“Max Picard”, Emo Verkerk, vaj në shpërpllakë, 2011
Që të mbijnë kohërat moderne, domethënë pezullimi, Max Picard shkruan kështu: Vetëm bota e pezullimit të plotë mund ta hasë një hiç, një Hitler, ta bëjë figurën e prijësit; kur gjithçka ndërpritet humbim zakonin e krahasimit. Thjesht, hiçi Hitler gjendej aty; ngaqë gjithçka ndryshon nga çasti në çast, ishim të lumtur që të paktën qe hiçi Hitler. Një botë e urdhëruar në mënyrë hierarkike e pati projektuar në hiç, hiç i tillë nuk ka mundur madje të shfaqet
E nisim këtë studim modest me disa falënderime, meqë i detyrohem zbulimit të kësaj vepre të veçantë e të jashtëzakonshme Gabriel Matzneffit, që ma sugjeroi fort, ka disa vjet. Nuk kam asnjë dyshim se universitarëve të vegjël nuk u është dashur ta shijonin në të vërtetë tekstin e Max Picardid, botuar më 1945, nëse i gjykoj nisur nga mungesa relative e këtij libri në referencat bibliografike të librave që sjellin në vëmendje nazizmin, pa dyshim për arsyen qesharake se ky libër i dalë shumë qartas nga shtigjet e mundura është veçse një armaturë filozofike që nuk mund t’i zihet besë sipas mandarinëve tanë. Kuptoni kështu se Max Picardit as ia ndien në të vërtetë të përkufizojë konceptin e mosekzistencës duke u ngjitur gjer te parasokratikët! T’i lëmë mburravecët në shumëzimin me kalema të presjeve dhe kthehemi tek “Njeriu i mosekzistencës”. Më intereson vullneti i tërbuar i autorit që rreket të përkufizojë një fenomenologji të mosekzistencës, vektori i së cilës do të ishte gjuha po aq mirë sa fytyra e xhelatit.
Zëri i së keqes
Njëri prej ilustrimeve romaneske të vona nga më interesantet e kësaj tematike që ka të bëjë me zërin e të keqes është libri i Marcel Beyer i titulluar “Zëri i natës”, por sigurisht, kam studiuar gjatë shembuj të tjerë më të njohur, si “Zemra e errësirës” të Joseph Conrad dhe romanin e George Steiner, “Transporti i A. H.” që frymezohet drejtpërdrejt prej tij.
Vetëm bota e pezullimit të plotë mund ta hasë një hiç, një Hitler, ta bëjë figurën e prijësit; kur gjithçka ndërpritet humbim zakonin e krahasimit. Thjesht, hiçi Hitler gjendej aty
ili është, për Max Picard, kushti më i favorshëm që hiçi të shfaqet? Që të mbijnë kohërat moderne, domethënë pezullimi, Max Picard shkruan kështu: Vetëm bota e pezullimit të plotë mund ta hasë një hiç, një Hitler, ta bëjë figurën e prijësit; kur gjithçka ndërpritet humbim zakonin e krahasimit. Thjesht, hiçi Hitler gjendej aty; ngaqë gjithçka ndryshon nga çasti në çast, ishim të lumtur që të paktën qe hiçi Hitler. Një botë e urdhëruar në mënyrë hierarkike e pati projektuar në hiç, hiç i tillë nuk ka mundur madje të shfaqet. Këtë pezullim do ta përqasja me dy nocione, të dyja të lidhura me sferën e demoniakes: si fillim, cilësojmë shembullin e “Makbethit” të Shekespeareit, ku vrasësi i mbretit Dunkan nxit shpërqendrim të thellë, madje një përmbysje të vërtetë të kozmosit. Në vazhdim, ky pezullim më duket se përshfaq disa karakteristika të përbashkëta me paqëndrueshmërinë që, sipas gjygjtarit Pierre de Lancre, nënshkruante përjetë praninë e demonit.
