Kulturë

Renesanca dhe epërsia e Evropës

Si rezultat i Renesancës dhe epokës së Iluminizmit, Evropa filloi të vlerësohet në çdo pikëpamje më e fuqishme ndaj civilizimeve të tjera. Në kohën kur evropianët e zbuluan të vërtetën mbi krishterimin në vendin e tyre, misionarët evropianë janë dërguar jashtë vendeve të tyre për të propaganduar. Dijetarët evropianë të shekullit XIX ashtu filluan të shkruajnë nga perspektiva e superioritetit, me rezultatet që duket se janë zbavitëse kur lexohen sot

Është e nevojshme që shkurtimisht të përmenden shkollat kryesore në Perëndim, të cilat janë përpjekur t’i hulumtojnë fenomenet e diversitetit fetar. Kjo është e nevojshme sepse ato janë përgjegjëse për errësimin e hulumtimit më të thellë të diversitetit fetar dhe janë arsye se pse përgjigjet e kënaqshme në pyetjet për të vërtetën dhe autoritetin në universin multireligjioz nuk janë dëgjuar më gjerë, apo ashtu siç është dashur. Përgjigjet e caktuara në këto pyetje fundamentale vijnë nga perspektiva e shkollës tradicionale - shpesh e anashkaluar - e cila vlerëson se është e mundshme dhe e nevojshme që të pranohet vërtetësia e të gjitha religjioneve të shpallura, e të mos rrënohet e vërteta dhe ortodoksia e natyrshme e secilës prej tyre. Shkurtimisht do të merrem me këtë shkollë.

Krishterimi i izoluar perëndimor

Por, së pari kam dëshirë të përqendrohem në shkencë, si në atë krishtere, ashtu edhe në atë shekullare, në Perëndim, që ka provuar të merret me një mori të formave fetare. Kjo është e rëndësishme për hulumtimin e fesë sot. Para kohëve moderne, bota perëndimore - unë këtu mendoj në radhë të parë për botën e krishterë - ka qenë në një situatë specifike në pikëpamje të raportit të saj me religjionet e tjera. Krishterimi perëndimor, që ka pasur pak shkëmbime intelektuale me kishat lindore, pas shekujve të hershëm të erës së krishtere, në një kuptim të caktuar, ka ngelur i izoluar në një kënd të masës euro-aziatike kontinentale. Ndoshta është kjo një formë e shprehjes jo të zakonshme nëse njeriu rri në Londër. Mirëpo, nëse ai jeton në Delhi ose në Teheran, situata duket kështu. Njeriu e vështron masën e madhe të tokës në këndin perëndimor të së cilës është vendi që quhet Evropë. Krishterimi perëndimor mbetet i veçuar në atë kënd gjatë periudhës së rritjes dhe kristalizimit, në periudhën e hershme dhe të zhvillimit në Mesjetë. Ai fare nuk dinte për hinduizmin apo budizmin dhe shumë pak për zarastrianizmin (për shembull Zarathustra është paraqitur në Evropë si matematikan gjatë shekujve të hershëm të krishterimit dhe tekstet e hershme në greqisht apo latinisht shpeshherë e kanë llogaritur si dijetar dhe alkimist, ndërsa ai kurrë nuk ka shkruar tekste për matematikën apo për cilëndo shkencë tjetër). Sa i përket maniheizmit, ai kryesisht u bë i njohur nëpërmes shkrimeve të Shën Augustinit thjesht si arkiherezi në krishterim.

Islami si përjashtim specifik

Por, megjithatë, ngeli një përjashtim specifik e ky ishte islami, që në një kuptim e rrethonte tërë Evropën Perëndimore dhe vepronte si barrierë për depërtimin e Perëndimit në Afrikë dhe Azi dhe si pengesë për takimin me religjione të tjera.

