Mandalà: Arbëreshët, krijues të ideologjisë albaniste

Profesor Mandalà, përgjegjës i Katedrës së Albanologjisë në Universitetin e Palermos në Sicili, në intervistën për “Kohën Ditore”, ka folur për traditën e gjatë albanologjike në Itali, kontributet e arbëreshëve në altarin kulturor të kombit, për bashkëpunimin ndëradriatik, për historinë e shumëçka tjetër. Sipas tij, Rilindja e identiteti kombëtar morën hov mu në mjediset intelektuale të arbëreshëve në Sicili e Kalabri, ndërkaq figura intelektuale arbëreshe, si Gjergj Guxeta, Paolo Maria Parrino e Nikollë Keta, u bënë nismëtarët e “ideologjisë albaniste”. Për udhëheqësin e Katedrës së Albanologjisë në Universitetin e Palermos, revizionizmi në historiografi nuk mund të bëhet me kërkesa politike

Ka lindur në Horën e Arbëreshëve, por në Prishtinë ndihet i lirshëm e plot vullnet. Teksa flet me një arbërishte të kulluar, Matteo Mandalà të krijon sakaq ndjesinë e një intelektuali të vërtetë ashtu sikundër është përshtypja jonë për mjediset e kulturuara arbëreshe. Mosha e tij 61-vjeçare nuk e pengon aspak vullnetin e tij gati rinor për t’iu përkushtuar studimeve albanistike. Më 22 dhe 23 tetor, ai ishte një prej mysafirëve të shumtë në konferencën shkencore “Studimet albanistike” në Itali të organizuar nga Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës, anëtar i jashtëm i së cilës është prej vitit 2017. Për rreth tri dekada, profesor Mandalà është përgjegjës i Katedrës së Albanologjisë në Universitetin e Palermos në Sicili. Karriera e tij akademike ndër vite përfshin një interesim të gjallë në shkencat e humaniteteve: libra, studime e trajtesa të panumërta që qëmtojnë çështje filologjike, letrare e historiografike. Ka botuar në nëntë vëllime veprat e Giuseppe Schiròit, ndërkohë që vite më parë ka sjellë edhe një libër të karakterit filologjik mbi veprën e parë letrare në arbërisht të Lekë Matrëngës “E mbsuame e krështerë”. Përpos punës në Katedrën e Albanologjisë në Palermo, ai ka ligjëruar edhe në universitete të ndryshme italiane, si në Leçe e Mesinë, ndërkohë që ka organizuar konferenca, studime e seminare albanologjike në qendra të ndryshme akademike në Itali.

Në një bisedë për “Kohën Ditore”, profesori arbëresh ka folur për traditën e gjatë albanologjike në Itali, kontributet e arbëreshëve në altarin kulturor të kombit, për bashkëpunimin ndëradriatik, për historinë e shumëçka tjetër. Mandalà beson fuqishëm se Rilindja e identiteti kombëtar morën hov mu në mjediset intelektuale të arbëreshëve në Sicili e Kalabri. Sipas tij, figura intelektuale arbëreshe, si Gjergj Guxeta, Paolo Maria Parrino e Nikollë Keta, u bënë nismëtarët e “ideologjisë albaniste”. Për udhëheqësin e Katedrës së Albanologjisë në Universitetin e Palermos, revizionizmi në historiografi nuk mund të bëhet me kërkesa politike. “Revizionizmi, nëse ekziston, duhet të jetë kritik dhe intelektual e historiani këtë duhet ta bëjë pa kërkesën e askujt”, ka thënë profesori arbëresh teksa ka komentuar përpjekjet e disa qarqeve për të parë në një dritë tjetër Perandorinë Osmane.

Mandalà nuk ka kursyer kritikat as për një pjesë të publicistëve që promovojnë idenë e një prejardhjeje nga pellazgët. I ka quajtur sharlatanë. “Fatkeqësisht, këto sharlatanizma kanë fuqinë t’i kalojnë kufijtë e të dalin jashtë botës shqiptare”, ka thënë ai.

KD: Ju morët pjesë në konferencën dyditore “Studimet Albanistike në Itali”, të organizuar nga ASHAK-u. Cilat ishin përshtypjet tuaja për prurjet shkencore gjatë kësaj konference?

