Nëse gjuha përçan, letërsia bashkon. E, shkrimtari, meqë s’ka si të bëjë letërsi pa gjuhë, është edhe përçarës, edhe bashkues. Ai perfeksionon gjuhën nëpërmjet letërsisë dhe perfeksionon letërsinë që të mbijetojë edhe përtej gjuhës së tij
Ag Apolloni
Letërsia është gjuhë
Mendoj se shpesh keni dëgjuar, ose lexuar se letërsia është gjuhë. Nëse piktura është ngjyrë, skulptura është gur, dru, hekur, a gips, muzika është tingull, atëherë edhe letërsia është gjuhë, sepse është art verbal. Letërsia shprehet nëpërmjet gjuhës, ajo s’mund të ekzistojë pa gjuhën, ose jashtë gjuhës. Por, a mund të jetojë edhe në gjuhë të tjera, apo vetëm në gjuhën amtare të autorit të saj?
Sipas Atlasit Botëror të Gjuhëve, aktualisht janë rreth shtatë mijë gjuhë që fliten në planetin tonë. Ky është fati ynë, ose fatkeqësia jonë. Disa thonë se kjo e bën botën më të larmishme, disa të tjerë thonë se kjo duhet të marrë fund. Gjuhët lindin dhe vdesin si njerëzit. Vetëm se ndryshe nga njerëzit që, kryesisht, shtohen nga dashuria dhe nga bashkimi, gjuhët shtohen për shkak të urrejtjes dhe përçarjes. Për shembull, në ish-Jugosllavi të gjithë sllavët flisnin një gjuhë. Pas prishjes së kësaj federate, të gjitha shtetet iu kthyen gjuhëve të veta duke u bazuar në dallimet që brenda federatës shiheshin si dallime dialektesh, jo gjuhësh. Prandaj, sot duket mjaft e goditur nisma e disa intelektualëve të një OJQ-je të asaj zone, për projektin Deklarata mbi Gjuhën e Përbashkët, ku thuhet se serbët, kroatët, malazezët dhe boshnjakët kanë “një gjuhë standarde të përbashkët të tipit policentrik”. Ato shtete kanë pasur luftëra, konflikte, mospajtime mes tyre, dhe është kjo urrejtje nacionaliste që i ka çuar ato nga dialektet te gjuhët e veçanta. Aktualisht, ato gjuhë thellojnë dallimet duke theksuar variantet përkatëse dialektore dhe duke krijuar neologjizmat. Këtë e bëjnë politikat nacionaliste. Gjithsesi, nuk mund t’i paragjykojmë në këtë ndërmarrje, përderisa ende nuk janë shëruar plagët e shkëputjes, ose nuk u është kërkuar falje për padrejtësitë e shumta nga Qendra. Edhe në Kosovë, e cila, siç e dini gjuhësisht dhe kulturalisht është përgjithësisht shqiptare, para disa vitesh ishin disa intelektualë që kërkonin formimin e një gjuhe të re, meqë kosovarët flisnin pak më ndryshe se ata të Shqipërisë. Ishte një iniciativë e pasuksesshme, dhe sot autorët e Kosovës nuk përkthehen në gjuhën shqipe, as autorët e Shqipërisë në gjuhën “kosovare”. Shpesh flitet edhe për shkrirjen e mundshme të maqedonishtes pjesërisht në serbisht dhe pjesërisht në bullgarisht, formë dialektore e së cilës konsiderohej deri më 1945.
Kështu, gjuhët janë më grindavece sesa letërsia. Letërsia jeton duke notuar mbi këto konflikte. Ta zëmë se nesër do të zhduken të gjitha ato gjuhë të një standardi të përbashkët: serbishtja, kroatishtja, boshnjakishtja dhe malazezishtja (sllovenishtja duket se i tejkalon dallimet dialektore). Fare mirë edhe pa to, do të jetojnë veprat e Selimoviqit, Ivo Andriqit, Mirosllav Kërlezhës, Vasko Popës, Danillo Kishit, Sidranit, Nikolajdisit, Shtiksit, Shehiqit etj. Fare mirë jetojnë edhe veprat e Plautit, Senekës, Katulit etj., edhe pse gjuha latine ka vdekur prej kohësh. Pra, autorët jetojnë edhe në gjuhën e dytë, apo në gjuhët e përkthyera, kur gjuha e tyre vdes, ose është në agoni nga konfliktet politike. Shkrimtarit të mirë, edhe kur i rrezikohet gjuha, i jeton letërsia, mjafton që ajo ta ketë kaluar kufirin e gjuhës amtare para se të vdesë gjuha amtare.
