Makthet evropiane të László Krasznahorkait

Romancieri hungarez e ka marrë çmimin “Nobel” për letërsi më 2025 për distopi politike që bartin gjurmët e pashlyeshme të së kaluarës komuniste të vendit të tij. Shpirti i trazuar i Krasznahorkait vazhdon akoma. Edhe zemërimi politik mbetet i pashuar. “Teksa po vazhdon një luftë që në thelb i përket shekullit XX, njerëzit flasin për shkuarjen në Mars. Uroj që Putini dhe simpatizantët e tij të jenë pasagjerët e parë”, ka thënë ai në fillim të këtij viti

Me marrjen e çmimit “Nobel” për letërsi, László Krasznahorkai ka futur në hartë rrënjët e letërsisë bashkëkohore hungareze. Romani i tij i parë “Sátántangó” është botuar në Hungari saktësisht 40 vjet më parë (dhe nuk është përkthyer në anglisht deri më 2012 nga George Szirtes). 71-vjeçari është krahasuar me Kafkën, Beckettin e Melvillen për paragrafët e gjatë dhe të ndërlikuar dhe me tematika distopike të trishtuara, ndonëse librat e tij vijnë nga jo më larg se vendlindja e tij.

“Sátántangón” e pason libri “The Melancholy of Resistance” i vitit 1989 dhe këto romane të tij të hershme bartin gjurmët e komunizmit të vonë në Evropën Lindore. Struktura e “Sátántangós” merr formën e tangos, gjashtë hapa përpara, gjashtë prapa. Personazhi kryesor është një mashtrues që hiqet si shpëtimtar, që shfaqet në një fshat të varfër hungarez dhe me kalimin e kohës mashtron banorët për t’u marrë para. 

Në përkthimin e vonë të tij në anglisht, “New York Times” e ka përshkruar kështu: “Për një shkrimtar, personazhet e të cilit shpesh shfaqin një brendësi klaustrofobike, Krasznahorkai çuditërisht e tregon veten si të hapur dhe humoristik”. “Sátántangó” është bërë film artistik shtatë-orësh i vlerësuar pozitivisht, më 1994 nga Béla Tarr, bashkëpunëtori i kahershëm i Krasznahorkait. Tarr e ka shndërruar në film edhe romanin “The Melancholy of Resistance”. Ky film, me titull “Werckmeister Harmonies” i vitit 2000 paraqet një djalë dhe xhaxhain e tij në Hungarinë komuniste, të cilët kërcënohen kur e vizitojnë një cirk: një alegori politike me fund apokaliptik.

Në një intervistë me romancierin Hari Kunzru në shkurt, Krasznahorkai ka komentuar se “arti është përgjigjja e jashtëzakonshme e njerëzimit ndaj sensit të humbjes që është fati ynë”. Për Krasznahorkain, Hungaria me gjasë është pjesë e asaj “humbjeje”. Në të njëjtën intervistë, ai ka folur edhe për regjimin e ekstremit të djathtë të Viktor Orbánit, duke e quajtur “rast psikiatrik” për neutralitetin e shtetit mbi luftën në Ukrainë. Pasi Krasznahorkai e mori “Nobelin”, Orbán ka postuar urimet e tij në rrjete sociale, duke e quajtur atë “krenari të Hungarisë”.

Lindur në një familje të klasës së mesme më 1954 në Gyula, një qytezë e vogël afro 240 kilometra në juglindje të Budapestit, Krasznahorkai nuk ka qenë i vetëdijshëm deri në moshën 11-vjeçare se babai i tij avokat ishte hebre. Më 2018, ai ka thënë: “Në epokën socialiste ka qenë e ndaluar ta përmendësh. Epo, jam pjesërisht hebre, mirëpo nëse në Hungari gjërat vazhdojnë me këtë ritëm që është tani, së shpejti do të jem plotësisht hebre”. 

Ka studiuar drejtësi në universitet nga viti 1973, pastaj gjuhë dhe letërsi, dhe teza e tij e diplomës ishte për shkrimtarin Sándor Márai, një antifashist dhe antikomunist që ka ikur nga Hungaria më 1948. Sikurse shkrimtarët e tjerë të mëdhenj hungarezë të shekullit XX – si Magda Szabó; Antal Szerb, i cili është vrarë më 1945 në një kamp përqendrimi; si dhe fituesi i “Nobelit” më 2002, Imre Kertész – Márai ka filluar të botohet si përkthim vetëm pas viteve ’90.

“Sátántangó” e ka bërë menjëherë të njohur emrin e Krasznahorkait në vendlindjen e tij. Më 1987, ai ka bërë udhëtimin e tij të parë në perëndim me një bursë në Berlinin Perëndimor. Për shumë vjet, si për ta kompensuar kohën e humbur, ka udhëtuar shumë: një udhëtim në Mongoli dhe Kinë më 1990 e ka frymëzuar ta shkruajë romanin “Destruction and Sorrow Beneath the Heavens”, në të cilën narratori i tij viziton Kinën për ta zbuluar lidhjen mes kulturës së saj të lashtë dhe shoqërisë bashkëkohore.

Përkthyesi i asaj vepre në anglisht më 2016 ishte Ottilie Mulzet, i cili më ka treguar se ka qenë “e mrekullueshme” puna me Krasznahorkain: “Shpesh flasim me njëri-tjetrin për përkthime. Para se ta nisja përkthimin e librit “Baron Wenckheim’s Homecoming” (botuar i përkthyer më 2019), më ka thirrur që ta dëgjoja teksa ai lexonte pjesë nga teksti me ritmin e fjalive”.

Pasi ka jetuar dhe punuar si ligjërues për shumë vjet në Berlin, Krasznahorkai rikthehet në Hungari për të jetuar në një fshat të vogël. Reputacioni i tij vetëm është rritur për nga rëndësia. Mes shumë nderimeve janë: fituesi i Çmimit për Përkthimin më të Mirë më 2013 për “Sátántangó” dhe më 2014 për “Seiobo There Below”. Më 2015, fitues i Çmimit Ndërkombëtar “Man Booker” për punën e tij, si dhe Çmimi Kombëtar i Librit për letërsinë e përkthyer të “Baron Wenckheim’s Homecoming” (përkthyer nga Mulzet, sikurse “Seiobo”).

Në punët e tij më të vona, Krasznahorkai është marrë me Bachun dhe neonazizmin gjerman, si dhe në një tregim të shkurtër edhe me tmerret e pushtimit rus në Ukrainë. Çmimi “Nobel” sjell me vete edhe pa fund përgjegjësi e vëmendje. Komiteti ka lartësuar “krijimtarinë e tij të fuqishme dhe vizionare, e cila në mes të tmerrit apokaliptik, dëshmon fuqinë e artit”.

Shpirti i trazuar dhe sebaldian i Krasznahorkait vazhdon akoma. Edhe zemërimi politik mbetet i pashuar.

“Teksa po vazhdon një luftë që në thelb i përket shekullit XX, njerëzit flasin për shkuarjen në Mars. Uroj që Putini dhe simpatizantët e tij të jenë pasagjerët e parë”, ka thënë ai në fillim të këtij viti.

Catherine Taylor është autore e kritike, si dhe ish-zëvendësdrejtoreshë e “PEN”. Memoari i saj “The Stirrings” është botuar më 2023.)

Marrë nga “Observer”