Mandalà: Përshtypjet e mia ishin më se pozitive dhe krenohem që Akademia e Shkencave dhe e Arteve të Kosovës ka vendosur të organizojë një konferencë të tillë. Është nderimi më i mirë që po i bëhet traditës albanologjike në Itali, e cila me siguri është një nga vendet që iu ka kushtuar më së shumti vëmendje studimeve albanologjike. Dikush thotë se është vendi i parë e dikush tjetër vendi i dytë, por unë nuk kam qejf të bëj renditje të tilla. Por sigurisht Italia është vendi me numrin më të lartë të katedrave albanologjike. Janë plot shtatë sosh, ku kryesoret janë të vendosura në jugun e Italisë, ku jeton komuniteti arbëresh. Kjo tregon edhe arsyet pse ka lindur kjo traditë albanistike. Kështu që jam më se i gëzuar për nismën e Akademisë së Shkencave dhe krenar që jam edhe unë anëtar i saj.

KD: Me më shumë se një shekull traditë albanologjike, Italia pati autoritete të shquara në ilirologji (Pisani, Bonfante), arkeologji (Ugolini, Mustilli), e pastaj edhe në gjuhësi (Ribezzo, Pellegrini e Tagliavini). Pse ky interesim i vazhdueshëm për shqiptarët? A ka qenë kjo e lidhur edhe me interesimin e shtetit italian për Ballkanin në përgjithësi?

Mandalà: Patjetër. Janë këto kushte që kanë favorizuar lulëzimin e studimeve albanologjike dhe interesimin e Italisë ndaj Ballkanit dhe veçmas ndaj pjesës shqipfolëse të tij. Sigurisht që interesi është i llojit gjeografik, sepse kemi disa afërsi të natyrshme që na lejojnë të kemi kontakte mes dy vendeve. Në anën tjetër, ka edhe lidhje shumë të lashta, parahistorike, që lidhen me kalimin në brigjet e Adriatikut italian të popujve ballkanikë si, fjala vjen, mesapët, për të cilët thuhet se janë një nga fiset ilire. Kështu kanë filluar interesimet për arkeologjinë e gjuhësinë, dhe emrat që i përmendet janë prej më kryesorëve në fushat e studimeve albanologjike, si gjuhësia historike e arkeologjia që janë shkenca simotra, por edhe në histori e antropologji. Krahas këtij interesimi, Italia ka pasur edhe veçantinë e arbëreshëve. Ne kemi qenë ajo ura lidhëse ideale që ka shtyrë në njëfarë mënyre këtë studiues të interesohen për gjuhën shqipe. Duke studiuar dialektet e arbërishtes, siç ka ndodhur edhe me gjuhëtarë jo-italianë, si profesor Hampi, ata kanë kaluar në studimin e shqipes. Është një temë shumë interesante mesdhetare.

Arbëreshët ende po gjallërojnë

KD: Profesor Mandalà këto kërkime albanologjike janë mbajtur gjallë edhe nga mileu intelektual arbëresh. A vazhdojnë komunitetet arbëreshe të prodhojnë ende një mile të tillë?

Mandalà: Po, jemi ende të gjallë dhe gjallërojmë kulturën arbëreshe dhe atë mbarëshqiptare. Në të vërtetë, arbëreshët kanë meritën historike si themelues të traditës albanologjike qysh në shekullin e tetëmbëdhjetë, kur Shqipërisë dhe shqiptarëve në Ballkan nuk iu lejohej as të kishin shkolla e as të prodhonin në gjuhën e tyre kombëtare. Në mjediset arbëreshe të Sicilisë në shekullin e tetëmbëdhjetë janë themeluar kolegje, ashtu sikundër edhe në Kalabri, që patën rol vendimtar për të ardhmen duke formuar një brez intelektualësh që i dhanë bazat shkencore ndërdisiplinore të albanologjisë ashtu siç e njohim sot e kësaj dite. Kjo traditë vazhdoi për dy shekuj rresht, kurse edhe sot vazhdon të jetë e gjallë dhe të frymëzojë studime të tjera. Natyrisht se kemi probleme të shumta, duke filluar nga mirëmbajtja e kulturës sonë, sidomos gjuhës, por në anën tjetër kemi shpresa tek brezat që do të vijnë, sepse janë ata që do të vazhdojnë punën tonë. Në fushën e letërsisë artistike kemi emra shumë të njohur në skenën kombëtare, si Carmine Abate që shkruan në italisht, por është arbëresh me “gjak e gjuhë” siç themi ne, dhe mban lart emrin e Arbërisë. Ka edhe shkrimtarë të tjerë që shkruajnë arbërisht si Giuseppe Schirò Di Maggio e autorë të tjerë të njohur në mjediset tonë arbërishtfolëse. Shpresojmë që, përmes kontakteve që kemi me Kosovën e Shqipërinë, të dyja palët do të përfitojmë nga dialogu i përbashkët.