Sot kemi shumë shkrimtarë që jetojnë nëpërmjet veprave të tyre të përkthyera, edhe pse gjuhët e tyre kanë vdekur para shumë shekujsh. Një rast interesant ishte edhe me veprën e Didëroit, “Nipi i Ramoit”, të cilën Goethe e përktheu gjermanisht nga frëngjishtja. Kur versioni frëngjisht humbi, francezët u detyruan ta përkthejnë autorin e vet nga gjermanishtja. Pas interesimit të madh për atë vepër, francezët kërkuan dorëshkrimin origjinal dhe pas disa vjetësh e gjetën. Po edhe sikur të mos gjendej, ajo vepër do të jetonte falë përkthimit. Fundja, përkthimi çoi te kërkimi insistues dhe, përfundimisht, te zbulimi.
Letërsia s’është vetëm gjuhë
Përderisa letërsia është gjuhë, por gjuha s’është letërsi, lirisht mund të themi se letërsia nuk është vetëm gjuhë dhe se një gjuhë nuk është banesa e vetme dhe e përhershme e saj. Sigurisht, Todorovi kishte të drejtë kur thoshte se mjafton të vendosësh një folje pas një emri a përemri, për të hyrë në botën e rrëfimit. Por, me kaq mbetesh te pragu, duhet shumë punë për ta ndërtuar e shijuar atë botë.
Letërsia e përdor gjuhën si një avatar dhe mund ta ndërrojë atë kur të dojë. Madje vetëm kur nis të banojë edhe në gjuhë të tjera, ajo nis ta zgjerojë rrethin e interesimit. Janë disa shkrimtarë si Dylan Thomas, për shembull, që mund të jetojnë vetëm në zhguallin e gjuhës së vet. Poezia e tij, “Do not go gentle into that good night”, një elegji mjaft prekëse në origjinal, nuk të jep kurrfarë emocioni në përkthim. Poezia “Sonte mund t’i shkruaj vargjet më të trishta” e Nerudës, është e fuqishme si në origjinal, ashtu edhe në shqip, anglisht dhe çfarëdo gjuhe tjetër.
Meqenëse ndodhemi në një epokë, ku globi ka një gjuhë mbizotëruese (internacionale) dhe shtatë mijë gjuhë të tjera, që mund ta ushqejnë, por s’mund ta rrezikojnë atë gjuhë, shkrimtarët që e kanë gjuhë native anglishten mund ta ndjekin rrugën e Dylan Thomas-it, pra të mos mendojnë se si do të përkthehen në gjuhë të tjera, kurse shkrimtarët që s’i përkasin asaj gjuhe, nuk mund të mos mendojnë edhe për pengesat e përkthimit.
Megjithatë, shkrimtarët e mirë rrallë dështojnë kur përkthehen. Zakonisht, ata mbesin të mirë edhe kur përkthehen. Ndodh nganjëherë që përkthyesi i dobët e dëmton një vepër të mirë, por, në këto raste, zakonisht një përkthyes më i mirë mobilizohet ta shpëtojë autorin duke e ripërkthyer. Le të marrim shembull romanin “Pedro Paramo” të Juan Rulfos. Një kryevepër e letërsisë latino-amerikane që ka dështuar në përkthimin anglisht. Meqë nuk jam anglez, s’mund ta gjykoj përkthimin anglisht, por, nisur nga ajo që thonë ekspertët e përkthimit, vetëm përkthimi i tretë, ky i vitit 2023, është i suksesshëm.
Pra, një vepër që ka pasur sukses të menjëhershëm në gjuhën e vet, dhe që nga Jorge Luis Borges është cilësuar si një nga veprat më të bukura të shkruara ndonjëherë në çfarëdo gjuhe, dhe që Gabriel Garcia Marquez thoshte se e dinte përmendësh, ka pasur vështirësi serioze për t’u receptuar në anglisht. Vetë titulli që për vendasit e autorit është lehtë i kuptueshëm, në anglisht s’ka asnjë kuptim, dhe po të përkthehej do të dukej shumë weird: Rock (of) Wastland.
