Në më të këqijat kohë, prindërit injorojnë të vërtetën për autoritetet dhe krimet e tyre, derisa Lea i beson të gjitha këto. Ajo mëson në shkollë për nderin e “Partisë” dhe për të mirin “Xhaxhi Enver”. Megjithatë, ajo ngec në shumë mistere, sekrete dhe kontradikta me fjalët e hutimet si e rritur, të cilat zënë vend vetëm pas rënies së regjimit. Më vonë, ajo merr vesh se pjesë e tmerrit nëpër të cilin kishin kaluar, kishte qenë edhe fakti se stërgjyshi i saj, Asllan Ypi (emrin e njëjtë e kishte edhe gjyshi i saj), kishte shërbyer si kryeministër në qeverinë parakomuniste të paraluftës
David Mehegan
Në mbi dyzet vjet kritikë letrare, nuk kam përdorur kurrë klishenë “tour de force” për t’iu referuar një libri. Por nuk gjej përshkrim më të përshtatshëm për këtë kuazi-roman, sidomos kur lexohet së bashku me “Të lirë: Të rritesh në fund të historisë”, pararendësi i tij jofiktiv i vitit 2022. Të lexuar njëri pas tjetrit, përbëjnë një përzierje të rrallë, tragjike, përthithëse dhe prekëse të historisë së shekullit të 20-të me artin letrar.
Lea Ypi është shqiptare, profesoreshë e filozofisë në London School of Economics and Political Since (Shkollën e Londrës për Ekonomi dhe Shkenca Politike), analiste dhe komentuese në gazetari politike. E lindur më 1979 gjatë regjimit fanatik komunist të Enver Hoxhës – për të cilin as komunistët rusë e as kinezë nuk i preknin ekstremet – ajo dhe familja e vet kanë përjetuar represionin e frikshëm të regjimit, rrëzimin e tij të vitit 1991, si dhe rebelimin civil të 1997-s. “Të lirë” është rrëfimi i gjallë i atij zhvillimi, siç pasqyrohet në jetët e familjes së saj: vetë autores dhe vëllait të vogël, prindërve shpesh të zënë me grindje, dhe sidomos gjyshes nga babai, Lemanit, të cilën ajo e quan Nini.
Në më të këqijat kohë, prindërit injorojnë të vërtetën për autoritetet dhe krimet e tyre, derisa Lea i beson të gjitha këto. Ajo mëson në shkollë për nderin e “Partisë” dhe për të mirin “Xhaxhi Enver”. Megjithatë, ajo ngec në shumë mistere, sekrete dhe kontradikta me fjalët e hutimet si e rritur, të cilat zënë vend vetëm pas rënies së regjimit. Më vonë, ajo merr vesh se pjesë e tmerrit nëpër të cilin kishin kaluar, kishte qenë edhe fakti se stërgjyshi i saj, Asllan Ypi (emrin e njëjtë e kishte edhe gjyshi i saj), kishte shërbyer si kryeministër në qeverinë parakomuniste të paraluftës. Për më tepër, gjyshi i saj qe shoqëruar me Enver Hoxhën kur ishin të rinj, njësoj edhe kur ishin studentë. (Në roman, Hoxha përshkruhet si person që mban erë livande dhe erë qepe.) Familja kishte qenë gjithnjë e dyshuar, nën spiunazh, si dhe në rrezik për dënim dhe katastrofa të tjera.
Nini është boshti i qëndrueshëm i familjes: shumëgjuhëshe (shpesh flet frëngjisht), e dashur, diskrete, e mençur dhe e duruar. Duket se ajo nuk gënjen kurrë, por nuk i tregon gjithmonë të gjitha ato që di. Me emigrimin ‘de facto’ të nënës së saj në Itali në vitin 1997, Lea qëndron me të atin dhe gjyshen në Tiranë, derisa më vonë gjatë atij viti, edhe ajo (përkundër dëshirës së të atit, por me mbështetjen e Ninit) largohet për në Itali për të studiuar filozofi. Përveç disa vizitave të shkurtra, ajo nuk kthehet më. Pranë varrit të Ninit në vitin 2006, të përshkruar drejt fundit të librit “Të poshtëruar”, Lea thotë: “Leman Ypi, gjyshja ime, na mësoi si ta pajtonim dashurinë me arsyen dhe si ta duronim dhimbjen me dinjitet.”