KD: Meqë u përmend pikërisht ky aspekt, si qëndron bashkëpunimi me qendrat universitare në Tiranë, Prishtinë e Shkup?

Mandalà: Bashkëpunimi është i shkëlqyer. Janë marrëdhënie shumë të mira, pozitive e të ndërsjella në kuptimin që ashtu siç na kanë ftuar rregullisht në çdo aktivitet në Shqipëri e Kosovë, ashtu edhe ne i kemi ftuar kolegët tanë të nderuar nga Tirana e Prishtina që të jenë mysafirët tanë e bashkëpunëtorë në projektet që kemi në Sicili e Kalabri. Në fakt, rrjeti ndëralbanologjik është ai që na siguron të ardhmen. Nëse nuk ka lëvizje idesh e dialog të vazhdueshëm midis nesh, është e pamundur që të fitojmë ato rezultate që janë në dobi të shkencës.

KD: Profesor, gjatë konferencës në ASHAK keni përmendur edhe traditën albanologjike në Palermo. Por sot a do të veçonit ndonjë emër të ri të profesorëve, studiuesve e gjuhëtarëve që tregojnë interesim për shqipen e shqiptarët?

Mandalà: Ka shumë të tillë. Fatkeqësisht, jo të gjithë kanë përfaqësuar karrierën universitare, sepse jo për të gjithë ka vend në Universitet. Megjithatë, do të përmendja disa emra. I pari është bashkëpunëtori im, Gëzim Gurga, i cili është vendosur në Sicili dhe bashkëpunon me mua prej 15 vjetësh. Ai është profiluar si kërkues shkencor në Universitetin e Palermos dhe shpresoj që në të ardhmen edhe ai do të jetë profesor, trashëgimtari im. Kjo shënon një hap përpara në marrëdhëniet ndëradriatike. Pastaj tash kemi edhe ish-studenten, Sara Manali, e cila është futur në rrugën e karrierës akademike. Ajo është historiane e zonja dhe ka shkruar mbi historinë e bashkësive arbëreshe. Do të përmendja edhe një ish-student timin në Universitetin e Padovës, Francesco Scalora, që merret me historinë e rajonit ballkanik dhe marrëdhëniet shqiptaro-greke. Duhet të përmendim se në Padovë dikur ekzistonte një shkollë albanologjike që ishte themeluar nga profesor Tagliavini. Edhe gjatë luftës, aty pati emra, si Ernest Koliqi, Namik Resuli, etj. Ajo ishte një nga qendrat më interesante në Italinë mes dy luftërave botërore dhe shpresoj që edhe aty do të rilulëzojë tradita albanologjike dhe ballkanologjike. Një studiues tjetër i mirë, që tani është profesor në Universitetin e Palermos, është edhe arbëreshi Vito Matranga që ka kontribute edhe përtej albanistikës. Themeluesi i katedrës së greqishtes së vjetër ishte një arbëresh nga Palazzo Adriano, Giuseppe Crispi. Kjo do të thotë se mjediset tona nuk janë kufizuar vetëm me një fushë të caktuar. Vito Matranga ka dhënë kontribute edhe si gjuhëtar sa i përket kontaktit gjuhësor midis të folmeve arbëreshe dhe dialekteve italiane, që në fakt janë kontribute me shumë vlerë shkencore.