Krimi nazist është ndoshta, krejt thjesht, krimi modern, dua të them krimi i masës, vrasësi në mënyrë të rëndomtë i industrializuar, i racionalizuar, është tmerri që nuk ka kujtesë
Për pezullimin, autori jep një pamje rrëmbyese që e citoj in extenso: “Kur Tamerlan merrte trupat e të gjallëve dhe çerekë shkëmbinjsh, koka njerëzish e gurë, i rraste mbarë e prapë për të ndërtuar me to mure, të kryente një veprim përsosshmërisht të qartë: po ndërtonte një mur me trupa e koka njerëzish dhe dëgjojmë ende, sikur të përshkronin shekujt, kërcitjet e këtyre trupave e këtyre kokave që thyhen; duket se këto kërcitje kockash e këto klithma njerëzish të kishin gërryer shtjeka në ajrin e ngurtësuar, dhe era, kur kalon mbi këto shtjeka, bën të kumbojnë përsëri këto kërcitje e këto rënkime. Ja një krim që mbijeton përgjithmonë, i pastër e pa shteg dyshimi. Mizoritë naziste nga ana tjetër duken të bëra kalimthi: saktësisht sikur disa aparate t`i kishin kryer, që po aq mirë mund të prodhonin diçka tjetër: në këtë çast, aparati vihet mbi krimin, çastin vijues, do të jetë mbi mirëqënien, apo mbi një koncert të Bachut apo mbi edukimin e fëmijëve: janë krime të shëmtuara të bëra si në një lojë apo si përvojë. Ndaj janë kaq të ndryshme, jo aspak të ndryshme nga natyra, por të ndryshme nga mënyra e përvojave; ndryshojmë përvojat në lëndën e mizorive. E gjitha kjo nuk është kaq e përbindshme se nuk është me fuqinë e njeriut por me fuqinë e aparatit, i cili është pa masë e pa kufij.” (fq.51).
Krimi modern i masës
Krimi nazist është ndoshta, krejt thjesht, krimi modern, dua të them krimi i masës, vrasësi në mënyrë të rëndomtë i industrializuar, i racionalizuar, është tmerri që nuk ka kujtesë, që s’është kënduar aspak ose, nëse po, nuk do të lërë gjurmë kurrë në kujtesën e njerëzve që nuk dëgjojnë më çfarëdo qoftë. Dëshira e përkujtimit (siç ekziston sipas Philippe Muray një dëshirë penale, madje shumë thjesht grindaveci) shënjon fundin e kujtesës, errësimin e saj me anën e një gjesti deklasues, pa gravitet as prani reale, pa të tashme as të ardhme, madje, pa dyshim, pa të shkuar ndryshe përveçse të lartësuar, të gënjeshtërt, të ngritur në rangun e ikonës së paprekshme bërë pema e gështenjës gazetareske.
Bota e pezullimit, ajo ku hiçi mund të mbijë papritmas për t’u futur me shkathtësi tek njeriu dhe ta fryjë me ajër (2), është jo vetëm bota e privuar nga çdo lloj hierarkie, ajo ku fisniku dhe shpirtfëlliquri janë plotësisht të njëjtit: “Çka mbush imtën ka pak rëndësi: vrasës a Bach, furrë djegieje apo Holderlin; dora e Himmlerit, që përkëdhel me dhembshuri krahun e një fëmije, imtën më vonë do të vihet mbi llozin që do të shpërthejë gazin asfiksues në dhomën e vdekjes” (fq.55), por rishtë atë të makinës. Bota e makinës, e lindur në favor të pezullimit që teknika nuk mund të mungojë ta lindë në kohën e lashtë të ciklit duke shartuar në të triskullën e rentabilitetit, është ajo e mungesës së kufirit sa u përket mundësive të të bërit njerëzor, siç Gunther Anders nuk do të reshtë së përsërituri. Vetëm një botë ku imagjinata e njeriut nuk ka më kufi, vetëm një botë e rritur mashtrueshëm me dijen humane e shtirjen teknike që thjeshton largësitë e mbush pak më tepër çdo ditë pamundësitë fizike të dikurshme (si një zhvendosje e epërme ndaj shpejtësisë së tingullit) që ndryshe do ta bënin të vazhdueshme shtjellën e kohës, të lidhur mirë me ecjen ose me disa zhvendosje po aq të shkrurtra sa të ngadalta, vetëm një botë e ngjashme, që është e jona, mundet shpërfillshëm dhe me shpejtësinë e rrufesë të kalojë nga dora e Bachut në atë të Himler.
