Surroi: Në “Pikë”, mysafir është Jeton Neziraj, njëri prej dramaturgëve më të njohur, jo vetëm të Kosovës, po tash njëri prej dramaturgëve më të njohur evropianë.
Jeton, mirë se erdhe!
Neziraj: Mirë se të gjeta!
Surroi: Dua ta filloj këtë bisedë me një koncept të cilin ti e ke zhvilluar. Në fakt, është rrjedhë e diçkaje që ka ndodhë në “Teatrin Dodona”, kur “Teatri Dodona” ka lindur si teatër i rezistencës, dhe ju jeni gjeneratë e cila i ka rezistuar okupimit me krijimin e një realiteti paralel.
Çkaje i reziston sot teatri?
Neziraj: Po ndoshta për hir të korrektesës me u kthy pak më herët në histori, sepse ka një trajektore të këtij lloji teatri të rezistencës, që mundemi me e quajtë, pra te vitet e ’80-a, ku klima politike ndryshon dhe ku edhe teatri fillon me u adaptu dhe me e kriju një lloj gjuhe, e një kod krejt tjetër teatror, me komuniku me publikun shqiptar.
Pra, është një brez i tanë i regjisorëve e krijuesve të viteve ‘80 që përfshijnë Agim Sopin, Fadil Hysajn e plot të tjerë, të cilët përpiqen me rezistu tue përdorë një gjuhë krejt të kodifikume. Prandaj, teatri i ‘90-a është gati si lloj produkt ose konsekuencë i atij teatri, teatri politik që nis në vitet e ‘80-a.
E ’90-a, besoj që ka qenë periudha kur e ka formësu këtë lloj profili edhe qet’ interesimin tim për teatrin e për temat politike, nuk di fazë ose periudhë kështu ma inspiruese për mua edhe që e ka formësu komplet identitetin tim si krijues i teatrit, sepse thjesht konstelacioni ka qenë i atillë, i dimë raportet e rrethanat, në të cilat kemi jetu e kemi vepru, ka qenë veç një teatër i cili ka qenë funksional, “Teatri Dodona” edhe vetë akti i përcjelljes së një shfaqjeje teatrore, sepse në atë kohë kam qenë student dhe veç si shikues është konceptu si një lloj akti i rezistencës.
Pra, po shkojmë në teatër, jo vetëm me pa një shfaqje teatri, po vetë ideja e të qenit bashkë aty në atë sallë, është perceptu si akt i rezistencës. Kështu që, mbas luftës gati si automatikisht vokacioni jem krijues për temat ka qenë i lidhun me këto temat politike edhe një pjesë e mirë e dramave që janë shkru, sidomos në atë periudhën e mbasluftës deri ndoshta n’vitin 2020, e kanë pasë këtë lloj elementi të rezistencës, po rezistenca e fenomeneve të ndryshme politike, sociale, religjioze kryesisht brenda Kosovës.
Tash së voni e kam pa që interesi tematik është hapë, është zgjeru, sepse ndoshta për shkak që kam shkru shumë drama dhe janë shterë një pjesë e mirë e temave të cilat i kam trajtu, por edhe për faktin që e kam përshtypjen që shoqëria edhe politika është emancipu edhe është shumë ma e hapur ndoshta me i përtyp edhe me i pranu një pjesë të temave, të cilat asokohe janë trajtu...
Surroi: ...ose t’i injorojë totalisht...
Neziraj: ...ose me i injoru... por mendoj që është më tepër pjesë e emancipimit të përgjithshëm, sepse e marr shpesh shembull temat si, për shembull, ajo “55 Shades of Gay”, kur e kemi realizu në 2017 ose 2018 ka qenë tabu. Është pa si kontroverse, me thânë kemi pasë stres, tensione, më besa edhe fymje e shantazhe në rrjete sociale, kërcënime të drejtpërdrejta, prezencë të policisë në teatër, në shumicën e rasteve kur e kemi dhanë në Prishtinë. Kërcënime një herë patëm në rrjete sociale prej atij zyrtari të Ministrisë së Drejtësisë.
Pra, ka qenë një situatë ndryshe, por që ajo situatë është transformu dhe është relaksu radikalisht për ndoshta dy ose tre vjet, sepse atë shfaqje kur e kemi dhënë mbas dy ose tre vjetëve, është perceptu si komedi. Publiku ka qenë shumë ma i relaksum edhe jo të gjithë ndoshta janë dakordu ose dakordohen me materien e me qasjen, por thjesht e kanë kuptu që kritika është pjesë e këtij domeni teatror, edhe pengesa, edhe përpjekja për me ndalë është një akt jocivilizues, edhe i dënueshëm, sepse më duhet me pranu që në shumicën e rasteve, dhe përmenda tash vonë, se tash garant kemi me kalu te kjo pjesa e veprimtarisë përtej Kosove, por në Hong-Kong kur po diskutojsha për teatrin në Kosovë dhe për raportin tonë me shtetin, e përmenda si fakt. Unë besoj që është e rëndësishme me e theksu idenë që policia vazhdimisht ka qenë në mbrojtje të shfaqjeve teatrore.
Domethënë, ne kurdo që kemi konsideru që ka një potencial për njerëz ose grupe të caktume me provoku ose me provu me ndalë shfaqjen, ose me kriju probleme, e kemi ftu policinë, domethënë për një pjesë të mirë të shfaqjeve, prej “Fluturimi mbi teatrin e Kosovës” deri te kjo e fundit, “Gjashtë kundër Turqisë”, policia ka...
Surroi: edhe te “Bordel Ballkan”...,
Neziraj: ...domethënë policia vazhdimisht ka qenë në mbrojtje të institucionit të teatrit, edhe në rastin e “Teatrit Oda”, pra si teatër i pavarur, e sidomos kur shfaqjet i kemi pasë në Teatër Kombëtar, në institucion publik, kushdo që kanë qenë grupe që e kanë kërcënu, edhe politike, sepse shpesh kemi pasë presion edhe prej vetë politikës, pra policia ka qenë aty.
Surroi: Ta marrim një shembull, ta marrim një ilustrim për këtë, “Bordel Ballkani” ndoshta ka qenë shfaqja e cila ka tërheqë më së shumti nevojë për mbrojtje. Pse?
Neziraj: Po, sepse kemi pasë të bëjmë me një grup të njerëzve të cilët kanë pasur njëfarë pushteti, domethënë pushtet real në skenën politike të Kosovës, pra Shoqata e Veteranëve të Luftës. Edhe ata disa javë më përpara incidentit me shfaqjen “Bordel Ballkan”, i pamë që hynë në Parlament dhe e bllokuan mbledhjen e Parlamentit...,
Surroi: A e kishin lexuar ata shfaqjen, a kanë parë diku?
Neziraj: Ata jo, por ndoshta edhe kanë lexu, besoj që e kanë lexu, por ne kur filluam prova të kishim aktorë, të cilët dy u tërhoqën, njëri për motive të tjera, kryesisht religjioze, tjetri për motive, me thënë, patriotike.
Surroi: Mospajtim me?
Neziraj: Mospajtim me qasjen dhe mospajtim me konceptin, kryesisht të regjisorit. Tjetri thjesht, në fillim ishte entuziast, derisa e kuptoi që në fakt nuk dihet kush është Agamemnoni e kush është Klitimenestra... në cilin tabor jemi tue i vendosë ngjarjet, e ideja ishte se nuk kishim nevojë me i vendosë ngjarjet, ne e vendosëm dramën ashtu siç ishte, si një dramë e bazume me një temë antike.
Prandaj, veteranët u nxitën prej njerëzve përreth e dramën ata në realitet e kishin pa, sepse kur erdhën në Teatër Kombëtar, në takimin, kështu të ballafaqimit, kur u ballafaqun drejtpërdrejt, atëherë erdhën me dramë. Ata e kërkuan, zakonisht kur njerëzit kërkojnë drama prej meje për lexim, ua jap më shumë qejf, sepse kanë ngelë shumë pak njerëz që i lexojnë këto drama, thashë, por e di që ju s’keni ardhë me qëllim me lexu vërtet, por keni ardhë me qëllim me e pengu mbajtjen e shfaqjes, prandaj jo, s’jua jap, ata e nxorën prej çantës. Njeni tha: “E kemi!”. E thashë, po e di që e keni, sepse, natyrisht, pse keni ardhë. Por ka qenë një incident jo fort i këndshëm.
