Driton Selmani: Një aferë me të gatshmen

Driton Selmani është i rrjedhshëm jo vetëm në bisedë, por edhe përmes veprave që i realizon. Përderisa shpesh humori depërton në punët e tij, gjithmonë është e pranishme edhe një anë e thellë ndjeshmërie. Me t’i parë prej afër copëzat e deponuara dhe të varura në studion e tij, e kupton se puna e tij lidhet edhe me dhimbjen, kohën, zogj që kanë harruar të fluturojnë, ëndrra të shtrënguara nga koha, si dhe një paracaktim i pashmangshëm për çdo gjë

Erka Shalari

Ndonëse ka pasur mundësinë të jetojë jashtë vendit, edhe pasi ka kryer studimet Master për Arte të Bukura në Bournemouth, Selmani ka zgjedhur të kthehet e të punojë në Kosovë, një vend që shpesh shihet si periferik, por që vazhdimisht ia ushqen praktikën me tensionet e fragmentimit, kujtesës dhe qëndresës. Ky shtet, ky vend “remote” (shih Selmani, 2025), dhe studioja e tij vazhdojnë të mbesin skutat ku zbërthehet të menduarit e tij artistik. Pas ekspozitës personale në “Kahan Art Space” më 2023 dhe instalacionit publik “Only Time Will Tell” në MuseumsQuartier Vienna, puna e Selmanit prezantohet sivjet në panairin vjenez të artit bashkëkohor nga Galeria Ernst Hilger, përzgjedhur nga Ernst Hilger (28 shkurt 1950 në Vjenë –  26 maj 2025) para se të vdiste. Veprat e tij të reja ngërthejnë trashëgiminë kulturore të Vjenës, vazhdimësinë e të rrëfyerit përmes mbivendosjes së epokave, referencave dhe ngjarjeve. Puna e artistit paraqitet në Zonën 1, një ndarje e kuruar për t’u përqendruar tek artistët nën moshën 40-vjeçare, krahas artistëve si: Hélène Fauquet, Fabian Reetz, Melanie Ebenhoch, dhe Huda Takriti.

Erka Shalari: Sivjet po e prezantoni punën tuaj me Galerinë Ernst Hilger në Viennacontemporary, ku ia kanë dedikuar një hapësirë pozicionit tuaj si artist. Si e zbuloi galeria punën tuaj? Në të njëjtën kohë, jeni pjesë e seksionit të kuruar të panairit, në Zonën 1, me ftesë të kuratorit Aliaksei Barysionak. Si ndiheni që puna juaj vendoset si në një prezantim i veçantë galerish, ashtu edhe brenda këtij kuadri shumë interesant?

Driton Selmani: Procesi ka filluar me një bisedë të jashtëzakonshme që pata me Ernstin dhe Karolinen, vetëm pak javë para ndarjes së tij nga jeta. Galeria u njoftua për herë të parë me veprën time gjatë “Manifestës 14” në Prishtinë, në vitin 2022, dhe që atëherë kemi qenë në dialog për një bashkëpunim të mundshëm. Njohuria e thellë e Ernstit për Evropën Qendrore dhe Lindore më bëri të kuptoj që për ta, “jo” nuk ka qenë kurrë opsion. Ndjeva nder të madh që u mora në konsideratë, sidomos nga dikush që kishte kaluar jetën duke ndërtuar ura kulturore në këtë rajon. Pastaj, Aliaksei u bë pjesa përfundimtare, dhe ndoshta më e rëndësishmja e kësaj harte. U takuam për herë të parë në 2015 në Shkollën e Artit “Chto Delat/Rosa Luxemburg” në Berlin, dhe rrugët na kanë mbetur të lidhura që atëherë. Mes nesh ekziston një “stereotip” i përbashkët: të dy vijmë nga “tjetra anë”. Më duket me kuptim, madje edhe poetike, që kjo prejardhje tani e formëson bashkëpunimin tonë këtu në Vjenë, një qytet që historikisht ka qenë si kufi ashtu edhe epiqendër, dhe tani bëhet skena ku këto rrugë takohen sërish.