“Është diçka që duket sheshit se një numër vrasësish naziztë nuk e kanë dukjen e vrasësit”
Për Max Picard, është një botë pa vazhdimësi dhe e sheshtë, pa kurrfarë thellësie metafizike, plotësisht horizontale në shtrirjen e saj kthyer në të pushtetshme nga mrekullitë teknike, është pra një botë e zhveshur nga çdo ide e hierarkisë politiko-fetare që ka mundur të bëhej teatri ku palaçot naziste tunden por që, letrarisht, ka lejuar çeljen e frutave të tyre. Në fakt, gjithçka ndodh sikur hiçi të gjallërohej nga një vullnet diabolik që e ka lejuar ta gjejë rastin më të volitshëm ta kryejë futjen e padrejtë, nga ndonjë zgërdhelë (fytyrën e Hitlerit, gojën e tij) në botën që ne njohim. Një herë të hapet zgërdhela, s’ka mjet ta mbyllë më, sigurisht jo duke e kallafatuar me ziftin e sheqerosur që njëfarë François Meyronnis trazon në “Sulmi i shkurtër i vjetërsirës” e tij qesharak, një prozë për të cilën më e pakta mund të themi se është në vetvete e paqëndrueshme ose më tepër e pabesueshme, e pezulluar, pa kujtesë: “Hiçi ekzistonte para Hitlerit, por nuk e kishte gjetur ende shprehjen e tij; hitlerizmi ia dha: është klithma, klithma e jo gjuha, sepse hiçi nuk ka gjuhë” (fq. 20).
Para se të sjell në vëmendje raportet që hiçi vë me gjuhën sipas Max Picardit, le të rrimë ca tek pjesët, për mendimin tim të rëndësishme, ku autori ngjall fytyrën e Adolf Hitlerit. Shablloni i tmerrit, një herë më shumë, është normale: “Është diçka që duket sheshit se një numër vrasësish naziztë nuk kanë dukjen e vrasësit: Himmler, për shembull, ka dukjen e një funksionari postar mjaft pedant, por aspak të xhelatit më të përbindshëm që mund të ketë mbajtur toka. E keqja ishte aty aq përbindshëm përtej çdo kufiri sa nuk merrte më formën njerëzore, dhe meqë forma njerëzore nuk e rrethshkruante dot më, bëhej më e pamatë dhe rritej përtej çdo forme e përmase njerëzore” (fq. 50). Nëse mendojmë fytyrën e Hitlerit, vazhdon Max Picard, dhe pyesim veten për ç`lloj njeriu të bën të mendosh, “kemi përshtypjen të kemi hasur fytyra të ngjashme mes pramatarëve që shesin pulla poste” (fq. 59). Picard i mbyll këto faqe me një pamje të çuditshme, jo vërtet të dalë mbanë nga diku tjetër: “Fytyra e Hitlerit është faqja e jashtme e hiçit” (fq. 63).
Fytyrat e xhelatëve
Hitleri s’është tjetër veç tipit të banalitetit ekstrem nëse mund ta them. Fytyra të tjera xhelatësh meritojnë të vonohemi me ta në spektaklin që na ofrojnë: “Tek vrasës të tjerë nazistë, nga ana tjetër, lëkura dhe mishi i fytyrës janë plotësisht të ngimur nga vrasja, do të thoshim se grushtet e dhënë nga vrasësi i viktimës së tij janë kthyer të godasin fytyrën e vrasësit që duket i bluar nga këto goditje kthyer mbrapsht, i dërrmuar, i sheshtë. Ashtu si këto fytyra shfaqet si një përzierje e thërmuar e vrasësit dhe mishit, ku sytë janë si vraja të këqija” (fq. 50-1). Nuk është madje i sigurt se këto fytyra të përbëra nga vrasësi e mishit të mos jenë përfundimisht aspak ato të mediokrit, njeriut të turmave që, sipas Poe e Baudelaire (por gjithashtu Arthur Machen), është një vrasës i fuqishëm.