Surroi: A kanë kërkuar diçka të ndërrohet te drama?
Neziraj: Atë ditë unë isha, domethënë ka qenë dy ditë para premierës, ose një ditë, më duket, edhe unë qëllova rastësisht. Këta të tjerët, Agim Sopi me gjasë nuk qëlloi aty në teatër.
Surroi: I cili ka qenë drejtor...
Neziraj: Drejtor i Përgjithshëm i Teatrit. Beqa erdhi dhe isha në bufe dhe ka ndarë një grup i veteranëve, dhe unë pak naivisht thashë: “O po, hajt t’i takoj se, demek, unë jam këtu, edhe u jap shpjegime”.
Dhe ata ishin ulë në atë sallën e leximit të Teatrit Kombëtar, kur hyna, ata u ngritën krejt në kambë, kështu njëfarë ideje e respektit, se erdh drejtori. Thashë s’jam drejtori, jam autori. Demek, pak ma pak.
Por ke situatë e tensionume, sepse ata erdhën me idenë që me kërku me u ndalë shfaqja. Edhe ata pak bile u befasuan kur panë që dikush po reagon edhe po përpiqet me i kundërshtu, sepse ishin dhjetë, pra s’kish ardhë një me negociu e me diskutu çështjen e përmbajtjes e me i sqaru pikëpyetjet që i kishin, por kishin ardhë dhjetë veta, prezenca ishte kërcënuese, domethënë çka kanë me lypë dhjetë veteranë në Teatër Kombëtar?
Pra, s’kishin ardhë vizitorë të rregullt. Edhe ke një moment i pingpongut, i deklaratave dhe ata pak vërtet ishin në konfuzion, pra kush është ky fëmijë që po na kundërshton, sepse të fuqishëm edhe mandej u tensionun, thanë: “Okej, ne po thojmë jo, nuk do të jepet, ti vazhdo, pra nëse qenke kaq trim”. Pati edhe kërcënime, pati fymje aty, kështu drejtpërdrejta, por kjo shërbeu, mendoj që ka shërby si incident edhe ka shërby edhe fakti që ne nuk u tërhoqëm. S’u tërhoqëm, sepse besoj që nëse një koncesion i asaj natyre është bâ në atë fazë...
Surroi: Ndaj cilit, ndaj cilitdo grup...
Neziraj: ...ndaj cilitdo grup, nëse dikush njihet që ka pushtet, edhe konsideron që është hisedar në përmbajtjen artistike të një vepre artistike teatrore, domethënë është problematike. Por ai incident mandej mur vizibilitet të madh, policia natyrisht reagoi të nesërmit, ishte edhe interesant që atë ditë qëlloi edhe ish-ministri atëherë i Malit të Zi, që disa vjet, dy ose tre vjet më përpara e kish porositë këtë dramë për Teatrin Kombëtar të Malit të Zi, kur ai kishte qenë drejtor i Teatrit Kombëtar, Janko Ljumoviq, një burrë fantastik, një dashamirës i bashkëpunimit rajonal, pra ishte hera e parë që ai kish porositë dhe po e vinte në Teatrin Kombëtar të Malit të Zi një dramë shqipe të Kosovës.
Edhe ai qëlloi në Kosovë edhe po i pyes, a ke me ardhë nesër në premierë, tha me qejf po, por jam pjesë e protokollit, tha edhe varet prej Ministrisë së Kulturës kështu a e sheh të arsyeshme me qenë prezent. Por mandej erdhi dhe u bë një rrëmuje e panevojshme, e cila, natyrisht, besoj u zgjidh pa incident, fatmirësisht, por që ka dhënë një shembull jashtëzakonisht të mirë për rastet e tjera, të cilat kanë pasu dhe ndoshta iu ka dhënë sinjal të mirë e mesazh të mirë krejt grupeve të tjera që kanë pasur aso lloj apetite me diktu.
Surroi: Edhe problemi i shfaqjeve tua për shumë kritikë është fakti që ti tallesh me realitete. Në jetën tënde ti ke përjetuar gjëra të ndryshme, UÇK-në, familja jote, me sa e di unë, ka qenë e përfshirë në ndihmë aty, kanë kaluar kah ti në Kaçanik.
Neziraj: Po aty problemi është që andej nuk gjejnë vjegëz domethanë, edhe më kujtohet kur u takum ato ditë te shfaqja “Bordel Ballkan”, thanë na kanë folë që familja ka kontribuu dhe ata janë ok, demek, po ti kah dole? Ky është problemi domethanë. Çka ka shku keq me ty?
Në atë drejtim nuk kanë pasë arsye... unë besoj që atë trashëgimi nuk e kam përdorë kurrë edhe s’e kam konsideru si një kapital që mundem me përdorë për konfrontim me askënd dhe për përfitim në çfarëdo rrethane, por më ka shërby mua me qenë rahat me vetveten edhe me kuptu që nëse realizoj shfaqje që janë kritike, ato në të vërtetë janë të shëndetshme për shoqërinë, janë të shëndetshme për emancipimin edhe për zhvillimin shoqëror, por një pjesë e njerëzve kanë hezitu, sepse kur krijohen do farë matrica, dhe kur krijohet njifarë komoditeti social e politik, dhe kur dikush provon me bâ pikëpyetje mbrenda atij realiteti, pikëpyetje ka njëherë të vështira, natyrisht hezitojnë edhe argumentet kryesore kanë qenë njëherë, sepse po e cenon idenë në kauzën e pavarësisë, mandej sepse po e cenon idenë e shtetformimit...
Surroi: Jo, jo vetëm që po e cenon, por po tallesh, ke elemente të burleskës në këto, edhe të groteskës.
Neziraj: Ato po se po, kanë qenë natyrisht pjesë e atij arsenali artistik që e ka bâ atë veprim... një pjesë të mirë të dramave të mia, domethënë edhe po janë ndier ndoshta në siklet, janë ndier të fyem, një pjesë e publikut kohë mbas kohe, por teatri nuk është aty me i rahatu krejt shijet, apetitet edhe idetë e projeksionet e krejt shtresave sociale
Surroi: Në fakt është katarasis, a po?
Neziraj: Katarsis, dhe unë mendoj që elementi thelbësor i teatrit, ose i këtij teatri që përpiqemi me realizu, ndoshta është ai i empatisë, pra përpiqem m’u pozicionu fort te njerëzit, te qytetarët, te grupacionet që nuk kanë zâ, që nuk kanë pushtet, që nuk kanë...
Surroi: ...për shembul?
Neziraj: ...te minoritetet, për shembull, te viktimat e luftës, te grupet sociale të margjinalizume, pra e kemi kuptu që pozicionimi më i fuqishëm është gjithmonë ai kufini ku s’kishim dashtë me kalu, sepse i pushtetshmi ai që ka pushtet veç e ka megafonin në dorë dhe nuk ka nevojë edhe për një, edhe për një teatër me iu bâ krah.
Prandaj, kjo shpesh ka kriju telashe dhe e ka prekë nervin e një pjese të publikut, por ashtu okej, unë mendoj që nëse një shfaqje teatri i vnon në siklet homofobët, ose nacionalistët, ose njerëz që janë të lidhur me grupe parapolitike, është krejt legjitime.
Surroi: Edhe aq ma mirë për ty si autor
Neziraj: Po, aq ma mirë, sepse e bën të rëndësishme dhe e bën të domosdoshme një shfaqje teatri.
Surroi: Është interesant se ti je shndërruar... ia ke marrë bukën një pjese të analistëve politikë me shfaqjet e tua, sepse nëse e mbaj në mend mirë, ti ke qenë i pari që pate bërë shfaqje për qytetin që po ndërtohet apo diçka është, e ka pasur në fillimet e tua para njëzet e kusur vjetësh dhe pastaj ke mbërritur te vrasja e Rexhep Lucit, si një simbol i degradimit social. Qysh duket Prishtina prej perspektivës sate?