Rindërtimi i identitetit dhe fizionomisë së një populli e kombi

KD: Le të kthehemi të letërsia. Është një traditë shkrimore që mbase fillon nga Lekë Matrënga. Shqiptarët kishin diaspora historike edhe në Greqi, në Dalmaci, në provincat e Danubit, por çka e shpjegon këtë impuls të pazakontë krijues ndër arbëreshët?

Mandalà: Unë mendoj se arsyeja kryesore është hapësira kulturore në Itali ku janë vendosur arbëreshët në Itali. Siç dihet Italia ka kulturë të lashtë dhe është një vend që ka thithur traditat më të mira nga kultura evropiane. Në kohën e ardhjes së arbëreshëve, në Itali veçse kishin filluar përpjekjet për çlirimin e Ballkanit apo për frenimin e pushtimit osman. Kishte shumë aktivitete, e njëra prej tyre ishte fuqizimi i kulturës arbëreshe në Itali, duke e ndihmuar atë që të lindte edhe me fuqinë e pendës, pra me shkrim. Përpjekja e Matrëngës është e para për të pasur një traditë shkrimore në gjuhën shqipe, madje mund të themi se që nga ai moment, viti 1592, lindi letërsia arbëreshe. Unë pata fatin që të gjeja kopjen e vetme të shtypur të këtij katekizmi dhe, pasi e përgatita për botim, ai u botua në vitin 2012 nga shtëpia botuese “Ombra GVG”. Matrënga është vërtet themeluesi i kësaj tradite shkrimore që vazhdoi gjatë gjithë shekujve pasues. Kurse nga shekulli i tetëmbëdhjetë e tutje, falë ndihmesës për letërsinë dhe gjuhën arbëreshe që siguroi Kolegji i Palermos i themeluar nga At Guxeta në vitin 1734, filloi edhe letërsia e mirëfilltë artistike arbëreshe.

KD: Me kontributet e at Gjergj Guxetës në shekullin e tetëmbëdhjetë që shkroi traktate etnologjike për shqiptarët, për të vazhduar tutje me kontributet e Nikollë Ketës që bënte referencime për të kaluarën maqedono-epirote, me kontributet e Gavril Darës së vjetër që sikur u përpoq të krijonte një epos arbëresh, a mund të thuhet se shqiptarët ishin të parët në Ballkan që fituan një vetëdije etnike dhe nacionale? Te grekët dhe të tjerët kjo filloi shumë dekada më vonë...

Mandalà: Është një nga pyetjet më të mençura që mund të më bëjë një gazetar shqiptar. Kjo pyetje ngre një çështje shumë delikate dhe të rëndësishme në kuadrin e formimit të etnosit shqiptar dhe të asaj lëvizjeje që iu dha identitet kombëtar shqiptarëve. Në shekullin e tetëmbëdhjetë, në kohën kur në krejt Evropën po lulëzonte ideja e një identiteti kombëtar, edhe shqiptarët patën fatin të kishin një lëvizje të ngjashme. Këtë nuk e patën në Shqipëri ku e kishin të ndaluar të kishin shkolla, të përdornin gjuhën, të quheshin popull me tipare të veçanta e të ndryshme nga Perandoria në të cilën bënin pjesë. Për arsye edhe të karakteristikave të vendit në Sicili e Kalabri, ku njerëzit e atjeshëm bënin përpjekje për të krijuar një identitet të tyre, edhe arbëreshët zhvilluan një aktivitet kërkimor që i çoi të kishin materiale të shumta në fushën e gjuhës, letërsisë, traditës antropologjike, historisë, etj, e kështu të rindërtonin identitetin dhe fizionominë e një populli dhe kombi. Këtë e bënë në shekullin e tetëmbëdhjetë pikërisht arbëreshet që sapo përmendët, si At Guxeta, pasuesi i tij në seminar Paolo Maria Parrino dhe Nikollë Keta që janë ideologët e parë të asaj që unë e quaj ideologji albaniste. Jemi në shekullin kur heshtja ishte e plotë në Shqipëri dhe askush më nuk e përmendte emrin e shqiptarëve si popull, sepse ishin pjesë e Perandorisë Osmane. Ndërsa në jugun e Italisë janë fillesat e procesit të identifikimit të kulturës shqiptare si kulturë kombëtare. Është po ajo kulturë që përgatiti shekullin pasues ose shekullin e nëntëmbëdhjetë të nacionalizmave e romantizmit. Falë ndihmesës që dha De Rada në fillim të shekullit nëntëmbëdhjetë me veprat e tij letrare dhe sidomos me aktivitetet politike e ideologjike, nga ai moment e tutje lind Rilindja. Rilindja nuk erdhi nga qielli me një letër që Naum Veqilharxhi i shkroi të birit, por lindi pas një lëvizjeje gjithëpërfshirëse që u krijua gjatë një shekulli në mjediset e shqiptarëve siciliano-kalabrezë. Në Shqipëri këto ide depërtuan falë murgjërve bazilianë, të cilët qysh nga shekulli gjashtëmbëdhjetë kishin hapur në jug të vendit shkolla për katekizëm. Këto ide kanë përparuar ngadalë edhe falë kontaktit të vazhdueshëm të priftërinjve katolikë që vinin në Itali dhe arbëreshëve që kalonin në Shqipëri. Lidhjet mes arbëreshëve dhe shqiptarëve kanë qenë të vazhdueshme gjatë shekujve. Prandaj është një përrallë, një mitizim madje, përpjekja e disa intelektualëve për të futur në debat devijimin e rrymës së natyrshme të historisë. Kur flitet për nacionalizmat në Ballkan, nuk mund të merren skema ideologjike që vlejnë për popuj evropianë e të vendosen në mënyrë mekanike sikur të gjithë popujt na qenkan bijtë e së njëjtës nënë. Nuk është ashtu, sepse edhe një nënë mund të ketë shumë bij ku secili ka identitetin e tij.

