Vjeshtë, 1886: Një dorëshkrim i gjetur së fundmi i Dhiatës së Re

Dorëshkrimi është emërtuar dhe do të njihet prej tani e tutje si Kodiku Beratinus. Berati, nga i cili rrjedh titulli, është një qytet në brendësi të Shqipërisë, që nga përshkrimet duket të jetë një lloj oaze greke në mes të një shkretëtire myslimane përreth. Emri i tij i mëparshëm ishte Belgradi (të mos ngatërrohet me qytetin në Danub). E kujtoj mirë që disa vite më parë, si përgjigje ndaj një pyetjeje timen, Dr. Hort më drejtoi vëmendjen te ky rajon i Turqisë si një zonë ku mund të bëhen zbulime të mëtejshme të dorëshkrimeve greke. Ndoshta instinkti profetik, me të cilin ai është aq i pasur, u nxit në këtë rast nga fakti se ishte nga një tregtar në Janinë, një port shqiptar, që Baronesha Burdett-Coutts importoi koleksionin e saj të Dhiatave të Reja greke dhe dorëshkrimeve të tjera të krishtera. Por padyshim, askush nuk e kishte ëndërruar se një mbetje kaq e vlefshme si Kodiku Beratinus do të gjendej aty

J. Rendel Harris

Philadelphia, 23 tetor 1886 (The Sunday School Times) – Kanë kaluar tashmë shtatë vjet qëkur profesorët Von Gebhardt dhe Harnack zbuluan në bibliotekën e Kryepeshkopit të Rossanos, në Italinë jugore, një dorëshkrim të çmuar të Ungjijve të Mateut dhe Markut, të shkruar me shkronja unciale, me shkronja argjendi mbi pergamenë të purpurt, dhe të zbukuruar me ilustrime të ngjarjeve të ndryshme të përshkruara në tekst.

Zbulimi ishte i jashtëzakonshëm; sepse Kodiku Rossanensis (siç u quajt dorëshkrimi sipas vendit të zbulimit) paraqiste në një vëllim një kombinim të rrallë të veçorive paleografike. Dorëshkrimet unciale në formën e zakonshme janë mjaft të rralla saqë dita e zbulimit të tyre shënohet me të kuqe në kalendarin e studiuesit; por dorëshkrimet unciale të shekullit të gjashtë, në purpur perandorak dhe me bojë ari ose argjendi, janë aq të rralla sa mund të numërohen pothuajse me gishtat e një dore.

Megjithatë, çuditërisht, menjëherë pas njoftimit për zbulimin e Kodikut Rossanensis, filloi të përhapet lajmi se ishte zbuluar një dorëshkrim i ngjashëm; dhe në vitin 1881, Abbé Duchesne publikoi në Bulletin Critique të Parisit deklaratën zyrtare se dorëshkrimi i ri përmbante, ashtu si Rossanensis, Ungjijtë e Mateut dhe Markut, dhe ishte po ashtu i shkruar me shkronja argjendi mbi pergamenë të purpurt.

Njoftime të ndryshme fragmentare janë shfaqur herë pas here në lidhje me këtë kodik të ri; por vetëm së fundmi është publikuar një përshkrim i plotë, i shoqëruar me disa rreshta teksti në faksimile, dhe një kopje e plotë e pjesëve të dy Ungjijve të parë të përfshira në dorëshkrim.

Punimi aktual i deshifrimit dhe raportimit mbi dorëshkrimin e ri iu besua nga Abbé Duchesne një prifti francez me emrin Pierre Batiffol, pasi vetë Duchesne nuk ishte në gjendje të ndërmerrte ekspeditën. Duchesne është një studiues që ka fituar reputacion mes kritikëve të Dhiatës së Re për ekspeditën që ndërmori në Patmos, me qëllim që të krahasonte fragmentet e një tjetër kodiku me pergamenë të purpurt, i cili ishte njohur prej kohësh nga studiuesit, dhe fletë të të cilit ruheshin gjithashtu në Londër, Vjenë dhe Romë.

Duket se është tepër të pritet që një njeri të ketë fatin, brenda një jete, të krahasojë dy kodikë perandorakë. Megjithatë, M. Batiffol, nga sa duket, e ka kryer punën e tij me përpikëri; dhe emri i tij shtohet në listën e studiuesve francezë që, në mënyra të ndryshme, po kontribuojnë ndjeshëm në përparimin e studimeve kritike mbi Dhiatën e Re.