Neziraj: Shfaqja e parë që e përmende është “Qyteti po rritet”. Në fakt, është një shfaqje për një familje rome, që kthehet dhunshëm prej Gjermanisë edhe mandej përpiqet m’u gjetë në realitetin e Kosovës pas luftës, pra konfrontohet me një Prishtinë të re kaotike, dhe përtej kësaj, edhe me racizmin në rritje edhe me një botë që ata e kanë lanë mbrapa para luftës, por konfrontohen tash në një format tjetër.
E së voni e kemi realizuar shfaqjen ”Pesë stinët e armikut të popullit”, të cilën tash, së voni, në këtë muajin e kalum, e rimendum pak e riformatizum edhe e dendësum materien edhe e fokusum pak më shumë te Rexhep Luci, te vrasja e Rexhep Lucit edhe te Prishtina sot.
E kam problem me fole për Prishtinën, sepse realisht ajo që e konsideroj shtëpi, koncepti i shtëpisë, për mua ka evoluu shumë edhe kam fillu me besu që shtëpia është aty ku ka një teatër dhe ka njerëz me të cilët mundem me folë për teatrin.
Surroi: Pra, një pozicion metafizik...
Neziraj: ...metafizik i qytetit, ose i shtëpisë, ose i asaj hapësinës ku ndihem ma komod. Pra, përderisa plot njerëz lidhen me qytetin ku jetojnë, unë kam vërejt që nuk e kam atë ndjesi më për Prishtinën. Nuk them që nuk ndihem rehat, për përkundrazi e konsideroj që ka qenë një qytet dhe është një qytet shumë inspirues, sepse këtu i kam shkru dramat dhe nuk besoj që kisha mujt me i shkru këto drama që i kam shkru dikund tjetër, domethënë me këtë lloj pasioni që i kam shkru.
Pra, në atë drejtim ka qenë edhe ngelet qytet vërtet inspirues, por përndryshe më duket një qytet ngulfatës, një qytet i betontë, një qytet ku pavarësisht atij entuziazmi për me bâ teatër, për me kriju teatër, është bë gati e pamundshme.
Domethënë është kriju një situatë tepër dëshpëruese, kur ti s’ke thjesht një teatër normal me u ulë me kushte bazike, me bâ një shfaqje teatri pa u konfrontu me probleme thellësisht banale të tipit...
Surroi: Edhe është interesant, gjithkund në botë rreth teatrit ndërtohet një qytetërim. Prej momentit kur është themeluar “Dodona”, kur është shndërruar në pikë të rezistencës, ajo pikë e rezistencës është venitur, sepse kur ec prej “Dodonës” deri te “Teatri Kombëtar”, ty të ka ndryshuar sistematikisht ky qytet
Neziraj: Relacionin e komunës edhe krejt shtetit ndaj teatrit, ndaj kulturës, mendoj që më së miri mundemi me e kuptu me ”Dodonën” sot - referencën dhe kuptimin që e ka pasë ai teatër për një periudhë të gjatë, sidomos në kohën e kur është drejtu prej Faruk Begollit. Domethënë, nuk po flasim më për të ‘90-at, sepse ’90-at kanë qenë një periudhë ku koha i ka dhënë në fuqi dhe i ka dhënë kuptim atij teatri, po edhe mbas ‘90-ave, ka qenë pikë referente për ne të rinjtë, për studentët, por edhe për publikun. Sot e ke atë teatër totalisht të degradum. Harroj kur shkoj në “Dodonë”, harroj që ekziston ai teatër, sepse komuna harron që e ka një teatër, në vërtet nuk e konsideron si institucion të vetin, e konsideron si barrë.
Surroi: Edhe ndonjë ditë aty ka më qenë një stendë e shitjes së letërsisë religjioze.
Neziraj: Unë besoj që në atë drejtim po shkon edhe ndoshta ma mirë bile me shku në atë drejtim edhe heqim dorë prej idesë që e kemi në teatër që quhet “Dodona”.
Prishtina është qyteti, ose të themi kryeqyteti i vetëm në Evropë, se ma tutje nuk kam dije me e konfirmu, që nuk ka teatër të qytetit. Pra, nuk ka ose si i thonë “Stadt Theater”, ose “City Theater” , ose “Gradsko Pozorište”, ose cilindo kryeqytet dhe qytet solid në çdo vend të Evropës ka një teatër të vetin. Prishtina nuk e ka.
Prishtina thirret në “Teatrin Dodona”, “Teatri Dodona” është konceptu dhe funksionon si teatër për fëmijë dhe të rinj, domethënë ka pasë tjetër profil. Nuk ka teatër të vetin.
Teatri Kombëtar është institucion shtetëror, që nënkupton është pjesë e një strukture krejtësisht tjetër. Pra, vërtet është bâ e mundimshme me funksionu dhe me jetu si artist... me vjet ndoshta edhe më ka lëshu ai entuziazmi, por vërtet jam shumë i pikëllum që nuk ka kushte bazike për me punu.
Surroi: A është ndoshta simbol që përreth “Dodonës” është ngritë një ligjërim religjioz islamik në “Katër llullat”, i cili është pak më i ngritur se tradicionalisht, me atë që jemi mësuar tradicionalisht. Ti je marrë me këtë punën e islamit politik, e ke atë shfaqjen të cilën gati është paralajmëruese për ngjarjet në Paris, “Shembja e Kullës së Eiffelit”, e cila është shkruar në Paris, me sa di unë, e ka mund të shkruhet aty, te “Katër llullat”
Neziraj: Po aty s’di a kisha guxu me shkru.
Por është tragjike..., Është pjesë që evitoj me e frekuentu. Domethënë, kur shkoj kah “Dodona” është sikur me kalu nëpër varre, është një ambient që nuk e njoh, edhe nuk e pranoj si të tillë.
Ajo është aty, ekziston, por më duket i huaj. Nuk mundem me paramendu këtë shoqëri të reduktume në asi ambienti dhe s’kisha dashtë me pranu dhe mendoj që pjesë e angazhimit tim si krijues, është pra me i shthurë ato lloje ambiente, ato lloje geto të atilla, të cilat nuk ndjellin kurrgjë të mirë për shoqërinë.
Surroi: Po, a ka mundësi që në një të ardhme, po ashtu, të kemi shfaqje të cilat merren me sentimentin antiislamist, antimysliman, në fakt se jo antiislamist, sepse jetojmë në një botë në të cilën ka paragjykime, po ashtu antimyslimane të qarta.
Neziraj: Po, unë realisht, për sa i përket shumicës së temave, vërtet...
Surroi: Je kundër paragjykimit
Neziraj: ...jam kundër paragjykimit, po se po, por kam qenë i hapur, pra i kam targetu fenomenet, pra edhe të islamit politik dhe radikalizmit islamik në shfaqjen “Shembja e Kullës së “Eiffelit”, por mandej edhe të “The Handke Project” atë sentimentin antiislam evropian, që shkon në mënyrë gati arbitrare, çfarëdo që është që vjen prej pjesës së Islamit, është e keqe. Pra nuk kam pasë paragjykime në këtë drejtim edhe kam qenë i hapur në trajtimin e temave dhe pozicioni im vazhdimisht ka qenë pozicioni një krijuesi, pa ra në ideologji të caktume ose pa u instrumentalizu për ideologji të caktume, e kjo ka vlejtë edhe për tema të tjera politike, domethënë nuk është se e kam pasë një vijë edhe mbi të cilën jam fokusu vazhdimisht.
Kam observu fenomene të ndryshme, kam provu me gjetë atë pulsin edhe ato vibracione shoqërore edhe mandej i kam artikulu me një shfaqje, të cilat ka njëherë kanë rezonu pak më mirë, ka njëherë jo shumë mirë, por është pjesë e angazhimit.
Surroi: Po ta rikapitulloje se jemi në çerek shekull, nuk po kalojnë vitet, po kalon një çerekshekull. Po të rikapitulloje, cilat janë tri sfidat kryesore ndaj të cilave ti si krijues mendon se i ka shoqëria në Kosovë?
Neziraj: Tri sfida? Po mendoj që konfrontimi me religjionin, ose me këtë sentimentin në rritje të fundamentalizmit religjioz...
Surroi: Domethënë të keqinterpretimit politik të religjionit...
Neziraj: ...të religjionit ose të dy-tri kampeve, se nuk po i reduktojmë vetëm te një religjion i caktum.