ESH: Në deklaratën kuratoriale, Barysionak thotë se Zona 1 qëndron në kryqëzimin midis politikës dhe estetikës, dhe shqyrton kushtet që përjetojmë në një moment emergjence planetare. Si lidhet puna juaj “Requiem for a Dream. Love Letters from the Siege” me këtë ide?

DS: Vendosja e veprave të mia më bën të ndihem i privilegjuar, sepse në fakt vij nga një botë e ngatërruar keq me politikën, ku estetika ka pak ose aspak vend, përveç asaj që do të ishte estetika e politikës. Po kthehem te koncepti kuratorial i Aleksei Barysionak: “Plastic bags deliver unexpected truths (Qeset plastike sjellin të vërteta të papritura)”. Unë nisa një hetim edhe më të thellë, duke bashkuar kujtesën, zhvendosjen dhe fuqinë; një përpjekje për të rizbuluar atë që është deformuar nga të gjitha anët që nga Rrethimi i Vjenës deri sot. “Requiem for a Dream” mbulon sipërfaqen e qeses plastike me shekuj mbetjesh historike: një miniaturë e pikturës së “Rrethimit”, një partiturë muzikore nga “Rondo alla Turca” e Mozartit, dhe ilustrime miniature të periudhës së kalorësisë osmane. Këto imazhe që duken si zbukurime trajtohen jo si dokumente historike, por si mbetje emocionale; elemente të gjurmëve të një momenti kulturor që ende përshkojnë psikikën bashkëkohore evropiane. Çdo qese mban fraza që lëndojnë po aq sa ngushëllojnë: “Ti e quan kafe. Ata e quajnë kujtim”, “Rrethimi ka përfunduar. Por filxhani yt ende pëshpërit”. Ato flasin për perandori jo me tregime madhështore, por me shije dhe mbetje akustike. Në Vjenë, ku kafeteritë romantizohen si djepa të mendimit modern, origjina osmane e kafesë përmendet rrallë. Këtu, unë ndryshoj filtrin: ajo që mbërrin në filxhanin prej porcelani nuk është vetëm kafe, por një histori pushtimi, ekzili dhe mimikrie. Atë që Mozarti e shndërroi në një zbukurim lojërash me “Alla Turcan” e tij, unë e rikthej me ironi dhe dhimbje.

Letrat e mia plastike të dashurisë (Love letters) nuk e lavdërojnë të kaluarën, por e ndërlikojnë atë, duke pezulluar kohën mes “tretjes” kulturore dhe fshirjes, mes kujtesës dhe tregtimit. Këto vepra shtrojnë pyetjen: si e arkivojmë dashurinë në një perandori që shpërbëhet në Wiener Melange? Si mund ta mbajmë gjallë një ndjenjë, kur historia tashmë është e paketuar, e çmimuar dhe e servuar? Qesja plastike, e qëndrueshme, e injoruar dhe globale, shndërrohet këtu në një dokument intimiteti dhe trashëgimie. Përmes këtij materiali, unë e shkruaj atë që historitë zyrtare e lënë jashtë: mënyrat e vogla, absurde dhe këmbëngulëse, përmes të cilave e mbajmë njëri-tjetrin, përmes rrethimeve, përmes muzikës, përmes kafesë, përmes kohës.

ESH: Letrat duken edhe si fragmente të kujtesës politike.

DS: “Letra Nr. 1683” dhe “Letra Nr. 1684” nuk janë thjesht shënime, por fragmente të një afere dashurie mes fuqisë dhe harresës. Të mbështjella në plastikë, ato fëshfërijnë si perandoritë që nuk rrëzohen kurrë, që veç i ndërrojnë kostumet. Fantazmat politike të maskuara si gjeste të përditshme na rikujtojnë se historia nuk mbaron kurrë, thjesht rrjedh në ritualet tona.

ESH: Yll Rugova dhe Fanny-Alma Serée e kanë përshkruar punën tuaj si një akt të “mbivendosjes”, duke shtresëzuar burime, epoka, vende, fiksione dhe fakte, njësoj sikur të ankorohen çështjet urgjente të së tashmes në rryma të thella historike, si në “ZigZag”. Veprat e reja duken po aq të gjalla në këtë shtresëzim. Si ka evoluuar ky art i mbivendosjes për ju?