Perandoria Osmane i ndaloi shkollën dhe gjuhën shqipe

KD: Profesor si i komentoni disa prirje revizioniste për periudhën osmane, që gjakojnë të krijojnë një imazh opulent për Perandorinë Osmane. Gjatë gjithë këtyre shekujve, mileu intelektual, nëse mund ta quajmë të tillë, prodhoi vetëm një Jahja Dukagjini që diku në një divan të tij e përmend që “raca shqiptare është raca ime” (Arnavud asli olub-dur aslim). Pas tij nuk pati të tillë...

Mandalà: Unë nuk jam historian, por jam marrë me historiografinë ose artin e shkrimit të historisë që është një shkallë më e lartë e saj. Puna e historianit është e vështirë dhe e çon atë detyrimisht të matet me materiale dokumentare e arkiva. Por historiani ndonjëherë edhe mund të gabojë, madje shpesh ka ndodhur që edhe historianë të njohur të kenë dhënë interpretime të gabuara mbi faktet që ata njohin. Kjo mund të ndodhë për shumë arsye. E para është se nuk e kanë informacionin e plotë dhe kështu vjen deri te keqinterpretimi. Sidoqoftë, kjo është e falshme për një historian. Ndryshe është kur një historian gënjen duke qenë i vetëdijshëm për një gjë të tillë. Këtu më nuk bëhet fjalë për revizionizëm. Revizionizëm është vetëm kur e di se është bërë një gabim i caktuar pavetëdijshëm e pa qëllime dytësore dhe që ai duhet ndrequr. Por kur gënjehet, nuk është më fjala për gabim, por për manipulim. Manipulimet duhet të luftohen me ashpërsi, sepse manipulimi i së vërtetës shkon kundër dijes. Siç thoshin romakët “Amicus Plato, sed magis amica veritas” (Unë e kam mik Platonin, por më shumë e kam mike të vërtetën). Kur vjen një kërkesë nga organizma qeveritarë për rishikimin e historisë, unë si intelektual dyshoj se kjo është një kërkesë e pastër. Nëpërmjet manipulimeve mund të kalohet në pretendime ideologjike-politike. Revizionizmi, nëse ekziston, duhet të jetë kritik dhe intelektual e historiani këtë duhet ta bëjë pa kërkesën e askujt. Unë kam shkruar një libër ku kam demitizuar mitet e historiografisë arbëreshe, duke i quajtur ato si manipulime që janë bërë në një kohë të caktuar për të dhënë përgjigje për problemet që nuk shpjegoheshin asokohe. Miti i duhet njeriut për të kaluar epokat në të cilat ka vështirësi për të kuptuar se çfarë po ndodh. Nëse nuk ka shpjegim racional për një kundërthënie, atëherë gjendet një tjetër shpjegim dhe kalohet në mit. Mitet janë pozitive kur nuk shkojnë në dëm të askujt, por në momentin kur përpiqesh të japësh një interpretim mitografik për të “qëlluar” armikun, atëherë kemi të bëjmë me një problem. Gjuhë e urrejtjes është kur flet kot për një armik potencial, por kur flet për luftëra, ajo nuk është gjuhë e urrejtjes, por urrejtje e historisë. Kur një popull e pushton një popull tjetër, nuk mund të thuhet se kjo është një miqësi që ka lindur ndër shekuj. Është pushtim dhe nuk mund të quhet ndryshe. Kur një pushtim vazhdon për gjashtë shekuj, nuk mund të thuhet se është vetëm një pushtim, por është edhe një përpjekje për asgjësim të një populli. Është fakt se shqiptarëve iu është mohuar përdorimi i gjuhës shqipe në shkolla, i vetmi popull që për shekuj nuk e pati mundësinë të kishte shkollat në gjuhën e tij. Edhe në kohën e romakëve nuk zhdukej kultura vendëse, për shembull gjermanët nuk u tjetërsuan pas pushtimit nga romakët. Pyetja që duhet të shtrohet është pse tani po kërkohet rishikimi i historisë, a ka një arsyeje logjike për këtë? A duhet të rishikohet figura e Skënderbeut? Patjetër, nëse ka materiale të reja për një gjë të tillë. Por të thuhet se ai ishte shkaku i rrënimit të Shqipërisë, ky është një manipulim që duhet kundërshtuar fuqishëm.