Pra, ajo e konsideroj që është një element që shoqëria do të duhej me targetu dhe me u konfrontu
Surroi: Qysh?
Neziraj: Po ndoshta tue diskutu, tue hapë debat, dialog të sinqertë me vetë atë komunitet edhe tue e bâ të mundshme atë komunitet me e përfshi ma drejtpërdrejt dhe mos me e demonizu, por me pasë si pjesë të shoqërisë, e jo si diçka e jashtme që është infiltru këtu, por është pjesë, ekziston ndoshta edhe një dialog në atë drejtim kish me ndihmu edhe vetë atë grup religjioz me kuptu që ata dhe secili grup i asaj natyre e kanë lirinë e praktikimit të religjionit e të cilitdo besim, megjithatë ajo liri nuk do të duhej m’u eksportu ose me qenë pengesë për tjetrin me ushtru besimin e vet ose mosbesimin, në këtë rast.
Pra, kur vnohen këto kondita dhe kur projektohet një lloj hapësire e këtillë e debatit edhe e përcaktimit të linjave ndërmjet këtyne grupeve, unë besoj që atëherë ka hapësinë në këto grupe të ndryshme me koekzistu.
Surroi: Po e të shkojmë konkretisht, sepse religjioni është shfaqje. Nuk është shfaqje teatrore, por ka elemente teatraliteti në të, domethënë Mesha ka kapacitet teatror në veti, ritual... Xhumaja e ka efektin e vet, bile te ne është edhe më e eksponuar, sepse disa herë i shohim edhe jashtë.
Çka do të ndodhë kur të ndërtohet, për shembull, xhamia e re në Dardani dhe kjo shfaqje pastaj e përfshin një komunitet shumë më të madh, i cili jotradicionalisht mund të jetë i inklinuar të dalë në rrugë e të bëjë lutje.
Neziraj: Unë kisha preferu me u ndërtu një shkollë ose një teatër...
Surroi: Po, por realiteti është që po ndërtohet.
Neziraj: Por realiteti është i atillë dhe vërtet e kam vështirë me e perceptu dinamikën në ato lloj konstelacioni, ku njerëzit bëjnë përpjekje dhe me shumë këmbëngulësi me e ndërtu edhe një tempull fetar.
Pra, njëjtë e kam atë lloj qëndrimi edhe për sa i përket Katedrales në Prishtinë, kur është ndërtu atje, njëjtë edhe për xhaminë, dhe për cilëndo xhami, objekt fetar që ndërtohet.
Pra, në parim jam për objekte kulturore, edukative e jo për ato fetare, por nuk mendoj që objektet fetare i japin najfarë sinjali pozitiv për këtë shoqëri, në atë në drejtim të cilin ne jemi zotu që i kemi me shku në kuptimin e atyne vlerave që i quajmë vlera të demokracisë, vlera të të drejtave të njeriut, sepse e kemi pa që religjioni në të vërtetë është okupu, dhe mundet kollaj mu okupu për një grupi të vogël të njerëzve, të cilët natyrisht e përdorin për qëllime ideologjike të veta dhe shumë kollaj njerëzit munden me ra në grackën e atij grupi dhe të atij lloji ideologjie.
Surroi: Më ra në mend, në mesjetë ka ekzistuar teatri, i cili është shfrytëzuar në shumë dimensione të krishterimit, domethënë ka qenë teatri i cili i popullarizon motivet biblike, por njëkohësisht shtron pyetje, a do të ishte e mundur, një shfaqje e cila e konsideron të shqyrtojë vlerat bazike të Islamit, pesë vlerat bazike të tij, t’i problematizojë, t’i shtjellojë dhe të tregojë se ato, ndonëse janë pjesë të një religjioni, janë universale njëkohësisht. Kujdesi ndaj tjetrit, dhënia e ndihmës...,
Neziraj: ... thelbi i religjionit, besoj. Po, unë mendoj që është e nevojshme të bâhet ajo, por në të njëjtën kohë realiteti tregon që ata njerëzit ose grupet religjioze e konsiderojnë njëfarë territori të vetin dhe janë pak rezistues...
Surroi: ...të paprekshmërisë...
Neziraj: ...të paprekshmërisë, dhe kur ti ke qëllime të mira hezitojnë, sepse nuk të konsiderojnë pjesë të atij grupacioni... Është e njëjtë edhe me fenë krishtere, dhe ne e kemi atë regjisorin kroat, që shpesh trazon ujëra edhe kur merret me tema religjioze, krishtere... të cilat vërtet e përbëjnë thelbin e religjionit,
Surroi: Problemi është ky, se ai regjisori kroat zakonisht e prek institucionin e jo besimin si të tillë.
Edhe këtu ti mundesh me thënë se reagojnë më shumë bashkësitë, institucionet religjioze, sesa vetë besimtarët.
Neziraj: Po për këto struktura e pata fjalën, që janë... hezitojnë ose nuk të shohin si krijues që ndoshta po i shërben vlerave të cilat ishte dashtë me i shërby edhe atyre.
Surroi: Domethënë, kjo është sfida e parë.
Sfida e parë është relacioni me religjionin.
Neziraj: Realisht nuk e shoh, sepse vlerat natyrisht promovohen përmes teatrit, po vlerat nxitën kur teatri shkon përtej atyre që janë të dukshme, domethënë kur teatri provon me i pa defektet e një religjioni, defektet e një politike, defektet e një shoqërie. Pra, jo me i promovu ata që veç janë ekzistuese edhe të pranume, po thjesht i sheh defektet e atyre vlerave ose çka shoqëria, ose çka struktura nuk po i nxit ato vlera.
Surroi: Domethënë, relacioni me religjionin është sfida e parë.
Neziraj: Unë mendoj që është i komplikum. Sfida e dytë është çështja e raportit politik me Serbinë, e vërteta është që jemi peng i raporteve, të i dosjes së pakryme në raport me...
Surroi: ...i një luftë të papërfunduar...
Neziraj: ...sepse nëse e shohim këtë periudhë gati mbi 25 vjeçare, një pjesë e mirë e energjisë së shtetit ka qenë e investuar në dialogun me Serbinë, ka qenë e investuar në çështjen e pazgjidhur ose në problematikën e kufirit, kryesisht në veri. Domethënë, ajo ka marrë një pjesë të mirë e energjisë dhe gati çdo lloj problemi, çdo lloj defekti është justifikuar dhe është kamufluar me idenë që ne jemi të fokusuar atje.
Surroi: Ti ke shkuar me “Bordel Ballkanin” në Beograd dhe kjo ka mundur të jetë një dëshmi se ekziston një vëmendje kritike ma e madhe në Kosovë, sesa edhe në vetë Serbinë.
Neziraj: Kjo është e saktë dhe kjo lloj perspektive e kritike që e kemi pasë ne dhe që vazhdon me qenë në Kosovë...
Surroi: ...ekziston një koncept vetëkritik.
Neziraj: Vetëkritika në Kosovë nuk ka qenë asnjëherë në Serbi për këto njëzet vjet, prej kohës kur vazhdojmë me shku me shfaqjet e teatrit atje. Më kujtohet në 2012-n, për herë të parë, ose herë e dytë ndoshta, kur kemi qenë me “Fluturimi mbi teatrin e Kosovës” në Beograd...
Surroi: ...i cili është po ashtu vetëkritik, është një analizë vetëkritike e shoqërisë...
Neziraj: po, por në Beograd më kujtohet “Danasi” e përfundon kritikën, ka qenë Zlatko Pakoviq, tash regjisor edhe ai i bën shfaqje, shkruan: “Mbasi e kemi pa këtë shfaqje në Beograd”, u dha në Qendrën për Dekontaminim Kulturor, tha: “Unë, unë mund të konfirmoj që Republika e Kosovës ekziston në realitet”.
Domethënë, thelbi i kritikës ishte që nëse një shoqëri ka afinitet me toleru shfaqje kritike si kjo, atëherë është shenjë e një pjekurie, një shteti dhe një politike. Vërtet realiteti ka qenë pak ma ndryshe, sepse ka qenë sfiduese me realizu atë shfaqje, po megjithatë ajo ka ndodhë me krejt barrierat, me krejt sfidat që kemi pasë. Ka ndodhë, qysh ka ndodhë edhe “Bordeli...”, qysh ka ndodhë edhe me shfaqje tjera.