Sido që të jetë, ajo nuk përfundon me Ninin. “Të lirë” ishte bestseller ndërkombëtar (botuar në SHBA nga W. W. Norton). Më vonë, Ypi tronditet kur e sheh një fotografi të gjyshërve të saj gjatë muajit të mjaltit më 1941 në një resort austriak skijimi. Fotografia qe shpërndarë në media sociale nga një i huaj. Aty dukej Lemani duke e shijuar pushimin alpin në Austrinë naziste, derisa Evropa ishte në flakë. Si ishte e mundur?
Fotografia e gërryen nga brenda, duke ia kujtuar se sa pak e njihte historinë e gjyshes së vet para se ta rrëfente në “Të lirë”. Zhytet në hulumtim historik brenda arkivave shtetërore që janë publike në Shqipëri, si dhe gjen burime edhe në Greqi, për ta gjetur Lemanin e vërtetë. Madje mëson të lexojë greqisht. Mirëpo, në vend se t’i shkruajë gjetjet e saj si jofiksion – duke gdhendur vetëm atë që zbulojnë dokumentet – ajo vendos që në formë fiktive ta tregojë historinë e thellë të Ninit nga fëmijëria, te martesa dhe prindërimi në mes të kaosit të luftës, revolucionit, emigrimit, represionit, si dhe lidhjeve private. “Kryesisht” sepse ndërthurur me pjesët letrare e artistike janë episodet e kërkimeve të Ypit në arkiva dhe në vende të ndryshme ndërkombëtare. Siç pritej, kishte një dokumentacion të gjerë të vëzhgimit policor. Drejt fundit të hetimeve të saj, ajo bën një zbulim të habitshëm, diçka që në letërsi nuk do të dukej kurrë e besueshme, por, me pak reflektim, është plotësisht në përputhje me pamundësinë për ta kuptuar tërësisht të kaluarën njerëzore.
Gjithmonë kam qenë mosbesues ndaj historisë “të fiksionalizuar”, atij lloji që përzien njerëz të vërtetë me personazhe të përbërë ose të shpikur. Si mund t’i besosh asaj që po lexon, si t’i ndash faktet nga imagjinata? Megjithatë, rezulton se Ypi, filozofja politike, është gjithashtu një romanciere jashtëzakonisht e talentuar. Ritmi i saj, portretizimi i personazheve, ndërtimi i skenave dramatike, detajet e mëdha dhe të vogla, dialogu dhe atmosfera emocionale në “Të poshtëruar” janë aq bindëse, saqë më dukej se nuk kishte shumë rëndësi nëse e kishte saktësuar çdo detaj historik.
Leman Ypi kishte lindur në një familje të pasur elitare shqiptare në Selanik, në kohën kur edhe Shqipëria, edhe Greqia ishin pjesë e Perandorisë Osmane. Kur tezja e saj mendjehapur, Selma, kryen vetëvrasje për ta shmangur martesën me shkuesi me një biznesmen fashist gjerman, e vërteta i fshihet Lemanit për vite me radhë. Mirëpo, kur biznesmeni i njëjtë i vjen kësaj afër, si një e re që ishte, ndonëse pas disa vitesh – duke kërkuar zëvendësimin e Selmës – ajo ia prish skemën duke ikur nga Greqia për në Shqipëri, për t’u arsimuar. Gjatë jetës së saj të dhimbshme në mes të luftës dhe shtypjes, ndonëse nuk i bie pishman që kishte ikur, i ngel në mendje kujtimi i Selanikut të paqtë.