DS: Metoda e mbivendosjes ka lindur në fakt nga mënyra ime e lundrimit nëpër kujtesë, jo si një vijë e drejtë, por si fragmente që këmbëngulin të rikthehen. Për mua, historia nuk qëndron kurrë aty ku “duhet”. Ajo rrjedh, rishfaqet në objekte të papritura, bëhet banale, bëhet personale. Qesja plastike, miniatura osmane, partitura e Mozartit, të gjitha janë mbetje që bartin ngarkesë emocionale dhe vazhdojnë ta formësojnë të tashmen. Në njëfarë mënyre, unë ndjek diçka të afërt me idenë e Walter Benjaminit për “konstelacionet” ku fragmentet nga kohë të ndryshme, sapo vendosen pranë njëra-tjetrës, zbulojnë një të vërtetë që më parë ishte e padukshme. Atlasi “mnemosin” i Aby Warburgut është gjithashtu një referencë kyçe për mua; mënyra se si ai vendoste imazhe nga epoka të largëta pranë njëra-tjetrës, duke i lejuar kujtesës kulturore të shkreptijë përtej kohës, nuk është shumë ndryshe nga mënyra se si unë punoj me burime, rrethime dhe shijet e mbetura të perandorisë.
Në ndërkohë, Hal Foster e ka përshkruar këtë si “impulsi arkivor” në artin bashkëkohor: artistë që mbledhin dhe riformësojnë mbetje, jo për të lavdëruar të kaluarën, por për të ekspozuar atë që arkivat zyrtare e lënë jashtë. Mendoj se kjo është shumë afër asaj që bëj në “Requiem for a Dream. Love Letters from the Siege”: filxhani osman i kafesë, partitura e Mozartit, klishetë e perandorisë. I vendos së bashku jo për të rrëfyer historinë, por për të shtruar pyetjen se si mbijeton historia brenda ritualeve tona të përditshme. Kështu, kërkimi nuk është kurrë një gërmim për një të vërtetë të vetme. Është më shumë një ndjekje e mënyrave se si kohët mbivendosen, se si një perandori shpërbëhet në pluhurin e kafesë, si kujtesa bartet në materialet më banale dhe të shpërfillura. Duke ardhur nga një vend i fragmentuar si Kosova, kjo metodë pasqyron edhe realitetin tim: një vend ku shpesh edhe ne vetë luftojmë për të kapur kompleksitetin e gjërave që duhej të ishin të thjeshta. Vetëvendosja, sa makiaveliste aq edhe utopike, mbetet një fjalë që premton qartësi, por sjell pa fund paqartësi.

ESH: Në gusht kemi folur për veprën tuaj “Der Ernst, Der Zeit”. Do të doja ta vazhdonim atë bisedë.

DS: Ernst dhe Karoline e kanë parë punën time për herë të parë në “Manifesta 14” më 2022 në Prishtinë, megjithatë, nuk jemi takuar kurrë personalisht. Plani ka qenë që ata ta vizitojnë studion time në Prishtinë këtë verë, por koha i kishte planet e veta: Ernst ndërroi jetë vetëm pak javë para vizitës së tyre. Në atë moment, unë isha me pushime në jug të Shqipërisë. Nga një përzierje krenarie dhe naiviteti, hyra në det për not me një orë dore që e doja shumë. Deti atë ditë ishte i dhunshëm, dhe ora m’u shkëput nga kyçi. Katër ditë më vonë, e gjeta sërish, e thyer në copa, gjysmë e gërryer nga kripa. Ironia është se ajo ishte një orë për zhytje. Kjo rastësi më mbeti gjatë në mendje. Teksa Ernstit i ndaloi koha, unë u përballa me mekanizmin tim të thyer të kohës dhe fillova të reflektoj mbi sinqeritetin e vetë kohës, si ajo mund të jetë njëkohësisht lozonjare, mizore dhe indiferente. M’u kujtua filmi i shkurtër i Ahmed Imamoviqit, “10 Minutes” (2002), i cili vë përballë një pushim të shkurtër turistik në Romë me një jetë që shkatërrohet në Sarajevë, brenda të njëjtave dhjetë minuta. Nga ky reflektim lindi “Der Ernst, Der Zeit”, që është njëkohësisht një altar dhe një memorial. I kushtohet Ernstit, por edhe joseriozitetit (Nicht Ernsthaftigkeit) të vetë kohës, e cila na copëton, si dallgët e detit Jon, në fragmente kujtese dhe humbjeje. Një kujtesë se koha nuk na përket kurrë, ajo vetëm huazohet; se edhe një orë nuk mund ta masë atë, por vetëm ta tradhtojë; dhe se ajo që mbetet, në fund, nuk është ruajtja e orëve, por thyerja e tyre.