Prandaj fola për atë lloj emancipimi politik e shoqëror, që këtu ka qenë, unë e shoh, të jashtëzakonshëm, domethënë tepër i shpejtë. Ajo çka ka qenë gati e paimagjinueshme para disa vjetësh është bâ e mundshme menjëherë pas tri ose katër katër-pesë vjetësh, më kujtohet, thashë edhe një barsoletë, thashë e tregoj. Te “Fluturimi mbi Teatrin e Kosovës” e kemi pasë një rresht thjesht të aktorit, një fjali që thoshte: “Shkofsh në djall, zoti kryeministër”..., regjisori, në njëfarë momenti deliriumi dalke para publikut edhe ia përplaste kryeministrit që supozohej që ishte në sallë, “Vafsh në djall, zoti kryeministër”.
Një provë të tanë e kemi shpenzu tue diskutu mos është pak e ashpër, a duhet ndoshta ta zbusim, sepse ish një rrethanë krejtësisht tjetër politike, kryeministër ish Hashim Thaçi, asokohe njëri i pushtetshëm, sa e kish shpallë pavarësinë e Kosovës, nuk ish shumë e lehtë me e plasu nji asi rreshti në atë periudhë, e sidomos në një shfaqje si “Fluturimi mbi teatrin e Kosovës”, një komedi satirë-politike.
Edhe e di që aktori në premierë mandej, ndoshta aksidentalisht, por e pat reduktu në “vafsh në djall, zoti ministër”, dhe në Prishtinë ndodhte që transformohej fjalia prej “vafsh në djall, zoti kryeministër”, në “vafsh në djall, zoti ministër”, në qytete tjera, ku ish hapësira ma e relaksime, thuhej “vafsh në djall, zoti kryeministër”.
Por, e njëjta shfaqje kur është dhënë dy ose tri vite ma vonë, kur Hashim Thaçi ishte president, kryeministri ishte Isa Mustafa, ai i rresht, e ajo fjali kaloi gati të pahetueshëm, domethënë na harronim që ekziston ajo fjali, u bë e parëndësishme shumë.
Pra, njëjtë ka ndodhë edhe me shumë tema edhe me shumë problematika, me shumë çështje që në kohë janë trajtu si tabu, por janë bâ gati normale dy ose tre vjet. E mendoj që një rol të madh në këtë drejtim e ka pasur teatri, sepse këto tema që kanë qenë gati tabu, janë kthy në normalitet ose janë bâ normale.
Publiku ndoshta nuk është pajtu dhe vazhdon mos m’u pajtu me një pjesë të atyre qëndrimeve, të këtij elementit kritik që kemi në shfaqjet tona, por e dinë kufinin, e dinë që intervenimi fizik në shfaqje, ndalesa është ndoshta ajo pjesë ku ata nuk munden me bâ, qysh e kishin bâ disa vjet më përpara.
E patëm rastin edhe tash të Ferizajt, me të njëjtën shfaqje, që ishte pak reagim anakronik... Unë e kam përshtypjen që këta, për me vu në kontekst, ishte e njëjta shfaqje, “Fluturimi mbi teatrin e Kosovës”, tash po realizohet në Ferizaj, në Teatrin e Qytetit. Komuna në bashkëpunim me Shoqatën e Veteranëve të Luftës në Ferizaj reaguan dhe bën përpjekje me ndalu shfaqjen.
Surroi: E cila ishte shfaqur para pesëmbëdhjetë vjetësh.
Neziraj: Ishte shfaqë para pesëmbëdhjetë vjet dhe unë e pyetsha veten, ok çka ka kontestuese tash në atë shfaqje, nëse atëherë ka pasë diçka, çka ka tash? Por me gjasë është kriju njëfarë ideje që çka ka emrin tim në teatër është diçka problematike dhe duhet me rezistu ose me bâ përpjekje me e ndalu.
Por janë do njerëz, e do grupacione që vërtet kanë qenë problematikë shpesh, sepse kanë konsideru që përpos që kanë kontribuu në lirinë e Kosovës, ata kanë të drejtë edhe me e kontrollu lirinë e Kosovës.
E njëjta është edhe prej këtyre grupeve religjioze, që e konsiderojnë njëfarë të drejte ekskluzive për tema të caktume dhe për çështje të caktume, të cilat na preokupojnë krejt shoqërinë
Surroi: Indikatori i lirisë është ky, domethënë sa ke mundësi të jesh kritik ndaj shoqërisë në teatër. Ti je një lloj lakmus letre i lirisë.
Neziraj: Thuhet që në teatër ushtrohet demokracia, ti thjesht i teston çështjet që janë problematike e çështje që të bëjnë me demokracinë, me të drejtat e njeriut e tema të ngjashme politike, i teston edhe e sheh në raport me publikun, pra sa i toleron publiku ato tema, sepse nëse një teatër, një hapësirë skenike është e lirë me vepru dhe me i trajtu edhe këso tema kritike, nënkupton që edhe shoqëria është e lirë, dhe i toleron edhe brenda vetvetes.
Surroi: Unë i frikohem ditës kur nuk do të ketë njerëz që shkojnë në teatër, sepse gjithnjë ma pak ka njerëz që lexojnë, dhe kjo s’e di a është sfidë për ty. Po kalojmë te sfida e tretë.
Neziraj: Po, unë sfidën e tretë, në të vërtetë këtë e kam raportin tonë me gjithçka tjetër, pra një lloj kaosi i vlerave që është problematike me kriju njëfarë renditje vlerore dhe nuk e di se si çfarë drejtimi ka me shku, pra edhe kur flasim për peizazhin mediatik, që është çakordu dhe publiku është i ç’orientum totalisht, në kënd me besu dhe kujt me i besu, po flas publiku mesatar, jo fort i informum ndoshta, të cilët nuk e kanë ma idenë e një portali kredibil ose një media kredibile, me një portal që e ka hapë dikush në dhomën e vet, diku në një qoshe të qytetit.
Një, e njëjta është edhe me teatrin, që është çakordu edhe sistemi i vlerave, edhe është çakordu raporti i teatrit me publikun, për shkak të ndikimit të rrjeteve sociale, për shkak ndikimit të politikës, për shkak të krejt këtyre zhvillimeve përreth neve, domethënë e kam pak të vështirë me e projektu teatrin në të ardhmen ose në vitet në vazhdim, nuk di në çfarë drejtimi po shkon.
Këtu, për shembull, në teatrot jashtë, në Gjermani veçanërisht, po jo vetëm në Gjermani, publiku e ka durimin me ardhë në sallë të teatrit edhe e programon kohën për aq sa zgjat shfaqja me e pa atë shfaqje, i pëlqen, s’i pëlqen as çështje tjetër, por ai e ka t’dedikume atë kohë për shfaqje, me vëmendje. Këtu, unë e di që publiku ka shumë më shumë kohë sesa që ka një publik evropian, por e ke vazhdimisht sfiduese me e mbajtë atë publik të lidhur për shfaqjen, sepse një moment kur ritmi ose ti përpiqesh me kriju një dialog pak më substancial, publiku veçse i ka nxjerrë telefonat edhe ka nisë me “skrolliratë” lajme të ndryshme ose diçka tjetër... pra kjo e ka ndiku edhe vetë estetikën e teatrit që e prodhojmë.
I ke parë shfaqjet, shpesh janë vrap në skenë, janë plot energji, janë me skena të shkurtra, sepse e kemi edhe ne frikën që nëse zhytemi ma thellë, përpiqemi me u zhytë, por nëse kemi skena ma të gjata pa shumë aktivitet në skenë, domethënë publiku e humb vëmendjen. E, kam frikë që kjo është qajo çoroditja e përgjithshme shoqërore të cilën nuk dija si me definu si fenomen, si produkt.
Surroi: Fenomen universal, në fakt, është sepse është produkt i çoroditjes që e sjellin mediat sociale, interneti dhe dekonstruktimi i hapësirës publike, siç do ta quante Habermasi.
Neziraj: S’e di, domethënë. Isha në Hong Kong, në metro, në qytet, njerëzit ishin në telefona. Nuk kisha pa kurrë njerëz më shumë në telefona. Kjo që shohim këtu është kurrgjë, në krahasim me çka pashë atje.