Për shumë kohë, për krishterimin perëndimor, bota ka qenë e ndarë në dy pjesë: bota e krishtere dhe ajo pagane apo jofetare - kjo e fundit kryesisht identifikohej me botën islame. Situata, pak a shumë, ngeli e njëjtë deri në shekullin XVI dhe shekullin XVII, kur evropianët udhëtuan në vendet e largëta dhe kur grupet si jezuitët shkuan në Kinë dhe i shkruanin pushtetit të krishterë në Romë, duke raportuar për religjionet dhe kulturën në Kinë. Është e saktë se Papa ua dërgoi ambasadorin mongolëve kur ata e sulmuan Persinë në shekullin XIII. Gjithashtu, herët në shekullin XII u përhap lajmi nëpër Itali dhe Francë se ka të krishterë edhe në anën tjetër të territoreve myslimane dhe nëse mund të krijohej njëfarë aleance me ata atëherë do të ishte e mundur për t’i mposhtur myslimanët.

Takimi i religjioneve

Përkundër dërgimit të emisarit të tillë, megjithatë, rezultati nuk ka qenë i mjaftueshëm që të ndërrohet vetëdija e Evropës Perëndimore sa i përket ekzistencës së religjioneve tjera. Kur krishterimi arriti në Afrikë solli me vete pamjen e re të botës, të ndarë mes krishterëve dhe paganëve. Përkundër kontakteve të mëvonshme të krishterimit me religjionet e tjera, diçka nga qëndrimi i mëparshëm mbijetoi në qarqet krishtere, veçanërisht sa i përket islamit.

Pra, kjo përvojë historike e krishterimit ka qenë e ndryshme nga përvoja qoftë e islamit, hinduzimit, budizmit apo religjioneve kineze. Në rastin e islamit, veçmas është interesante të vërehet se është e vetmja fe para erës moderne që u ballafaqua me traditën e madhe fetare të njerëzimit, me përjashtim të shintozimit dhe religjioneve të indianëve të Amerikës. Islami u takua me krishterimin dhe judaizmin në vendin e krijimit, zoroastrianizmin, maniheizmin dhe fenë e Mitrës në Persi, shamanizmin, që në formën aziatike është motërzim i shintozimit dhe religjioneve të indianëve të Amerikës Veriore, në Azinë Qendrore dhe Mongoli, me religjionet vendase afrikane në jug të Saharës dhe natyrisht me hinduzimin dhe budizmin në Indi dhe në Persinë Lindore.

Kështu, një person inteligjent, i arsimuar, duke qëndruar ulur në Isfahan, para katërqind vjetësh, ka mundur të lexojë libra në persisht dhe arabisht për hinduzimin dhe budizmin dhe të njihet deri në njëfarë mase me këto tradita. Kanë ekzistuar shumë libra për religjionin komparativ në gjuhën arabe dhe në persisht, ku është debatuar për religjione të ndryshme. Është e vërtetë se ato nuk kanë qenë konform me atë që pasuesit e këtyre feve vetë kanë pranuar, por edhe sot librave të religjionit komparativ u mungon saktësia e duhur. Prandaj, nuk dua të implikoj se ato libra kanë qenë të përsosur, por megjithatë kanë qenë aty dhe kanë qenë të qasshëm për lexuesin inteligjent. Si kontrast i kësaj, ndonjë person inteligjent në Paris, në kohën e periudhës së njëjtë, mezi që ka pasur ndonjë qasje jashtë traditës së botës abrahame, ndërsa pamja për islamin ka qenë e kufizuar në përfytyrimin si mosnjohës i Zotit dhe pagan, e trashëguar nga periudha e mëhershme e historisë evropiane. Sikur bashkëkohaniku i tij në Isfahan, intelektuali hindus në Indi ka ditur për hinduzimin dhe xhainizmin dhe gjithsesi ka dëgjuar për religjionet kineze falë udhëtimeve tregtare atje dhe anasjelltas. Ai gjithashtu ka pasur përvojë të drejtpërdrejtë me islamin, që në atë kohë ka ekzistuar në Indi. Në mesin e civilizimeve kryesore aziatike, ndoshta përjashtim ka qenë Japonia, sepse ka qenë ishull i izoluar i kulturës nga pjesa tjetër e botës, veç Koresë dhe Kinës. Mund të thuhet në përgjithësi se civilizimet e tjera aziatike vetëm se e kanë zhvilluar vetëdijen për religjionet e tjera gjatë periudhës që Perëndimi e quan Mesjetë dhe në të cilën periudhë është formuar civilizimi perëndimor.