KD: Është përmendur si mynxyrë fakti që shqiptarët nuk e kanë pasur klerin e vet, sidomos te popullata ortodokse. Por ka dëshmi se edhe në jug, ku helenizmi ishte më i fortë në qendra si Voskopoja e Janina, mu atje lindën dhe u kalitën intelektualë që bënë përpjekje për shkrimin e shqipes. Ndërkaq në anën tjetër, në brigjet përkundruall, arbëreshët provuan që feja ortodokse nuk përkthehej nevojisht në akulturim. Si e shpjegoni këtë?

Mandalà: Është një problem tejet i ndërlikuar që i përket organizimit kishtar. Ndryshe nga Kisha katolike që ka një qendër vertikale, Kisha ortodokse këtë e ka në mënyrë më horizontale. Nuk është e vërtetë se ortodoksët nuk kishin klerikët e vet. Fill pas Koncilit të Firencës e Mantovës, kur u vendos për një afri midis Kishës katolike dhe asaj ortodokse para se të binte Bizanti, është krijuar një traditë uniate që ka afruar dy Kishat dhe vende-vende ka krijuar disa komunitete fetare, ku riti lindor pranohej si rit katolik. Arbëreshët kanë një histori të përveçme, sepse ata vetë e kanë sajuar gjendjen e tyre të sotme, që i njeh ata si një kishë sui juris brenda sistemit katolik. Pra, ne jemi katolikë, kemi një sistem me priftërinjtë tanë me struktura dhe norma tona, por në të njëjtën kohë jemi edhe autoqefalë. Pas Koncilit të Firencës, Roma është përkujdesur që priftërinjtë katolikë dhe ortodoksë në Shqipëri të kishin mundësinë e shkollimit dhe kështu gjatë shekullit të pesëmbëdhjetë e gjashtëmbëdhjetë dërgoi shumë vizitorë apostolikë. Njëri prej të cilëve ishte edhe një kardinal katolik, me emrin Komuloviq, i cili vizitoi gjithë viset që sot janë Kosovë, madje edhe në Prishtinë në vitin 1584, në Prizren e Novi-Pazar. Përpjekja e tyre ishte të njiheshin me realitetin dhe të krijonin kushte për të pasur një strukturë klerikale që do të vepronte në emër të Krishterimit. E gjithë kjo përpjekje nuk është se dështoi, por pati vështirësi jo nga ana e turqve osmanë, por nga fakti që ishte vërtet vështirë të krijoheshin rrjete të fuqishme. Punën e kanë bërë françeskanët e jezuitët në një fazë më të vonshme, por këtë e kanë bërë edhe arbëreshët misionarë që shkuan në jugun e Shqipërisë, në Sarandë, Himarë dhe gjithë zonën e bregdetit. Ishin murgjër bazilianë që vinin nga Sicilia, pra katolikë por të ritit lindor. Këta të fundit ishin më të suksesshëm, sepse arritën që në shkollat e tyre të katekizmit të kishin edhe “bijtë e turqve”. Kjo domethënë se gjuha e komunikimit, kur diskursi lidhet me fjalë tona, arrin të shkatërrojë çdo rezistencë ideologjike. Sidoqoftë, ky është një problem që duhet gjurmuar thellë, sepse kemi fare pak materiale të njohura ose shumë materiale të tjera që presin të zbulohen.