Natyrisht, duke qenë emër personazhi, mundësia e përkthimit të titullit përjashtohet. Veçse mjafton të jemi të vetëdijshëm se kjo shenjë paratekstuale (titulli) nuk kryen asnjë efekt te lexuesi i huaj. Ai është një titull që godet në origjinal, por mbetet thjesht eponim në gjuhët e tjera, njësoj si çdo titull eponim: “Hamlet”, “Faust”, “Ana Karenina”, “Xha Gorio” etj.
Meqë jemi te titujt, le të kujtojmë një rast të çuditshëm traduktologjik! Albert Camus botoi në Francë romanin “I huaji” (L’Étranger), më 1942, kurse Ernesto Sabato botoi më 1948 romanin “Tuneli” (El Tunel). Camus sapo e lexoi veprën e Sabatos, e lavdëroi shumë. Por s’do të flas për këtë. Të dy romanet, në përkthimet anglisht dolën me të njëjtin titull: “The Outsider” (vetëm në ripërkthime, u vendosën titujt përkatës: “The Stranger” dhe “The Tunnel”). Pra, përkthyesit anglezë, në vend se t’i përkthenin titujt, i kishin nxjerrë nga filozofia e librit, nga karakteret kryesore. Por, nëse do të ndiqnim këtë logjikë, atëherë titullin “The Outsider” do të duhej ta kishin në anglisht edhe “Idioti” i Dostojevskit, “Bartleby” i Melvillit, “Steppenwolf” i Hesses, “Tonio Kroeger” i Mann-it etj.
Kjo është dëshmi që vepra gjatë përkthimit dëmtohet herë pak, herë shumë. Edhe pse s’mund të caktojmë përqindje të dëmtimit në përkthim, mjafton të jemi të vetëdijshëm se përkthimi kurrë s’mund të jetë ekuivalent me origjinalin. Mendoj se të gjithë e dinë këtë përveç francezëve që mendojnë se përkthimi i Poes nga Bodleri është më i mirë se origjinali, dhe shqiptarëve që mendojnë se Shekspiri tingëllon më bukur shqip sesa anglisht. Umberto Eco e ka thënë qartë: “përkthyesit nuk i lejohet të tregohet më i mençëm se autori”.
Nuk duhet të harrojmë një gjë: kemi shkrimtarë auditivë dhe shkrimtarë vizualë. Të parët na vijnë si melodi, të dytët si pamje. Nëse Dylan Thomas i drejtohet veshit, T. S. Eliot i drejtohet syrit. Poezitë e librit “Prufrock and the other observations” janë poezi imazhiste dhe zgjojnë pamje në mendjen tonë.
Këto poezi edhe në përkthim janë afër origjinalit. Nuk humbim, nëse përkthyesi i gjen fjalët me vlerë ekuivalente pamore në gjuhën e tij. T. S. Eliot, si edhe Ezra Pound, duke qenë imazhist, luan bukur me fjalët pamore. Ai e vizaton idenë me fjalë. Prandaj, Goethe kishte të drejtë kur thoshte se “fjala është esencialisht e frytshme”. Kjo është ajo çka bën një shkrimtar: i krijon vargjet, situatat, përshkrimet në atë mënyrë që ato të zgjojnë sa më shumë pamje, ide, mendime në kokën e lexuesit. Dhe kjo, mendoj, se është një nga pikat që e vë letërsinë në avantazh ndaj filmit: secili lexues kur e lexon një roman, e bën filmin në kokën e vet, ndërsa shikuesi kur sheh filmin, sheh vetëm filmin e regjisorit. Gjithsesi, filmi ka avantazhe të tjera, dhe gara mes librit dhe filmit mund të sjellë vetëm fitues hipotetikë, kurrë realë.
Imazhet që zgjojnë autorët e mëdhenj tek ne janë të pashlyeshme, edhe kur harrojmë në cilën gjuhë i kemi lexuar ata libra. Vepra e mirëfilltë letrare nuk shkruhet për lexuesit e një kombi, por thjesht për lexuesit. Qëllimi i vetëm i autorit është ta shkruajë sa më mirë atë vepër, pastaj nëpërmjet përkthimit ajo vetëm zgjeron rrethin e lexuesve. Prandaj, zakonisht nuk ndodh që shkrimtarët e parëndësishëm në një gjuhë të bëhen të rëndësishëm në një gjuhë tjetër.