ESH: Shumë veta kanë theksuar se ju bartni ide të rënda mes për mes lehtësisë së plastikës. Si ka nisur interesimi juaj me qese të plastikës dhe çka do të thotë për ju t’i jepni fuqi këtij materiali?

DS: Gjergj Kastrioti kishte deklaruar: “Unë nuk jua solla lirinë, atë e gjeta mes jush”. Gjithnjë e them të kundërtën: Unë nuk jua solla qeset, ato i gjeta mes jush! Ideja e blerjes së një pëlhure për të pikturuar mbi të më dukej absurde. Në vend të kësaj, në vitin 2018, iu drejtova objektit më të zakonshëm që gjendej rrugëve të Prishtinës: qesja plastike. E fiksova, e përvetësova, ia ngjita mendimet e mia dhe i lashë të fluturonin si një kafshë e egër, bijë e mizorisë sonë ndaj natyrës. Gjithmonë më ka tërhequr kufiri i brishtë mes asaj që konsiderohet e përshtatshme ose jo në art. Për mua, banaliteti është një vlerë në vetvete. Të punosh me të është njëkohësisht një kundërsulm ndaj asaj që nuk mund të shmanget, dhe një trashëgimi e heshtur: një marrëdhënie me të gatshmen, as e ndaluar, as e shkarkuar, por thjesht e pranishme, ngulmuese. Plastika, në këtë kuptim, është më shumë se material. Është mbetje e kohës sonë, fosili i së tashmes. Siç na kujton Bruno Latour, urgjenca planetare tregon se nuk jemi kurrë jashtë natyrës, por të ngatërruar thellë në vetë krizat që krijojmë. Të shkruash mbi një qese plastike do të thotë ta pranosh këtë ngatërrim, ku intimiteti dhe katastrofa ndajnë të njëjtën sipërfaqe të brishtë.

ESH: Letrat tuaja të dashurisë i takojnë “Atlasit”, një vepër më e gjerë, si një lloj harte përtej kufijve dhe kombeve. Si i mban bashkë gjithë këto vepra “Atlasi”?

DS: Ashtu siç çdo atlas është një koleksion hartash, edhe të gjitha koleksionet e qeseve të mia formojnë një rrëfim, për mua dhe për të tjerët. Ato janë si harta të historive jozyrtare, kartografi të brishta të çasteve që zbulojnë kuptimin vetëm kur vendosen pranë njëra-tjetrës. Çdo qese bëhet një faqe në një atlas të asaj që shpesh lihet jashtë: një regjistër i së shpërfillurës, i gjërave që i kemi mbajtur me vete, por rrallë i kujtojmë. “Atlasi” i mbledh këto fragmente në një fushë të vetme, një grumbullim gjurmësh, dëshmi të vogla kohe, dashurie dhe humbjeje. Një ditë, ato mund të duken krejtësisht të pakuptimta, si shumë zbulime të tjera njerëzore që historia i ka tallur, harruar ose keqinterpretuar. Ajo që më intereson nuk është qëndrueshmëria e tyre, por konstelacioni, mënyra se si vizatojnë një terren kujtese, intimiteti dhe absurditeti.

ESH: Hapësira publike ka qenë një fushë thelbësore për ndërhyrjet tuaja që herët në karrierën tuaj, me “For God’s Sake” (2008) që shënon veprën tuaj të parë në këtë kontekst. Çfarë përfaqëson hapësira publike për ju si artist, Driton?