Duke qenë se po flasim për M. Duchesne, është e drejtë të përmendet se duket sikur fati e kishte paracaktuar atë si krahasuesin e dorëshkrimit të ri; sepse ishte nga bibliotekari i manastirit të Shën Gjonit në Patmos që ai mori informacionin mbi ekzistencën e një tjetër kopjeje të Ungjijve në pergamenë të purpurt; dhe aty iu referua një traktati të shkruar që në vitin 1868, ku jepet një përshkrim i dorëshkrimit nga kleriku grek që e ruan atë.

Kjo na çon, pa zgjatje të mëtejshme, te çështja e:

Vendndodhja e ungjijve të purpurt të rinj

Dorëshkrimi është emërtuar dhe do të njihet prej tani e tutje si Kodiku Beratinus. Berati, nga i cili rrjedh titulli, është një qytet në brendësi të Shqipërisë, që nga përshkrimet duket të jetë një lloj oaze greke në mes të një shkretëtire myslimane përreth. Emri i tij i mëparshëm ishte Belgradi (të mos ngatërrohet me qytetin në Danub).

E kujtoj mirë që disa vite më parë, si përgjigje ndaj një pyetjeje timen, Dr. Hort më drejtoi vëmendjen te ky rajon i Turqisë si një zonë ku mund të bëhen zbulime të mëtejshme të dorëshkrimeve greke. Ndoshta instinkti profetik, me të cilin ai është aq i pasur, u nxit në këtë rast nga fakti se ishte nga një tregtar në Janinë, një port shqiptar, që Baronesha Burdett-Coutts importoi koleksionin e saj të Dhiatave të Reja greke dhe dorëshkrimeve të tjera të krishtera.

Por padyshim, askush nuk e kishte ëndërruar se një mbetje kaq e vlefshme si Kodiku Beratinus do të gjendej aty.

Pronar, ose më saktë ruajtës i dorëshkrimit, është Kryepeshkopi Anthimus Alexoudis, një njeri me shije akademike dhe autor i përshkrimit të dorëshkrimit që përmendëm më herët. Libri, megjithatë, i përket, në kuptimin e ngushtë, Kishës së Shën Gjergjit.

Përveç titullit të përmendur më sipër, dorëshkrimi kërkon, për qëllime citimi, një shkronjë me të cilën të njihet. Dorëshkrimet unciale të Dhiatës së Re kanë përvetësuar shkronjat e mëdha të alfabetit anglisht, grek dhe hebraik. Prandaj, M. Batiffol ka propozuar që dorëshkrimi të citohet me shkronjën greke Φ. Dr. Scrivener kishte propozuar ta rezervonte këtë shkronjë për një palimpsest uncial që pret një krahasues në Jerusalem; por në alfabet, si në çështje të tjera, kush vjen i pari, shërbehet i pari.

Data e Kodikut Beratinus

Pika tjetër me interes është data që i atribuohet dorëshkrimit. M. Batiffol thotë se i përket shekullit të gjashtë; përfundimi i tij bazohet në krahasimin e formave të shkronjave me ato që gjenden në dorëshkrime të njohura, të cilat supozohet se i përkasin asaj periudhe, si dhe të shkurtimeve etj., në kodik, me ato që mund të vërehen në kopje me datim të përafërt.

Dhe këtu, mendoj se M. Batiffol ka bërë gabimin e zakonshëm të pionierëve dhe zbuluesve: i ka atribuar një datë tepër të hershme kodikut. Për këtë nuk është krejtësisht fajtor, pasi ndjek shembullin e atyre që kanë paraprirë dhe kanë datuar më herët kopjet me të cilat kanë punuar.

E vërteta është se nuk është e lehtë të thuhet pse një dorëshkrim duhet t’i përkasë shekullit të gjashtë dhe jo të shtatë; dhe kështu kemi një fakt domethënës në paleografinë e Dhiatës së Re, domethënë: nga gjashtëmbëdhjetë dorëshkrime unciale që supozohet se i përkasin periudhës mes shekullit të gjashtë dhe të shtatë, dymbëdhjetë tani zakonisht i atribuohen periudhës më të hershme.