Libri e shfrytëzon gjuhën, por e tejkalon atë. Të gjitha fjalët e një romani i gjeni në fjalor, por nëse ato fjalë i lexoni në fjalor, nuk do t’ju emocionojnë, nuk do t’ju marrin me vete, ndërsa të njëjtat fjalë në roman ju shfaqin një botë që ju gllabëron jo vetëm derisa e lexoni, por shpesh edhe për vite të tëra, ndoshta për gjithë jetën.
Meqenëse shkrimtari e përpunon gjuhën më shumë se kushdo tjetër, me të drejtë Paul Valéry i sheh shkrimtarët si njerëz që me anë të gjuhës thellojnë përçarjen mes popujve: “zanati i tyre mbështetet direkt në gjuhën e tyre amtare, arti i tyre synon të zhvillojë atë që ndan më qartas, - ndoshta më mizorisht, - një popull nga populli tjetër. (…) ata punojnë në ruajtjen, forcimin dhe përsosjen e pengesave më të ndjeshme”. Duke e parë këtë gjë me shqetësim, ai vazhdon duke thirrur mrekullinë për shpëtim: “një mrekulli dashurie”. Falë kësaj mrekullie, ai i sheh shkrimtarët si njerëz që bashkojnë popuj e kultura. Ai thotë se letërsitë dashurohen në njëra-tjetrën, për dallim nga gjuhët, që krijohen duke ikur nga njëra-tjetra: “Letërsitë e ndryshme kanë rënë në dashuri me njëra-tjetrën. Dhe kjo nuk po ndodh vetëm sot. Virgjili jepej pas Homerit. Dhe ne francezët çka s’kemi dashuruar! Italinë me Ronsardin, Spanjën me Kornejin, Anglinë me Volterin, Gjermaninë dhe Lindjen e Afërt me romantikët, Amerikën me Bodlerin, dhe përgjatë shekujve, si dashnore që s’të ngopin kurrë, Greqinë dhe Romën”.
Pra, nëse gjuha përçan, letërsia bashkon. E, shkrimtari, meqë s’ka si të bëjë letërsi pa gjuhë, është edhe përçarës, edhe bashkues. Kjo skizmë flet për natyrën skizofrenike të shkrimtarëve. Ata janë njerëz me dy mendje. Ata bëjnë më të mirën në të dy anët. Perfeksionojnë gjuhën nëpërmjet letërsisë dhe perfeksionojnë letërsinë që të mbijetojë edhe përtej gjuhës së tyre.
Shkrimtari banon në gjuhë
Jetojmë në një epokë kur nevoja për përkthim është ende shumë e madhe. Nuk mendoj se do të presim me shekuj që njerëzit e këtij planeti ta ndiejnë gjuhën dominante si gjuhë amtare. Shumë fëmijë shqiptarë nën 15 vjeç sot e flasin gjuhën angleze si shqipen, madje shumë prej tyre edhe më mirë se shqipen. Kështu, besoj se është edhe në vendet e tjera evropiane dhe kudo në botën e qytetëruar. Pra, po vjen një brez biling që nuk e kupton se në cilën gjuhë shprehet më mirë. Pas këtij brezi, sigurisht vjen brezi tjetër që do të jetë më i mirë në anglisht, por do ta njohë edhe gjuhën amtare si gjuhë të dytë. Dhe kështu do të dalim në anën tjetër, kur të gjithë do ta dinë anglishten, por do ta kenë patjetër të nevojshme të përkthejnë nga gjuhët e tjera tekste që s’janë shkruar në anglisht.
Apo ndoshta këtë do ta kryejë Inteligjenca Artificale, kurse njeriu do të jetë vetëm një asistent në përkthim (le të themi, një lloj redaktori). Kjo do të thotë që po vetëdijesohemi për mallkimin biblik dhe po çlirohemi prej tij. Shumësia e gjuhëve është pasuri, por edhe mallkim, prandaj kthimi në gjendjen para Babel, është synim planetar.
Por le të ndalemi e të mendojmë: sa kanë ndikuar librat e përkthyer në formimin tonë?