Çfarë është gjuha e hiçit? Është zëri i asaj që është ndërprerë. Shohim për shembull këtë pjesë madhështore: “Fjalët e njeriut, në botën e pezullimit, duken të mos kenë fillim, por të vijnë nga dikush që i transmetonte, siç bëjnë punëtorët në një kantier kur kalojnë tjegullat nga toka gjer në kulm, dhe duart e burrave krijojnë një lloj rruge të vetme ku qarkullojnë tjegullat. Fjalët e njerëzve dukeshin të mos jenë tjetër veçse imta të dallueshme të një bisede që vinte prej shumë larg dhe që vazhdonte. Njerëzit e mëparshëm gjendeshin të pranishëm në këto fjalë, dhe kur ndaleshe mbi njerën prej tyre, besoje se dalloje në të fjalët që thuhen lart e poshtë të atyre që kishin qenë dhe të atyre që ende nuk ishin” (fq. 101). Jam rrekur, në mënyrën time, të ngjall krizën e gjuhës (parapëlqej termat e trishtimit të fjalës) që mund të lexohet si këputja e një zinxhiri të gjatë prej ari në njërën nga esetë e mia, të përmbledhura tek “Letërsia në kundërnatë”, e titulluar “Harku i thyer i gjuhës”, referencë e dukshme në tekstet e Jean-Louis Chretien mbi këtë tematikë.
Zëri i hiçit është zëri i njeriut mediokër, pa prejardhje as pasardhës, vrasës a xhelat i humbur në turma, jeta e përditshme e të cilit duket e privuar nga kuptimi më i vogël sepse nuk zotëron asnjë qiell, nuk e përgjon për ta gëlltitur asnjë ferr
Në këtë botë të krisur, sipas shprehjes së bukur të Gabriel Marcel, mëshira që është kënga shëlbuese nuk mund ta mbrojë aspak tmerrin, as madje, mbase, ta fiksojë. Mëshira moderne nuk ngushëllon aspak; ajo stivon tmerrin në arkat e vogla sociologjike, shkatërron historinë e vjetër të vrasjes me sekuencën e poshtër të ngutit të shtypit: “Dhe kur kjo përbindshësi do të ndodhte, shkruan Max Picard, ishte e mbuluar nga melankolia e zezë e njerezve të tjerë, njerëzve që shikonin krimin: melankolia e Tacitit është si një lëmsh që zbret mbi krimet e Neronit; fjalitë e rënda me kuptim të Tacitit janë si orbita e një ylli të errët, shkëlqimi i të cilit përthith krimet e perandorit”. (fq.56). Fjali po të njëjta, ato që J.-K. Huysmans mendonte mbase çastin kur pershkruan çastet e fundit të të kobshmit Gilles de Rais, nuk ekzistojnë krejt thjesht më shumë, ende të gjalla sa andej-këtej, së paku të mbuluara përnjëherësh nga valët e gazetarizmit.
Bota e fjalës së varfër
Në botën tonë që është bota e krisur, bota e sheshtë e ndërprerjes, bota e fjalës së varfër që është slogan, e pornografia verbale e shtypit, në botën tonë që është e zhveshur përfundimisht nga Krishti dhe nga vertikalja e përgjakur që ai ka themeluar mbi Kryqin, antisemitizmi, pohon Picard, mund vetëm ironikisht të dalë në sipërfaqe, për të shpërthyer, edhe një herë, si një shpërthim i neveritshëm i urrejtjes: “ishte e pashmangshme që në një botë gjithmonë të shkëputur nga Krishti të shfaqen në plan të parë ata që ishin të parët që u shkëputën nga Krishti: çifutët. Shkrishterimi i përgjithshëm, i përmbushur në mënyrë të pandjeshme e pa luftëra, vë në pah çifutët që ishin të parët dhe me një vendim të prerë të ndarë nga Krishti. Në një botë ku asgjë nuk është më e dukshme, historia e shenjtë është e ngarkuar të tregojë një shenjë që i dallon ata që do të luajnë një rol të madh në historinë e shenjtë” (fq.117). Këta rreshta, pa pikë dyshimi, mund t’i qenë qortuar (dhe mund të kenë qenë qortuar mbase) nga doktorët e kulluar që do t`i taksojnë Picardit se ushqente një koncept teologjik për më pak ekstremin (ose: plotësisht ortodokse) që e bën zgjedhjen e popullit çifut një zgjedhje të prapë.