A duket kjo e besueshme dhe në përputhje me ritmin me të cilin pritet që librat të “llogarisin tabelat e tyre të vdekshmërisë”? Për pjesën time, nuk e besoj aspak; as Kodiku Beratinus dhe as Kodiku Rossanensis nuk janë vërtet aq të vjetër sa shekulli i gjashtë, sipas arsyeve të dhëna nga M. Batiffol.

As nuk mendoj se Kodiku Zacynthius, të cilin ai e përmend si shembull të një kodiku të datuar tepër vonë, duhet të shtyhet dy shekuj më herët nga shekulli i tetë, të cilit ia kishte atribuar Tregelles.

Megjithatë, çështja kryesore lidhet me shkrimin e dorëshkrimit; dhe për ata që janë ekspertë në këto çështje, paraqitet një gjurmim i disa rreshtave, vetëm me paralajmërimin se në librat me karakter kishtar, dhe veçanërisht në ata të shkruar për përdorim perandorak (kodikët e purpurt), gjithmonë ka një ton artificial antikiteti në shkrim.

Karakteri i tekstit të Kodikut Beratinus

Por pyetja më e rëndësishme nga të gjitha mbetet për t’u përgjigjur; domethënë: Çfarë lloj teksti përfaqëson dorëshkrimi Beratinus?

Kur u publikua teksti i Kodikut Rossanensis, pati një ndjenjë zhgënjimi për karakterin e tij të zakonshëm. Ai kishte pak nga veçoritë e spikatura të atyre dorëshkrimeve të cilave Dr. Hort u kishte dhënë titujt Neutral, Perëndimor ose Aleksandrin në tekst. Dr. Sanday shkoi aq larg sa të thoshte se ishte një kodik sipas zemrës së Dekanit të Chichester-it — një epigram që, mendoj, Dekani Burgon do ta merrte si kompliment për gjykimin e tij kritik, më shumë sesa si të kundërtën.

Kodiku Beratinus, nga sa kam lexuar deri tani dhe duke gjykuar kryesisht nga shembujt e leximeve të përmendura nga M. Batiffol, duket të jetë shumë më i pasur në material kritik. Ai përmban shumë lexime perëndimore; dhe në disa raste, afërsia e tij me të ashtuquajturin grupi Ferrar, që supozohet të rrjedhë nga një origjinal i humbur me vlerë të madhe, është shumë e qartë. Ka gjithashtu përputhje të shpeshta me një dorëshkrim që shpresoj ta përshkruaj së shpejti në këto faqe (Cod. Ev. 561).

Herë pas here, ai shton fragmente të gjata që kanë mbijetuar vetëm në autoritete të hershme dhe të pasura, si Kodiku Bezae dhe Sirianja e Curetonit. Për shembull, ai shton në Mateu 20:28 thënien e humbur të Zotit tonë:

“Por kërkoni nga e vogla të shtoheni, dhe nga e madhja të bëheni më të vegjël”, etj.

Megjithatë, nuk duhet të supozohet nga këto deklarata se teksti është shumë i ndryshëm nga ato të ashtuquajturat recensione Konstantinopolitane ose Siriane. Duket të jetë teksti i zakonshëm i periudhës, duke ruajtur herë pas here, si mizat në qelibar, format e burgosura të teksteve më të hershme.

Për shembull, ai përfshin doksologjinë si pjesë të Lutjes së Zotit në Mateu; dhe mendoj se do të zbulohet se në katër vargjet e famshme që Dr. Hort citon nga Marku për të ilustruar procesin e përzierjes së tekstit, dorëshkrimi Beratinus ka një tekst të përzier. Por këto çështje kërkojnë një studim më të kujdesshëm sesa kam qenë në gjendje të bëj deri tani.

Në çdo rast, mund të jemi të sigurt se një zbulim kaq i rëndësishëm si ky që kemi përshkruar do të mirëpritet nga të gjithë ata që janë vërtet të interesuar për tekstin grek të Dhiatës së Re; dhe nuk mund të mos nxisë eksplorime të mëtejshme të vendeve ende të paeksploruara, si dhe, po aq e rëndësishme, vlerësimin dhe krahasimin më të thelluar të autoriteteve që tashmë kemi.

