çu neve. Meqë është ba një shënim, e sigurisht duhet me ekzistu në arkivin e Komitetit Krahinor për atë ngjarje.
Surroi: Jemi afër përfundimit. E si duket është bisedë të cilën duhet ta çojmë edhe javën e ardhshme... ky do të ishte përfundim shumë i mirë, po më ra në mend një gjë që është si një lloj ure për momentin, e për emisionin e ardhshëm. Ajo është ti dhe Azemi (Vllasi v.r.) shkoni diku në Marec, më duket.
Mustafa: Po, të dajtë e Azemit. Të dajtë të Azemit.
Surroi: Edhe, ata ju ndalin, ju qesin me hëngër e me pi e me kështu, edhe vjen dikush me sharki.
Mustafa: Jo, ka qenë një fjalë nuse.
Surroi: Ah, fjalë nuse.
Mustafa: Fjalë nuse të dajtë e Azemit. Ata e kishin thirrë Azemin. Azemi ishte kryetar i Rinisë të Jugosllavisë, unë kryetar i Rinisë të Kosovës, bile e shtune, pata shku në zyrë me punu diçka, veç kur e pashë Azemin, hyni. Tha erdha me të marrë me shku të dajtë.
Të dajtë e mi a të dajtë e tu?
Te djatë e mi. E kanë një fjalë nuse, edhe hajde.
Në fakt, nuk njihshim mirë me Azemin se unë isha i ri, ai kishte shoqëri me disa tjerë, po me mua, s’kishim fole, s’kishim ndej shumë, ai donte mu njoftu pak me mua më shumë..., e hajde shkojmë të dajtë.
Azem, jam tue punu.
Hajde, hajde, hajde!
E hipëm në kerr. E ka pasë një “Lladë”, prej Beogradi udhëtojke me “Lladën” edhe shkum në Viti të Marevcit... aty... fjalën nuses edhe plot oda...
Nejse, kur shkojmë në fillim, tha hajde shkojmë se më duhet me pa nanën s’e kam pa moti. Hajde edhe ti. Thashë o vlla shkoj ti fol me nanën. Jo tha, duhesh me ardhë me të folë nëna jeme, e n’odë aty me ardhë ish e papërshtatshme, se plot njerëz, e dulëm na me u taku me nënën e Azemit.
Ajo një grua shumë bujare. Ish ardhë Azemi, s’e kish pas pa një vjet ndoshta shtatë-tetë muaj, ma shumë me mua folke se me to. Nejse u kthym aty, shkum dikur, kangëtarët këndojshin turli kange, u rrallu pak hesapi e Azemi i tha: Knone këngën e Lec Gradicës!
Po s’ka qenë shumë...
Ajo ishte një kangë që fliste për një konflikt, të një personi të njoftur atëherë, Lec Gradica, njëfarë komandosi, njëfarë trimi që ka vra xhandarë, ka vra... ka pas konflikte me regjimin e Jugosllavisë, por edhe për me i ikë dënimit ka shku në Shqipëri, e në Shqipëri e ka marrë malli shumë. Bile në këngë thotë: “Malli për nënën, s’po më len me rrnue”.
Është një nga vargjet... e s’mundet me duru mallin për nënën dhe ju thotë shokëve unë po shkoj në Kosovë. Ata “mos”... ky, duhet me shku në Kosovë. Vjen në Kosovë. Shkon mu konsultu me kumbaren e vet, qysh kah me i ra me shku te shpia, kumbara i vet e tradhton.
E tradhton edhe ai vdes në konflikt.
Kanga është e tillë...
Surroi: Po ai vdes me pushkë në dorë...
Mustafa: Po, po. Ai lufton aty edhe mandej po këto raste që i ngjallshin kësi konfliktesh, në atë kohë, ndërnacionale, në një urrejtje nacionale e tjera, potencialisht një urrejtje nacionale, nuk kishin të preferuara, bile nganjëherë edhe mund të sanksionoheshin .
Kështu që ata u çuditën kur e lypi... hajde more knoni dashuria ndaj nënës, knoni. Azemi tha: “Unë e du këtë kangë, se është dashuri ndaj nënës”...
Po de, thashë, nëna është në pyetje, kah te marrsh edhe atje edhe këtu edhe...
Edhe mandej u çliruam edhe me Azemin s’kemi pasë rezerva kur kemi biseduar.
Surroi: Muhamet, faleminderit! Bisedë interesante. Po e vazhdojmë për javën tjetër. Po hyjmë menjëherë në ngjarjet e 1981-s dhe si duken ato.
Mustafa: Faleminderit Kënaqësi! Mbeta pa t’i ba pyetjet sot, po kam pyetje për ty.