Zëri i hiçit është zëri i njeriut mediokër, pa prejardhje as pasardhës, vrasës a xhelat i humbur në turma, jeta e përditshme e të cilit duket e privuar nga kuptimi më i vogël sepse nuk zotëron asnjë qiell, nuk e përgjon për ta gëlltitur asnjë ferr. Zëri i hiçit është zëri i njeriut të mjedisit, ku një nga shfaqjet më komike na është dhënë me këtë qendrën hipotetike politike franceze, këta të moderuarit e përjetshëm që përqesh Abel Bonnard. Jo se e djathta apo e majta, nuk janë aspak mediokre. Qendra, ajo, është ende pafund më shumë mediokre sa nuk zgjedh gabimet e veta, sloganet qesharake, kompromiset. Qendra është hiçi, po aq filozofikisht sa politikisht. Keqbërja është në të vërtetë në ekstreme që i marrim me mend? Jo, jo vetëm: keqbërja e konsumuar, keqbërja mediokre, shumë tipike moderne, përzierje e pamohueshme marrëzie, poshtërsie e oportunizmi, është në qendër, është qendra, asnjanësia.
Çfarë mbetet në botën e ndyrë nga ndotja e dukshme dhe e padukshme e nazizmit? Një njeri i humbur, pa zë, që mërmërit fjalët, gjithmonë të njëjtat, të cilat në mënyrë të palodhshme kthehen në trurin e tij të varfër
Bota e pezullimit është ajo e fjalës së thyer, e gjuhës së hiçit që mund të jetë tjetër vetëm thirrje, fjalë e urdhrit ose namatisje, fjalë e thellë e magjistarit të fjalëve, si Hermann Broch do të rreket të na tregojë në romanin e tij të mahnitshëm: “Ngasësi”. Por le të dëgjojmë Max Picard të pohojë se çdo ngasës është një mediokër, qe Hitleri dora vetë: para, pra, “fjala ishte me aktin në raport të drejtë e real, duke i dhënë shpirt e masë”. Fjala e urdhrit, ajo, nuk është më në raport real me aktin, është vetëm slogani i shkurtër që e urdhëron. Ndaj ushtron një joshje mashtruese: shfaqet si fjalë magjike, që thërret të gjitha gjërat në jetë, dhe Hitleri duket magjistari i madh që namatisjet i nxjerrin veprimin mbi veprimin; së paku nuk parapëlqejmë të themi se këto përbetime bëjnë të mbijnë këto veprimet e ngutura e të njëpasnjëshme të një bote të fshehtë, të njohur vetëm prej tij. Besojmë të shohim një fuqi mbinjerëzore e të parezistueshme; megjithatë nuk kishte në të struktura koherente të asnjë lloji; kishte vetëm fjalë urdhëruese që i shërbente Hitlerit si namatisje e plotfuqishme.” (fq.71).