Letërsia e sotme shqipe ka frymë moderne

KD: Cili është vlerësimi juaj për letërsinë aktuale në Shqipëri e Kosovë?

Mandalà: Unë kam një përshtypje shumë të mirë e pozitive për të. Lexoj shumë nga letërsia artistike që prodhohet në Shqipëri dhe Kosovë, por nuk do të përmend askënd, sepse nuk më takon të vlerësoj me emra të veçantë. Megjithatë, mund të them se ka prirje interesante. Fatkeqësisht, kjo letërsi njihet vetëm aty ku flitet shqipja dhe ajo do të duhej të përkthehej e të kalonte përtej kufijve të Ballkanit, pra të përhapet në botë. Mendoj se për këtë do të ishte mirë edhe një angazhim shtetëror e publik, meqë letërsia shqiptare është shumë e pasur dhe moderne nga fryma. Ajo mund të japë një kontribut të padiskutueshëm në mbarëvajtjen e letërsisë botërore.

KD: A qëllojnë në shenjë kritikët e huaj kur e fshikullojnë letërsinë tonë për tema shumë shqiptare, shqiptarocentrike madje?

Mandalà: Më vjen keq që, krahas këtyre të mirave, kemi edhe shumë të këqija. Mbase përgjigjja më e mirë ndaj tyre është heshtja. Të mos përsërisim, atë që profesori im i filozofisë antike më tregonte në rastin e Aristotelit kur te “Metafizika” e tij kishte përmendur një palo poet me emrin Simonides. Vetë fakti që emri i tij u përmend në veprën e Aristotelit, të gjithë ata që merreshin me “Metafizikën” i detyronte të dinin se kush ishte ai. Heshtja është përgjigjja më e mirë që mund t’iu jepet sharlatanëve. Për fat të keq, ata janë realitet dhe ekzistojnë. Mua më bën përshtypje fakti që kanë aq hapësirë në diskursin publik mbi çështje që jo vetëm janë pa bazë shkencore, por edhe janë trillime e gjëra që përçajnë. Kjo shkon në dëm të kulturës mbarëkombëtare. Fatkeqësisht, këto sharlatanizma kanë fuqinë të kalojnë kufijtë e të dalin jashtë botës shqiptare. Dhe ata që i lexojnë jashtë Shqipërisë mendojnë se shqiptarët me të vërtetë besojnë se janë pasardhës të pellazgëve, se janë bijtë e faraonit egjiptian e të ngjashme. Këto janë sharlatanizma me bisht! Ato duhet të luftohen me heshtje absolute, por duhet të ketë edhe një fushatë didaktiko-pedagogjike që nxënësit të dinë dallimin mes kërkimit shkencor dhe sharlatanizmave. Duhet të studiohen historia, gjuhësia historike e antropologjia kulturore, etj. Po t’i shihni kurrikulumet e tyre, asnjëri nuk ka një formim të prerë në fushën me të cilën merret. Vijnë nga fushat më të çuditshme...

KD: Por a është njëfarë amullie e qarqeve akademike që ka krijuar hapësirë që kjo kategori të vijë në shprehje?

Mandalà: Unë shpresoj që të mos bien në këtë kurth institutet kërkimore shqiptare që kanë traditë, kulturë e metoda. Jam i sigurt që asnjëri nga kolegët e mi nuk do të bëjë rrëshqitje në favor të këtyre rrymave. Por po të ndodhë kjo, unë do të jem prej atyre që do t’i denoncoj hapur.