Kjo na çon te pika e fundit që duam të përmendim; domethënë:

Dorëshkrime të tjera të zbuluara në Berat

M. Batiffol ka përmendur një numër dorëshkrimesh që gjenden, përveç kodikut të purpurt, në kishat e Beratit ose në bibliotekën e kryepeshkopit. Ai thotë, në mënyrë provokuese, se nuk mendon se i ka parë të gjitha që ndodhen aty.

Ndër ato që përshkruan është një liturgji e Shën Gjon Gojartit, e shkruar me shkronja argjendi në të dy anët e një rrotulle të gjatë pergamene të purpurt; M. Batiffol e daton këtë në shekullin e dymbëdhjetë. Ai përshkruan gjithashtu një kopje të bukur të Ungjijve, të shkruar me shkronja ari mbi pergamenë të purpurt, nga shekulli i dhjetë.

Ndoshta gjëja më e dobishme që mund të bëhet për studiuesit është të përgatitet një listë e shkurtër e shtesave që M. Batiffol i ka bërë katalogëve tanë të dorëshkrimeve të Dhiatës së Re. Kemi, pra, si më poshtë:

Dorëshkrimi Uncial i Ungjijve — Codex Beratinus

I përket Kishës së Shën Gjergjit në Berat, Shqipëri. Shekulli i gjashtë (?), i shkruar me shkronja argjendi mbi pergamenë të purpurt; përmban 190 fletë; përmasat: 314 x 268 mm; dy kolona për faqe, 17 rreshta për kolonë, secili rresht me 8 deri në 12 shkronja; pa thekse apo frymëmarrje (accent & breathing). Përmban tabela kapitujsh, tituj, dhe numrat e Eusebit dhe Ammonit në mënyrën e zakonshme. Teksti fillon me Mateu 6:3 dhe përfundon me Marku 16:2 (“Dhe Jezusi…”).

Dorëshkrime Kursive të Ungjijve

1. Në pronësi të Kryepeshkopit të Beratit: një kopje nga shekulli i njëmbëdhjetë, me 255 fletë pergamene, secila 21 x 16 cm. Libri përmban katër Ungjijtë, me ilustrime të ungjilltarëve, letrën e Eusebit drejtuar Karpit, kanonet e Eusebit, si dhe titujt dhe numrat e zakonshëm në tekst.

2. Në kishën famullitare të Mangalemit: një kopje e Ungjijve nga shekulli i dymbëdhjetë, me 60 fletë në format quarto, me kanonet e Eusebit dhe titujt e zakonshëm.

3. Në Kishën e Lajmërimit: një kopje e Ungjijve mbi pergamenë të purpurt, me shkronja ari, nga shekulli i dhjetë; 418 fletë, secila 24 x 19 cm, e shkruar në një kolonë me 17 rreshta për faqe. Tabelat e kapitujve paraprijnë Ungjijtë, dhe në tekst janë titujt dhe numrat e zakonshëm.

Dorëshkrim Kursiv i Veprave të Apostujve

1. Në pronësi të Kryepeshkopit të Beratit: një kopje e veprave, e datuar në vitin 1158 pas Krishtit, me 98 fletë pergamene, secila 22 x 16 cm, e shkruar në një kolonë me 17 rreshta për faqe.

Dorëshkrim Kursiv i Ungjilltarit (Evangelistarium)

(volum i Ungjijve i organizuar sipas leximeve kishtare)

1. Në katedralen e Beratit: një kopje e bukur nga shekulli i njëmbëdhjetë ose i dymbëdhjetë, me 310 fletë pergamene, secila 350 x 285 mm, e shkruar, siç është zakon në libra të këtij lloji, në dy kolona.

Duhet ndoshta të shtohet edhe një kopje tjetër e Ungjijve në Kishën e Mangalemit, dhe një tjetër në katedralen, të cilat përmenden nga M. Alexoudis në veprën e tij; dhe kush e di sa të tjera mund të ekzistojnë?

Në çdo rast, këtu kemi gjashtë dorëshkrime të reja të Dhiatës së Re, dhe një prej tyre — një luan.

Haverford College, Pennsylvania

Përktheu: Enik Pogaçe