Megjithatë, në teatër dy orë shfaqja, kush nuk e mor telefonin në dorë. Unë e mora, se dojsha me e bâ një fotografi, e erdhi kush mbrapa më tha: ndalohet fotografimi. Domethënë, janë vnu do farë rregulla dhe publiku e përcillte shfaqjen.
Tash teatri ka qenë i kërcënum edhe ma herët, me lindjen e kinemasë, me lindjen e televizionit, me lindjen e internetit... është projektu fundi i teatrit, po i ka mbijetu, jam i sigurt që ka me mbijetu, por në çfarë formati, në çfarë drejtimi ka me mbijetu, nuk e di.
Surroi: Jo vetëm që po mbijeton, por ti je shndërruar në model eksporti dhe tash shfaqjet e tua dhe ekipi i aktorëve jeni të pranishëm në Norvegji, në Gjermani, në Milano javën e ardhshme apo këtë fundjavë, dhe është vështirë me të gjetë në Prishtinë, në fakt. Më shumë je i pranishëm jashtë.
Çka është ajo që shndërrohet në vlerë universale? Ti ia ke nisur me teatrin antik, e ke integruar në shfaqjen tënde, po i ke dhënë edhe këtë gati vaudevillein e versionit të shekullit 21.
Neziraj: Tematikisht, është pak sfiduese me e navigu në interesin e një publiku më të gjânë, sepse çka është interesante, ose atraktive, ose relevante për një publik, shpesh nuk është. E ka disa tema që shpesh nuk komunikojnë me një publik të caktum. Atë që e kam kuptu dhe e kam mësu si mësim të rëndësishëm, ka qenë që publikut i interesojnë rrëfime, histori prej një shoqërie, prej një hapësire, të cilën ai nuk e njeh.
Pra, nuk i intereson nëse dikush në teatër në Kosovë kish me realizu “Shekspirin” e me sjellë në një festival në Evropë, sepse kanë ndoshta qindra produksione të asaj natyre dhe ti e ke vështirë me qenë kompetitiv në atë treg të gjânë të teatrit evropian, prandaj kam kuptu që fokus në tema kosovare është i domosdoshëm, nëse eventualisht dojmë me qenë pjesë e këtij lloj trendi.
Surroi: Si shndërrohen ato në universale? Si shndërrohet në gjuhën universale tema kosovare?
Neziraj: Tash, në aspektin teorik thuhet që principi i universalitetit funksionon sipas parimit të lokalës, pra sa më lokal, aq më universal, por në realitet nuk është bash komplet ashtu, sepse disa tema rezonojnë për një publik të caktum, disa tema nuk rezonojnë.
Surroi: Te “Negocimi i paqes”, për shembull, aty ti e fut Holbrookeun e përfshin gjithçka.
Neziraj: Po, e vërtetë, por te “Ta negociosh paqen” ose “Negotiating peace”, pavarësisht që ka referenca për individë të caktum për ngjarje historike, si “Marrëveshja e Dayonit” ose “Konferenca e Daytonit”, prapë ajo shfaqje funksionon si një lloj alegorie politike, pra mundet mundet pa si nji projeksioni i një realiteti ku dy delegacione po përpiqen me negociu paqen.
Tash materia për shkrim është marrë te realitetit, e kryesisht te libri i Holbrookeut, por edhe te rrëfimi për atë marrëveshjen e Oslos të 1994-s mes Izraelit e Palestinës, që nuk është implementu kurrë.
Pra, kam bërë përpjekje me përthithë elemente prej negociatave të ndryshme, tue përfshi edhe plot libra akademikë që është dashtë mi lexu për m’i kuptu edhe aspektin akademik ose teorik të negociatave edhe se si ai konfrontohet me realitetin shpesh e shpesh. E shpesh është shumë befasues si ai i Daytonit ose skena, për shembull, kur e shpjegon Holbrookeu se si marrëveshja për korridorin e Sarajevës është nënshkru në restoranin në Dayton, aty gjatë marrëveshjes Millosheviqi atë korridorin e ka vizatu në atë faculetën e Holbrookeut, sepse s’ka pasë letër, ka qenë t’u pi viski, edhe mandej e ka vizatu një korridor... atë faculetë Holbrookeu e ka sjellë te delegacioni i Sarajevës, se ata kanë thënë jo është ngushtë, po ka thënë është faculetë, s’ka mujt me vizatu shumë drejt, domethënë janë elemente gati-gati banale, por që janë pjesë e diplomacisë, që natyrisht ju e njihni shumë ma mirë.
Surroi: “Negotiating peace” është në Oslo, në Milano është “Fluturimi mbi teatrin e Kosovës”.
Ti ke nji projekt të ri, që po don me e bâ në Afrikë të Jugut. Universaliteti rrjedh prej?
Neziraj: Të veçantës, por mënyra se si e artikulon atë të veçantë. Pra, megjithatë ekzistojnë edhe kondita që s’i krijues, ndoshta nuk është se i di me i elaboru, për atë bëhen pjesë e krijimtarisë, e atij sensibilitetit tand artistik.
Pra, e kam parasysh që një barsoletë, ose një element që unë kisha dashtë me e pasë në një dramë, ka me funksionu e ka me rezonu për publikun këtu në Prishtinë.
Nëse unë e kam një citat në dramën e fundit, ku ai thotë kemi me realizu një projekt të madh urbanistik, që quhet Prishtina e përjetimeve... publiku këtu e kupton, qesh, reagon, sepse e lidhë me kryetarin aktual edhe me dështimin për me implementu çdo lloj projekti urbanistik të tij, por publiku tjetër jokosovar nuk e kupton ndoshta referencën, por e kupton idenë që ky personazh, ky karakter në shfaqje, po don me e realizu një projekt urbanistik.
Një shtresë kuptimore gjithmonë duhet me ekzistu, e cila është e kuptueshme për këdo. Madje, nëse një dialog ose një skenë e ka një nënshtresë ose dy nënshtresa të tjera kuptimore, cilat janë referenca vetëm për një publik të caktuar, ajo konsiderohet si element vleror shtesë i atij produkti.
Surroi: Tash po më duken dy sfida të cilat i mendoja gjatë kësaj bisede. E para është hapësinore-kulturore. Ti i ke eksportuar në një kontekst evropian, perëndimor edhe Afrika e Jugut është pjesë e...
Neziraj: -...po, tash i kemi rritë ambiciet.
Surroi: ...por momentin kur ti shkon në Hong Kong, shkon në një kulturë krejt tjetër. Çfarë është, domethënë flasim për një kulturë lindore, e cila ka mënyrë tjetër, gjuhë tjetër edhe skenike në disa aspekte. Si përjetohesh aty?
Neziraj: Hong Kongu ke jashtëzakonisht interesant, përderisa gjithkund tjetër vërtet referencat kuptohen ose gjysmë kuptohen, ka njëfarë njohurie publiku për Kosovën, e dinë se ku ekziston.
Po flas kryesisht për vendet e Evropës.
Në Hong Kong publiku, një pjesë nuk dinte ku është Kosova, natyrisht, edhe për mua ke vërtet e jashtëzakonshme mënyra se si funksionoi drama, se si komunikoi me atë publik. Por, e kuptova pse, tue kuptu më tepër mandej edhe mënyrën se si në çfarë pozicioni është Hong Kongu në raport me Kinën, mandej tue kuptu faktin që ai kishte në koloni angleze deri vonë, pra raporti i tyre me ndërkombëtarët vazhdonte me qenë aktual, por edhe tue kuptu faktin se çfarë presioni janë ata prej censurës shtetërore dhe se si e kanë e kanë reduktu atë nivelin e lirisë krijuese dhe lirisë së shprehjes deri në minimum, domethënë ishte e vështirë me komuniku me ata njerëz për çështje politike, sepse hezitonin. Hezitonin, sepse thjesht shkonin në burg. Komemorimi i ngjarjeve të qershorit të 2019-s ishte i ndalum tash, ata thjesht nëse dikush kish provu me ndezë qirinj në përvjetor, ishin burgosë.
Surroi: Ose të mbanin çadër, më duket se çadra ka qenë simbol i saj.