Gjuha e njësuar, domosdo për të ardhmen e shtetit

KD: Është folur sa e sa herë për “koinenë” letrare të vitit 1972. Sot ajo i ka krijuar rreth 50 vjet përdorim. Si e shihni standardin e shqipes, a ka nevojë për plotësim?

Mandalà: Gjuhët kanë historinë e vet, janë organizma të gjallë dhe në mënyrë të natyrshme ndryshojnë me dekada e shekuj. Italishtja e sotme nuk është ajo e Dante Alighierit. Çdo shekull, çdo vit e çdo moment krijon kushte të reja. Që të jemi të qartë duhet të bëhet një dallim: një gjuhë letrare i duhet shtetit për të komunikuar. Nuk mund të kemi varietete të ndryshme. Këtë e kanë bërë të gjithë popujt në botë. Në nivele të ndryshme të komunikimit, secili është i lirë të shkruajë si di e si do. Por kjo nuk do të thotë që nuk duhet të ekzistojë norma letrare. Ajo është e nevojshme, sepse një shoqëri moderne do të përballet me situata të vështira në të ardhmen dhe gjuha e komunikimit duhet të jetë e njësuar. Ndërkohë ajo gjuhë mund të ndryshohet e plotësohet, këto janë probleme të hapura ku vetëm gjuhëtarët mund të ndërhyjnë. Nuk është e lejueshme që ai që nuk merret me gjuhësi të thotë të vetën, sepse thjesht dashurohet në dialektin e vet. Italia ka një gjuhë letrare që flitet si në Milano, ashtu edhe në Palermo. Por nëse komunikon me një milanez, ai flet në një dialekt krejt tjetër nga një italian i Palermos. Por të dytë komunikojnë fare bukur, duke folur gjuhën letrare italiane. Dialektet duhet mbrojtur patjetër, sepse ato janë pasuri për një popull. Nëse një gjuhë letrare merr fjalë nga dialektet, ky është një përmirësim. Këtu duhet të ketë qëndrime joideologjike, pra jo me logjikën “unë jam i djathtë, dua këtë gjuhë” ose “unë jam i majtë dhe e dua atë gjuhë”, etj. Këto janë çështje delikate që lidhen edhe me të ardhmen e një shteti dhe seriozitetin e tij. Nuk dua të bëj shaka, por kanë ndodhur raste të çuditshme: gjatë luftës së Risorgimentos, nuk ekzistonte një qendër ushtarake e njësuar. Në një vend në krye të një reparti ishte një komandant që vinte nga Milano dhe fliste dialektin e tij milanez, ndërkohë që ushtarët i kishte nga vende të jugut të Italisë, si Kalabria e Sicilia. Ai dha një urdhër me një fjalë dialektore që kalabrezët e sicilianët e interpretuan ndryshe, madje edhe këta të fundit ndryshe nga njëri-tjetri. Ata e humbën betejën ngase nuk e kuptuan urdhrin e dhënë nga komandanti i tyre. Tani do të kemi një shtet si ky? Unë them “a” dhe tjetri e mendon “b” e tjetri “c”?!

KD: Shqiptarët tashmë i kanë tri palë institucione akademike të ndara në Tiranë, Prishtinë e Shkup. A mendoni se kjo gjendje e ndarë shkakton probleme e pengesa?

Mandalà: Jo. Në fakt, këto reflektojnë gjendjen aktuale që kanë tri shtetet. Nuk merrem me çështje politike, por një policentrizëm shkencor nuk është i keq. Edhe në Gjermani e Itali, kudo ka shumë akademi. Mbase më interesante do të ishte një specializim për secilën akademi, por me interes do të ishte edhe lindja e një rrjeti ndërakademik që do të bashkonte pak a shumë përpjekjet për të gjurmuar, njohur e promovuar kulturën mbarëshqiptare. Këto janë edhe probleme që lidhen edhe me të ardhmen e tri shteteve në rajon, dhe gjithçka varet me atë se çfarë do të ndodhë në vitet e ardhshme. Nuk mund të flasim për këto institucione si mjete për të zgjidhur problemet të cilat në nivelin politik nuk mund të zgjidhen. Është thjesht problem politik dhe nuk guxoj të bëj interpretime.