Portretet e penave të letrave shqipe janë përherë imazhe të Panairit të Librit në Prishtinë. Ekspozita më e madhe e këtij lloji përherë u ka dhënë peshë përkujtimeve të ikonave të letërsisë e në ditën e dytë janë shënuar 100-vjetori i lindjes së Jakov Xoxës dhe 110-vjetori i lindjes së Petro Markos.
Në dy aktivitete të ndara në Amfiteatrin e Pallatit të Rinisë rrëfimet e shtrira për dy shkrimtarët kanë sjellë perspektiva e histori. Krejt çfarë mund të përthekohej si e përbashkët e dy përkujtimeve është pavdekshmëria që ua dha vepra e tyre.
Poeti e studiuesi Agim Vinca, shoqëruar me shkrimtarin e studiuesin nga Shqipëria, Behar Gjoka, hapën kujtimet e analizat e tyre ndër vite dhe nisën organizimin duke shpalosur detaje në lidhje me veprën e Jakov Xoxës, në fokus te titujt “Lumi i vdekur”, “Lulja e kripës” e “Juga e bardhë”. Për temë u rrok vepra e Xoxës para dhe pas vdekjes së tij.
“Unë mendoj, siç thotë Heideggeri, ‘shtëpia e qenies është gjuha’, pra është letërsia dhe të kthehesh në vatrën e shkrimtarëve mjeshtër si Xoxa, si Petro Marko, si Koliqi, si Kadare, është nga ato shanset që nuk duhet humbur, sepse Panairi është një dritare e shtuar për të kuptuar se çfarë ndodh me shpirtin e qenies shqiptare dhe shpirtin e letërsisë shqipe. Në këtë kuptim do të thosha që organizatorët bëjnë mirë që i shohin edhe në këtë plan të një përkujtimi. Ka dy lloje kujtesash: është ajo njerëzore dhe ajo e tekstit. Tekstet e tyre janë një kujtesë e pashmangshme. Është mirë të rikthehemi, sepse duke e bërë këtë shohim se çfarë bënë ata, zbukurohemi si marrëdhënie, kuptojmë shtegtimin e qenies njerëzore, qenies shqiptare në këtë rast”, ka thënë Behar Gjoka.
Agim Vinca ka thënë se Jakov Xoxa është pa dyshim njëri ndër shkrimtarët më të rëndësishëm shqiptarë të gjysmës së dytë të shekullit 20.
“Krijues që la pas vetes një vepër, e cila i ka të rralla shoqet në letërsinë shqipe. Një nga tregimet e tij të hershme, një rrëfim i bukur, gati në kufij të legjendës për një bari myzeqar titullohet ‘Kapedani’. Xoxa do të mund të quhej kapedani i Myzeqesë në fushën e letrave dhe veçanërisht të prozës shqipe”, ka thënë Vinca.
E ka kujtuar Xoxën përtej veprës së tij.
“Jakov Xoxa vdiq i ri, 56 vjeç. Xoxa jetonte me veprën e tij, me heronjtë e tij, aq sa, siç dëshmon e shoqja dhe biografi i tij, ndodhte t’i shihte edhe në ëndërr personazhet e tij si të ishin njerëz të gjallë”, ka thënë Vinca, përderisa e ka kujtuar fizikun e tij. “Pamja dhe portreti i tij rrezatonin çiltërsi, mirësi, zemërgjerësi e fisnikëri. Trupi drejt, fytyrë e rregullt, flokët e bardhë, buzëqeshja e lehtë i spikatnin akoma më shumë virtytet e tij”, ka thënë Vinca. Është ndalur te kryevepra e tij “Lumi i vdekur” duke qëmtuar edhe të tjera vepra e personazhe.
“Xoxa krijoi çiftin më të bukur të letërsisë shqipe, Vitën dhe Adilin. Ec e gjeje një tjetër më të bukur, më të skalitur dhe më kuptimplotë. Dashuria mes kosovarit dhe myzeqares e mishëruar artistikisht me bukuri e precizitet të rrallë është pa dyshim një ide gjeniale e Xoxës, i cili si njeri dhe shkrimtar qëndronte përmbi paragjykimet fetare dhe krahinore të rrënjosura thellë në ndërgjegjen e njerëzve”, ka thënë ai, teksa ka përmendur edhe personazhet e tjera të kësaj vepre dhe të shumë të tjerave të Xoxës.
Ndonëse janë shpalosur qasje të shumta rreth krijimtarisë së Xoxës, Behar Gjoka nuk e la pa e përmendur se të tilla konkluzione në këtë organizim përkujtimor mund të jenë relative. Rëndësia e tyre ka thënë se është që rikthen autorët e dikurshëm në mesin e gjeneratave të reja.
“Unë mendoj që letërsia shqipe është në dimensionin e një komunikimi real. Mjeshtri i romanit, mjeshtri i rrëfimit, mjeshtri i kompozicionit si Jakov Xoxa, unë do të thosha që gjithçka që është thënë, është prapë e diskutueshme. Realiteti i librave të tij është univers që sido që ta shpjegojmë nuk shkojmë dot te materia, te fjala, te ai kumt që ai i flet lexuesit sipër. A ka një autor të tillë në letërsinë shqipe? Vështirë ta gjejmë”, ka thënë Gjoka.
Katër orë më vonë, në të njëjtin vend kryefjalë ka qenë Petro Marko dhe vepra e tij. Për autorin që për 78 vjet jetë solli 16 vepra, bashkëbiseduan Aleksandër Çipa dhe Behar Gjoka.
“Tek Petro Marko është një përpjekje për ta rikthyer te lexuesi, për shkak të vlerave që bart dhe përçon poezia e tij, për shkak të vlerave që përçojnë romanet e tij. Unë mendoj që rileximi është një proces që na ndihmon të kuptojmë mungesat që kemi pasur në lexim. Na jep dorë të kuptojmë se vatra të tjera ka teksti i secilit shkrimtar dhe në këtë rast sidomos tekstet e Petro Markos”, ka thënë Gjoka.
Ka treguar në pika të shkurtra edhe për mënyrën se si autori i ka sjellë veprat.
“Petro Marko është shkrimtari që ndërlidh dy periudha letrare: periudhën e brezit të viteve ‘30 me letërsinë bashkëkohore, duke qenë në të dyja planet, në të dyja kohët, në të dyja këto gjendje mjeshtër i shkrimit të tij”, ka thënë ai.
Panairi i Librit të mërkurën pos dy organizimeve përkujtimore solli edhe dy promovime librash e lexime pasazhesh nga Viktor Canosinaj.
© KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.