Fjala prapset dyfish para tmerrit: bërë thirrje apo slogan, i analizuar imtësisht nga Klemperer, do të ishtë e gabuar të mendohej se mund t`i ketë kaluar koha. Me aktet e barbarisë, gjuha humbet, prishet, si fytyrat e xhelatëve. Megjithatë, ngjitja e sëmundjes nuk mund të kuptohet përveçse si e vetmja murtajë, që do t`ia dalë më në fund të frenojë cilatdo qofshin kërditë që ajo do të nxisë, që do ta molepsin trupin e gjuhës. Kjo e fundit duket shumë më thellë e kapur nga e keqja. Nuk është vetëm e korruptuar por si e shfarosur, e kthyer në të kundërtën, nemitja: “Gjuha nuk mund ta shpjerë njeriun gjer buzë greminës ku kërdisin këto përçudnime kriminele. Buzë kësaj gremine, aty ku fjala ka arritur rrëzës së saj, dhe ka prekur fundin, kur ky fund nuk mund ta marrë as formën e një ah! e një rënkimi të fundit, mu në këtë vend shumohen me shpejtësi llahtaritë” (fq.74-5). Max Piccard vazhdon, fort me logjikë, duke kaluar nga pasojat e të keqes mbi gjuhën tek ato mbi njeriun, për të pretenduar përfundimisht me të drejtë që nuk mund t’i ndash këto të dyja. Të prekësh njërin, gjuhën, do të thotë të prekësh tjetrin, njeriun, të mpakësh mundësitë e gjykimit tij, të zvetënosh qëllimet e tij më të pastra, të thashë shpirtin e tij: “Njeriu, i mbërritur në këtë pikë, dridhet; nuk dridhet vetëm para asaj çfarë ka të llahtarshme në Gjermaninë e vonë; dridhet më shumë ende sepse gjendet buzë skajit të gjuhës, aty ku fjala merr fund, sepse aty ku fjala merr fund, njeriu gjithashtu merr fund” (fq.75).
Një njeri i humbur, pa zë
Natyra thotë ankimin e saj, shkruan Max Picard, disa faqe më tej (fq. 126) duke i bashkuar në shqisën time intuitat shumë të bukura të Walter Benjaminit mbi krijimin bërë memec nga mëkati i njeriut, faj që në sytë e tij mund të bëjë vetëm me gjuhën. Jo duke folur që njeriu ka mëkatuar; jo duke emnuar, duke llapur, duke gënjyer, duke i mbiemërtuar: “Vetë natyra duket e turbulluar kur njeriu është i shkatërruar; në të gjitha kohërat një natyrë e turbulluar ka shoqëruar njeriun e shkatërruar, aq sa merr pjesë në tallanditë e njeriut: sëmundjet, tërmetet, ashpërsimet e klimës, kështu shprehet turbullira e natyrës. Natyra thotë ankimin e saj. Por qysh natyra e lidhur me zinxhir (dhe, qëkur njeriu është shkatërruar, i lidhur gjatë me zinxhirë), qysh natyra memece do të kishte mënyrë tjetër për ta thënë ankimin e saj nëse bëhej gjithmonë e më e bukur? Me bukurinë e saj që e ngre ankimin e vet drejt krijuesit, me bukurinë e saj që arrin gjer tek krijuesi!”
Çfarë mbetet në botën e ndyrë nga ndotja e dukshme dhe e padukshme e nazizmit? Një njeri i humbur, pa zë, që mërmërit fjalët, gjithmonë të njëjtat, të cilat në mënyrë të palodhshme kthehen në trurin e tij të varfër. Një marionetë që s’di të flasë, që s’ka më asnjë perceptim të traditës, që refuzon trashëgiminë e të shkuarës, tallet me të tashmen, shpërfill të ardhmen, një fantazmë që nuk ka më madje as kapacitetin të rrijë drejt, të paktën, si Musset e thotë në “Rrëfimet e një fëmije të shekullit”, për të uluritur dëshpërimin e tij. Jo aspak një njeri i egër por një barbar që zemërimin e fundit të krijuesit të tij do të kishte mirësinë ta fshinte nga sipërfaqja e një toke të shkatërruar: “Njeriu i fillimit të kohërave i ngjan gjithashtu njeriut të fundit të kohërave: asnjëri nuk e njeh gjuhën, por i pari jeton, sepse i qaset, tjetri vdes sepse i largohet”. Tek nazistët vazhdon Picard, “fjala ka humbur çdo vlerë dhe të vetmet llogariten gjërat dhe veprimet, por jo ato të fillimit të kohërave, për të cilat Hamann thotë se janë ‘shenja, simboli, pengu i një njësie të re, të fshehtë, të pashprehshme dhe po aq të brendshme, në të cilën komunikohen e këmbehen idetë hyjnore’”(fq.164).
Marrë nga libri “Koha e librave ka shkuar”, Juan Asensio. Botuar më 2019, Les Editions OVADIA, Përktheu: Anila Xhekaliu