Supozoj që asnjëri prej nesh në këtë klasë nuk i ka lexuar në origjinal “Librin e të Vdekurve”, “Epin e Gilgameshit”, Homerin, Eskilin, Sofokliun, Euripidin, Aristofanin dhe asnjë autorë të lashtë grekë apo latinë. Madje as Biblën. Por kjo nuk na e heq të drejtën për të folur e diskutuar për ata autorë dhe vepra. Madje, dikush që mund ta lexojë Eskilin në origjinal mund të mos jetë kompetent sa ne për të folur për poetikën e tij. Secili prej nesh (shënim: klasa ka student nga Italia, Anglia, Gjermania, Danimarka dhe Çekia) i lexon në origjinal autorët e gjuhës përkatëse: Danten, Shekspirin, Goethen, Andersenin, Kunderën dhe Kadarenë, por secili prej nesh i njeh të gjithë këta edhe pse vetëm nga një e kemi të gjuhës sonë amtare. Shpesh Kadare s’mund të kuptohet pa Danten dhe Shekspirin.
“Pavdekësia” e Kunderës të çon te Goethe domosdoshmërisht. Hans Christian Anderseni na lidh sa me folklorin, aq edhe me “outsider”-in. A nuk janë Princi Mishkin, Hari Halleri, Mersoja dhe Huan Pablo Kasteli ‘rosakë të shëmtuar’ të një shoqërie brenda së cilës nuk ndihen rehat? Pastaj njohja e sagave daneze është e domosdoshme për origjinën e Hamletit. Po ashtu, vetëm duke i lexuar edhe përkthimet, kam arritur ta kuptoj ndikimin e thellë të Jarosllav Hashekut te Kolë Jakova. Pra, nëpërmjet përkthimeve i kuptojmë ngjashmëritë dhe dallimet tona.
Kur mendohemi ta kuptojmë se sa nga edukimi ynë është letërsi e huaj dhe sa amtare, s’kemi pse habitemi nëse përqindja e kulturës së huaj është më e madhe se ajo e kulturës sonë amtare. Mitet, religjionet, përrallat, legjendat, filozofia, letërsia etj., të gjitha na vijnë nga gjithkah dhe ne s’mund ose s’duam të mbrohemi prej tyre. Sa më i kulturuar njeriu, aq më pak nacional(ist) është.
Dhe po e mbyllim me përkthimin, meqë folëm për lidhjen letërsi-gjuhë. Ka shumë dekada që përkthimi nuk konsiderohet vetëm bartje nga njëra gjuhë në tjetrën, por edhe diçka që ia shton vlerën një vepre.
Shumë njerëz e lexojnë Patrick Süskind-in, sepse është përkthyer në 50 gjuhë, apo Agatha Christie-n, sepse është përkthyer në mbi njëqind gjuhë. Përgjithësisht, shkrimtarët e përkthyer në shumë gjuhë, lexohen dhe vlerësohen më shumë se ata që nuk janë përkthyer në asnjë gjuhë. Pse lexuesi e merr një libër nëse e sheh që është përkthyer në shumë gjuhë, dhe e lë atë që s’është përkthyer ende? Nuk është thjesht çështje tregu e marketingu. Është çështje besimi. Një vepër që është përkthyer në shumë gjuhë, besohet se u është nënshtruar më shumë kritereve vlerësuese sesa një tjetër që s’ka kaluar përtej filtrave kombëtarë. Lexuesi ka nevojë ta dijë që libri të cilin po e blen është duke u lexuar dhe vlerësuar nëpër botë.
“Njeriu banon në gjuhë”, thotë Heiddeger. “Njeriu banon poetikisht”, kishte thënë Hölderlin. E, shkrimtari është ai që banon poetikisht në gjuhë, sepse gjuha për të është metaforike, jo metonimike. Prandaj është e arsyeshme që ai të tregojë kujdes edhe për banesat (gjuhët) e tjera në të cilat do të banojë. Sepse ai nuk banon thjesht në gjuhë, por në një gjuhë specifike brenda cilësdo gjuhe të përbashkët.
“Letërsia dhe gjuha” është një pjesë nga cikli prej dhjetë ligjëratash që autori po i mban në Universitetin e Pragës, përgjatë muajve tetor-dhjetor 2025. Botohet me leje të autorit.