Situata politike, etnike, fetare, gjuhësore dhe ushtarake në botën e Ballkanit para dhe pas luftës mund të jetë shumë e komplikuar për lexuesit perëndimorë, andaj “Të poshtëruar” përfshin edhe harta, lista personazhesh, një shpjegim të titujve të nderit që ekzistonin në Perandorinë Osmane, shënime se si shqiptohet gjuha shqipe, si dhe një kohështrirje historike nga pushtimi osman në Ballkan më 1362, deri te themelimi i Partisë Komuniste Shqiptare më 1946.
Është e vështirë të zgjedhësh midis shembujve të shumtë të stilit të rezervuar dhe të mprehtë të Ypit në prozë, por këtu është njëri nga stilet, nga mëngjesi i ditës së martesës së Selmës, rreth vitit 1930. Vajza e vogël, Leman, është dërguar nga gjyshja e saj e frikshme, Mediha Hanim, kryeorganizatorja e ngjarjes, në dhomën e Selmës për të pyetur se kur do të shfaqet: “Kur u kthye Lemani pas disa minutash, arrinte që nga larg t’i dëgjonte të qeshurat, çuditë e admirimit, komplimentet për mezet që sapo kishin filluar të shërbeheshin, zhurmën e pjatave dhe kërcitjen e gotave. Ndenjur në prag të derës, duke mbajtur shishen e zbrazët që kishte gjetur mbi shtratin e Selmës, i dridhen krejt gjymtyrët, me fytyrën e zbehtë si statujë dylli. Ajo vëzhgoi dhomën, e pasigurt se çka do të bëjë. Pas një kohe e vërejti Mediha Hanim.”
“‘Ah, te voila!’, i tha. ‘Kur do ta shohim nusen?’”
“Lemani iu afrua ngadalë gjyshes, duke shkuar sytë në çdo skutë. Kur i ndjeu sytë e mysafirëve tek e shikonin, trupi filloi t’i dridhej pa kontroll. Ngriti sytë për ta parë shandanin dhe ndjeu sikur do t’i binte mbi kokë.”
“‘Ajo... ajo... Selma nuk po lëviz’, murmuriti ajo, teksa pa vetëdije dora i shkoi te goja sikur ta ndrydhte pjesën e mbetur të fjalisë. ‘E ka veshur fustanin e nusërisë, por fytyrën e ka të kthyer. Dhe... dhe... u mundova ta zgjoj... mirëpo nuk mundem, është shumë e rëndë’.”
Me ta dëgjuar këtë, gjyshja fillon të bërtasë. “Pse?”, qau ajo me trishtim, “Zemra ime, e bukura ime, Selma ime e zgjuar, pse, engjëlli im, ylli im, si mund të ma bëje këtë, si?” Vajza e vogël merr vesh se tezja e vet kishte vdekur nga një sulm.
Siç tregon edhe titulli, në qendër të tij është shqyrtimi i natyrës së dinjitetit dhe asaj që e mohon. Lemani nuk ishte as revolucionare e as ndonjë heroinë a aktiviste politike, megjithatë, ajo arriti ta mbajë ekuilibrin e vet moral, gjithnjë duke treguar të vërtetën – sado e cunguar për çdo rast sigurie – për ta mbajtur të pastër dinjitetin kur të tjerët e hedhin poshtë për përfitime. Ishte ai lloj jete dhe ai lloj personazhi – siç thotë Linda Loman për burrin e saj Willy në “Death of Salesman” – që “i duhet kushtuar vëmendje”. Ypi shkruan: “Ndiej detyrim ta rregulloj, ta ndaj historinë që ma ka besuar, ta tregoj të vërtetën për jetën e saj. Por a e di unë të vërtetën? A mund ta rrëfej unë jetën e saj ashtu siç do ta kishte bërë ajo?”
Nëse edhe ajo nuk ka arritur ta përmbushë atë qëllim në sytë e saj, askush tjetër nuk do ta bëjë më mirë.
David Megehan është ish-redaktor i librave në “Boston Globe”.
Marrë nga “The Arts Fuse”: Përktheu: Sinan Berisha