Neziraj: Çadrat i mbanin se ishte shumë zheg, por ishte situatë vërtet problematike dhe mandej e kuptova që një pjesë të temave, të mikrotemave të dramës, si raporti i shtetit me krijuesit, rezonojke jashtëzakonisht mirë atje. Nja dhjetë minutat e parë kur filloi shfaqja, heshtje. Mu më kapën djersët, thashë garant po përjetohet si dramë tash, një dramë që e kam shkru si komedi, domethënë një komedi.
Por, mandej, pas 15 minuta filluan reagimet e publikut. Thjesht ishte e mrekullueshme me pa qysh një materie që unë aso kohë, kur e kam shku, kam besu që është shumë lokale dhe vërtet s’kam pasë pritje që ajo dramë ka me pasë ndonjë jetë përtej atij produksioni të parë në Kosovë.
Por kjo është e bukura e krijimtarisë artistike, që shpesh e gjen rrugën me komuniku me shoqëri, të cilat pavarësisht se janë të largëta, shpesh i ndajnë të njëjtat trauma, të njëjtat preokupime dhe të njëjtat vizione për të ardhmen edhe për mënyrën se si funksionojnë.
Surroi: Edhe sfida e dytë, të cilën sfidë kontekstuale, domethënë është kjo e kohës. E biseduam rrugës për këtu. Fakti që ti do që të shkruash për pajtim të gjaqeve në Johannesburg, në Afrikë të Jugut, momentin kur atje, po ashtu, festohet përvjetori i ballafaqimit me të kaluarën që e kanë pasur, “Komisioni i së së vërtetës”...
Problemi është se duhet t’ua shpjegosh gjeneratave të reja dhe ky është një problem i krijuesve gjithandej. Në një moment kupton se ka kaluar çerekshekulli edhe se po i flet një gjenerate, e cila nuk ka pika reference historike për atë.
Neziraj: Fatkeqësisht, aksioni i pajtimit të gjaqeve, këtu nuk e ka marrë, nuk e ka pasë vëmendjen e duhur dhe nuk është kreditu aq sa e ka meritu edhe për faktin që mandej ndodhën ngjarje shumë më dramatike, lufta e la në hije, sepse unë besoj që ka qenë edhe ngelet një ngjarje historike që duhet me u kujtu dhe duhet me u promovu.
Njëjtë edhe për sa i përket Komisionit të së Vërtetës dhe Pajtimit, atje kur ishim kuptuam që në të vërtetë gjeneratat e reja nuk e kanë najfarë ndjeshmërie, madje nuk e dinë që diçka e tillë ka ndodhë, por në realitet “Komisioni i së Vërtetës dhe Pajtimit” është shndërru në njëfarë lloj brendi që e identifikon Afrikën e Jugut postaparteid. Përderisa jashtë merret dhe është kopju madje si model në vende të ndryshme, në rrethana të ndryshme prej Australisë, prej Ruandës pas gjenocidit atje me ma pak sukses vazhdimisht, atje e kishin edhe njëfarë lloj qëndrimi kritik, domethënë i kishin ato pikëpyetjet e veta.
E, përderisa këtu aksioni i pajtimit të gjaqeve, domethënë ekziston njëfarë konsensusi shoqëror që ka qenë i rëndësishëm, i domosdoshëm, por ka ngelë në atë lloj niveli, unë mendoj që është moment i mirë sivjet, kur është 35-vjetori i aksionit e 30-vjetori i “Komisionit të së Vërtetës së Pajtimit”, me i ngritë prapë ato lloje vlerash, sepse konsideroj që ka prodhu, e ka kriju njëfarë bazamenti vleror aksioni i pajtimit të gjaqeve në shoqërinë e Kosovës, e ka kriju njëfarë kohezioni dhe një ndjenjë solidaritetit mes shoqërisë kosovare të asaj kohe, por edhe e ka kallëzu forcën se si një shoqëri mundet me pa përtej vetvetes, domethanë me e mund vetveten, me u ballafaqu me një të keqe që megjithatë ka qenë plagë e jashtëzakonshme.
Tash vërtet duket e largët, edhe për gjenerata të reja totalisht e pakuptueshme, por ka qenë një plagë prezente që e ka shkatërru shoqërinë për një kohë të gjatë.
Surroi: Jeton, unë e ti mund ta vazhdojmë këtë bisedë edhe gjatë me pyetjet e mia, po tash po ta jap ty...
Neziraj: Unë sa e çela apetitin... Fillimi ke pak ma i zorshëm derisa u nisa. I kam edhe unë do pyetje. Pesë pyetje me instruksione... e para është pak ma e lehtë, ma e kollajshme.
Ke shkru dramë, një dramë së paku, ke shkru prozë, letërsi artistike, pra vepra të ndryshme, eseistike, natyrisht me tema politike. Pra, a ke shkru poezi najherë dhe a ke mendu me shkru poezi?
Surroi: Jo, nuk kam shkruar poezi. Pata provuar, si çdokush që provon në gjimnaz, edhe kam parë që jam shumë larg poezisë.
Më ka pëlqyer poezia haiku dhe strukturimi i tillë edhe mënyra e shprehjes, por meqenëse tërë jetën e kam kaluar në gazetari, në shkrim prozaik, atëherë lehtësia me të cilën e bëj gjithmonë tërheq këndej.
Neziraj: Pyetja e dytë: a ka ndonjë statujë apo monument që beson se i mungon Prishtinës, e në të njëjtën kohë a ka ndonjë statujë apo monument që beson që është vendosur, por që nuk e ka vendin në Prishtinë
Surroi: Unë mendoj se cilësia e monumenteve është jashtëzakonisht e dobët. Estetike. I vetmi monument është ky për gratë përballë “Boro&Ramizit”, që mendoj ka shprehje të plotë estetike.
Mendoj se në përgjithësi vendosja e monumenteve ka treguar mungesë vizioni, e në mungesë vizioni atëherë zhvillohet gara. Është garë e rrëfimit të kontrollit të territorit, domethënë momentin kur ti e vendos një monument, ti e kontrollon, pak a shumë, atë territor me rrëfimin tënd.
Më vjen keq që nuk e kemi pasur një vizion, për shembull për respektimin e luftëtarit të UÇK-së, jo të një personi apo personit tjetër, por të luftëtarit i cili, ose të luftëtares e cila, është nisë në një luftë krejtësisht të pabarabartë për ta treguar përfundimisht vullnetin e një populli, i cili në fund duhet edhe me pushkë në krah të luftojë për lirinë.
Në vend të tyre ne kemi, për fat të keq, monumente jo të mira edhe mos të shkojmë deri tek ai i Presidentit Clinton, i cili është një hajgarellëk.
Neziraj: Cirkus.
Surroi: Cirkus.
Neziraj: Pyetja e tretë: Ka ekzistu, a ekziston një barsoletë që tregohet për Rambouilletnë, ku thuhet që Hashim Thaçit i është ofru një projekt për një film të Hollywoodit, ku ai do të ishte ose aktor ose filmi do të bazojë në jetën e tij.
Megjithatë, ky episod që qarkullon si barsoletë përmendet në së paku në dy libra që kam lexu tash së fundi, të Blerim Shalës për Rambouilletnë, por edhe në librin e Madeleine Albright.
Si episod shkon kështu, e mandej pyetja vazhdon për ty: Momenti i fundit kur nënshkruhet deklarata, sipas cilës Delegacioni i Kosovës zotohet që e pranon në parim marrëveshjen e Rambouilletsë, por me kusht që ajo të diskutohet e negociohet me popullin në Kosovë, ju keni insistu ose Blerim Shala ose ju dy bashkë që Hashim Thaçi të largohet prej aty, sepse prezenca e tij veç ka kriju komplikime për faktin që s’iu ka dhënë hapësirë me e kry fjalinë, sepse ka insistu me ide të reja, ka pasë hezitime, ka pasë dilema, pra ka sjellë fjali të reja e diçka tjetër dhe keni inskenu një situatë ku dikush e ka ftu Thaçin, i ka thënë po të thirrë James Rubin edhe mandej Thaçi është largu prej dhomës, ku keni qenë tue përfundu deklaratën. Pra, a ka pasë diçka të kësaj natyre? Situata konfirmohet, ngjarja konfirmohet, por ideja e projektit filmik apo është barsoletë?