Kur evropianët zbuluan të vërtetën mbi krishterimin

Si rezultat i kësaj përvoje unike historike, kur në shekullin XIX takimi serioz me religjionet e tjera u bë realitet për krishterimin perëndimor, Evropa Perëndimore filloi nga një pozicion shumë i veçantë. Kësaj përvoje i duhet shtuar edhe struktura teologjike e krishterimit, që veten kryesisht e ka parë si të vetmin religjion dhe e ka interpretuar thënien e Krishtit “Unë jam rruga, jeta dhe e vërteta”, në kuptimin “Unë jam e vetmja rrugë, e vetmja jetë dhe e vetmja e vërtetë” . Veçse përjashtimeve që ndodhen në veprat e teologëve siç janë Nikolla Kuzanski (Cusa), ekskluzivizmi i teologjisë krishtere e ka plotësuar përvojën historike të krishterimit perëndimor dhe ka bërë qasje serioze ndaj religjioneve të tjera.

Për aq më tepër, si rezultat i Renesancës dhe epokës së Iluminizmit, Evropa filloi të vlerësohet në çdo pikëpamje më e fuqishme ndaj civilizimeve të tjera. Këtu është edhe ky fakt që duhet marrë parasysh: në kohën kur evropianët e zbuluan të vërtetën mbi krishterimin në vendin e tyre, misionarët evropianë janë dërguar jashtë vendeve të tyre për të propaganduar. Dallimi në qëndrim i qeverisë franceze ndaj Kishës Katolike në Algjeri dhe Maroko është shumë interesant dhe indikativ. Identik mund të themi edhe për qeverinë britanike, edhe pse nuk ka pasur antiklerikalizëm në Britani sikur që ka pasur në Francë, sepse mbreti dhe mbretëresha britanike kanë shërbyer si kryetarë të Kishës Anglikane. Megjithatë, qëndrimi i britanikëve ndaj të krishterëve brenda dhe jashtë ishte shumë më ndryshe. Përkundër aktiviteteve misionare në Azi, Afrikë dhe në vende të tjera, brenda qarqeve intelektuale evropiane ka ekzistuar opozita ndaj krishterimit, që ka qenë e lidhur me ndjenjën e superioritetit kundrejt çdokujt tjetër dhe religjioneve të tjera dhe të cilat u konsideruan si “foshnjarake”, ndërkaq pasuesit e tyre u llogaritën si të marrë që ende nuk i kishin shijuar frytet e Iluminizmit. Kur lexonin veprat e Monteskijes, Volterit, Rusos, ata do të ndalonin të besonin në religjione për të cilat mbaheshin ende. Dijetarët evropianë të shekullit XIX ashtu filluan të shkruajnë nga perspektiva e superioritetit, me rezultatet që duket se janë zbavitëse kur lexohen sot.

Shumë vepra në fushën e religjionit komparativ janë shkruar nga ana e dijetarëve të famshëm. Krahas kësaj është e nevojshme të mbahet në mend se bile edhe më i famshmi ndër ata, Maks Miler, themelues i “shkencës së religjionit”, i cili aq shumë ka kontribuar me tërheqjen e vëmendjes për rëndësinë e studimit të religjioneve të tjera dhe ka kontrolluar përkthimin e librave të shenjtë lindorë, nuk i vlerëson Upanishadet si të rrejshme, por si vepër e fëmijëve të vegjël në krahasim me Besëlidhjen e Re, që është një vepër e njerëzve të rritur. Së paku bile ka pasur respekt për Besëlidhjen e Re, por ajo që e ka thënë për hinduizmin duket e pabesueshme.

Seyyd Hossein Nasr ka qenë profesor i Studimeve Islame në Universitetin “George Washington” në Washington D.C. Përgatiti: Skënder Latifi