Surroi: Jo, jo. Nuk është barsoletë. Tash ngjarja është shumë më e thjeshtë. Unë kam propozuar në fund të konferencës dhe ka qenë para dështimit të plotë edhe Kosova ka qenë para dështimit të plotë, atëherë propozova që atë formulim “...që Kosova e pranon, por i nevojitet kohë për t’u konsultuar etj.”, po me atë ne e bllokonim ndryshimin e mëtejmë të marrëveshjes, ajo mbetej si e tillë.
Ndërkohë, Thaçi ishte kundër kësaj marrëveshjeje dhe ka qenë duke e prishur edhe konferencën edhe tërë idenë që qëndronte prapa saj. Atëherë, nëse mbaj mend mirë, Jim O’Brien i thotë Hashimit, po të thërret Rubini. Ky kishte respekt për Rubinin, sepse e kishte pa në televizor më shpesh, domethënë si një njeri i shtypit, edhe Rubini i thotë që “...e kam një mik në Hollywood, i cili shkruan skenarë dhe do të ishte mirë që...”, ai ia merrte kohën, e kishte kohë për të marrë rrëfime, por është e vërtetë që i ka thënë se “ndoshta do të ishte mirë ta bëjmë një skenar, një film për UÇK-në, dhe unë do të insistoj te skenaristi që roli yt të jetë aty ashtu...”.
Por, domethënë, Hashimi u kthye në konferencë, nuk është se...
Neziraj: Po, po e qartë, e qartë. Po veç ju e përfunduat mandej.
Surroi: E përfunduam edhe në prani të tij, atëherë kur duhej përkthyer, se kjo anekdotë vazhdon prapë mandej me një tjetër, kur duhej përkthyer në anglisht, atëherë, ose nga anglishtja në shqipe, atëherë Hashimi përpiqej të fuste fjali të tjera, ndonëse krejt ishte dakorduar me delegacionin, etj., e atëherë, nja dy-tre diplomatë amerikanë bënë bllokim basketbolli edhe nuk e lejonin t’i afrohej kompjuterit.
Neziraj: Këtë s’e paskam dëgju.
Pyetja e katërt. Një situatë hipotetike. Je i detyrum me votu në Shqipëri në zgjedhjet e radhës, edhe dy opsione i ke mes Berishës dhe Edi Ramës. Kënd e kishe votu, ose hajt të themi cila kish qenë e keqja më e vogël?
Surroi: Në një pyetje të tillë hipotetike, në fund të fletëvotimit, do ta shkruaja, nuk detyrohem ta votoj asnjërin.
Neziraj: E dita. Parashikova.
Pyetja e fundit, që është pak gati e ngjashme me atë pyetjen që ma banë më herët: Cili beson se është rreziku ma i madh ose dy rreziqet kryesore që i kanosen Kosovës në dhjetë vitet e ardhshme. Flasim për kontekst brenda, pa i llogaritur rreziqet e jashtme globale.
Surroi: Gjithmonë është ky rrezik, domethënë i konfliktit të papërfunduar jo për shkak të kanosjes fizike, sepse kemi pa që Kosova megjithatë shumë më mirë është në administrimin e territorit të vet se që ka qenë para katër vjetësh. Por, sepse shoqëritë e konflikteve të papërfunduara, i integrojnë ato konflikte në narracion dhe bëhen pjesë e gjeneratave të reja.
Pra, për mua rreziku është që nevoja që ky vend ta përfundojë konfliktin, është që të çlirohen gjeneratat e reja prej këtij ngërçi, se nuk ua kemi borxh që ata të merren me Serbinë.
I dyti është se si të ballafaqohemi, domethënë ne jemi një shoqëri e cila është transformuar jashtëzakonisht shumë edhe është transformuar në kushte jashtëzakonisht të vështira. Vitet ’90 kanë qenë shumë të vështira. Vitet ’80 kanë qenë të vështira dhe tash ballafaqohemi me një revolucion edhe gjeopolitik, edhe të shoqërisë informative, në të cilin po frikësohem për ardhmërinë e përgatitjes sonë. Përderisa ne kemi mundur t’i bëjmë rezistencë në vitet ’80 e ’90 me projekte, me projeksion mendor, Kosova si shtet është produkt mendor, nuk është produkt i thjeshtë historik, hajde ka qëlluar aty, unë nuk di se çka duhet bërë në mënyrë që gjeneratat e reja, që Kosova të inkuadrohet në një rrjedhë të transformimit teknologjik duke e ruajtur identitetin, kulturën etj., por njëkohësisht duke përfituar prej këtij efekti. Dhe kjo nuk është dilemë e jona vetëm.
Çfarë do të jetë bota në pesë vjetët e ardhshëm, kur inteligjenca artificiale shndërrohet në inteligjencë të përgjithshme artificiale, pra në atë, në mimikrinë e plotë të inteligjencës njerëzore apo të veprimeve njerëzore. Si të bëhet kjo, imagjino, në një vend në të cilin gati 80% e nxënësve nuk e kuptojnë tekstin të cilin e lexojnë dhe në të cilin kemi depërtim të internetit diku 80%, në të cilin atë tekst, domethënë në të cilin fëmijët e sotëm, jo vetëm fëmijët, po në përgjithësi, një popullatë nuk lexon përtej një statusi të “Facebookut”, se si të ballafaqohemi me një hapësirë publike, kompetitive, në të cilën mungojnë gazetat, në të cilën mungon shkruesi i librit të historisë, në të cilën mungojnë autoritetet, burimi i besueshëm, në të cilën çdokush... e pata thënë (në PIKË v.j.) me Ismet Hamitin, imagjino situatën në të cilën Gazmend Zajmi, i ndjerë, që ka qenë autoriteti më i madh yni juridik, të komentonte diçka lidhur me Kushtetutën e Kosovës, dhe çohet gjithkushi edhe thotë “jo more, ku di ti, hajt se unë të tregoj se çka është Kushtetuta e Kosovës”.
Neziraj: E pata edhe një pyetje bonus që e kam sjellë edhe mandej e heqa në fund, megjithatë, nëse më lejohet ta kisha bâ një pyetje shtesë... sepse dje kur diskutuam dhe kur u morëm vesh për këtë takim sot, menjëherë m’u kujtua ajo vizita që patëm bâ në Rahovec, tashmë të ndjerit Xhevdet Bajraj edhe e di që patëm kaluar jashtëzakonisht mirë, e vazhdoj me e rujtë një shishe, nuk di çka është tequila...
Surroi: A është me krimb brenda?
Neziraj: Po.
Surroi: Mezcal qenka.
Neziraj: ...ma pati sjellë Xhevdeti edhe vazhdoj me rujtë edhe me gjet një moment me pi, me pi bashkë duhet tash, por pyetja ishte prej kur je njoftë me Xhevdetin, a je njoftë atje në Meksikë, apo paraprakisht këtu?
Surroi: Jo, me Xhevdetin jam njoftuar në Meksikë, edhe kur u pata nisë për një përvjetor të klubit tim sportiv, ku kam luajtur futboll amerikan dhe më thirrën shokët, e isha atje për kremte, edhe iu lajmërova Xhevdetit, për të cilin e dija që është poet, por nuk dija që është poet bilingual, se është poet i respektuar.
Neziraj: I atij kalibri!
Surroi: I atij kalibri dhe i respektuar në Meksikë.
Dhe, siç ishte Xhevdeti, që kishte qejf të rrinte nëpër kafene të Meksikës, ashtu u njoftuam dhe ashtu i vazhduam takimet. Rrugës mbrapa ma dha një koleksion të poezive. Edhe ky ka qenë fluturimi magjik imi prej Meksikës për në Prishtinë, sepse e lexova poezinë e Xhevdetit.
Neziraj: Botimet spanjisht?
Surroi: Botimet spanjisht, dhe thashë, kjo është një mrekulli: imagjinoje në shekullin 21, njëri prej poetëve të respektuar të Meksikës është një kosovar i cili ka ikur në vitin 1999.
Na mbetet ta vazhdojmë këtë bisedë në vjeshtë, ta rikapitullojmë, nëse mundem me të zënë, natyrisht, në Prishtinë ndonjërën prej atyre ditëve.
Faleminderit!