DS: Në vitin 2008, me një dëshirë të fortë për të thënë diçka në një vend ku kishte pak hapësirë për shprehje, iu drejtova hapësirës publike. Duke përplasur të vërteta dhe ironi, ajo u bë parajsa ime, veçanërisht në ato vende ku përplasen hegjemonitë kulturore, ku përforcohen narrativat dominuese, por ku gjithsesi mund të lindin kundërnarrativa. Për mua, hapësira publike nuk është kurrë neutrale. Të punosh aty do të thotë të ngulmosh në dukshmëri, të ndërpresësh, të shqetësosh, ose edhe ta zhvendosësh butësisht konsensusin e përditshëm. Nga “For God’s Sake” (2008) te “Red Tape” (2018) dhe “Wanderlust” (2016), ndërhyrjet e mia synojnë ta ngarkojnë vendin e zakonshëm me kujtesë të jashtëzakonshme, ta kthejnë një rrugë në skenë, një mur në pyetje, një jelek shpëtimi në arkiv mungese dhe pranie. Këto janë akte të vogla rezistence: përpjekje të brishta për të kërkuar hapësirë për atë që është përjashtuar, heshtur ose hedhur poshtë si diçka banale. Hapësira publike nuk është sfond, por një gjendje, një terren ku arti negocion kuptimin e vet, ku intimiteti bëhet i dukshëm, dhe ku absurdi shfaqet papritur si diçka e domosdoshme.

ESH: A mund ta shpjegoni më gjerësisht instalacionin tuaj në Vjenë, “Only Time Will Tell”?

DS: “Only Time Will Tell” nuk është thjesht titulli i instalacionit; është një lloj profecie ironike e ngjitur në oborrin kryesor të MQ-së. Me shkronja të ndritshme, qëndron si një far i vjetër që na thërret të mos presim pasivisht, por të hyjmë në moment dhe të ndihmojmë të drejtimin e asaj që vjen. Në oborrin e MQ-së, koha bëhet një pasqyrë. Artistët nuk janë parashikues, megjithatë na kërkohet vazhdimisht të themi çfarë do të sjellë e ardhmja. Ky paradoks kalon në vetë veprën: ajo nuk parashikon, por reflekton. Oborri i MQ-së është i madh dhe ceremonial, një skenë ku kalojnë mijëra njerëz çdo ditë, megjithatë vepra ndihet personale, më shumë si një gur i hedhur në një pellg që krijon valë brenda dhe jo jashtë. Për mua, koha ka qenë gjithmonë një konstrukt i imagjinatës, jo një vijë e drejtë, por një cikël fragmentesh që mbajmë derisa ato të shpërbëhen. Kjo ide u pasqyrua bukur në këtë hapësirë publike. Vepra nuk është statike; ajo të kërkon të ndalosh, të reflektosh mbi atë që mbetet dhe atë që zhduket. E vendosur nga kuratorja Verena Kaspar-Eisert në një vend ku është e pamundur të mos e vëresh, fraza lëviz mbi kokën tënde derisa ecën në MQ, jo një punë që e kalon, por një që ecën me ty shumë pas largimit tënd.

ESH: Unë shpesh i ndjek ndërhyrjet tuaja me vizatime që bëni në storie të Instagramit. Ato janë në të njëjtën kohë konkrete dhe kalimtare. I shihni si skica apo mendoni se mund të qëndrojnë si parashikime në vetvete?

DS: Ato janë një ritual i pandalshëm, diku midis meditimit, mërzisë së ekzistencës dhe utopive që vijnë menjëherë pas një espresoje. Sinqerisht, janë një përzierje e gjithçkaje. Madje as vetë nuk e di. Ndoshta skica, ndoshta paralajmërime, ndoshta thjesht vizatime kundër harresës. Por në një mënyrë, ato i ndiej si domosdoshmëri, sikur pa to asgjë tjetër nuk do të kishte kuptim. Ose të paktën kafeja ime nuk do të kishte kuptim. Vizatimi, në këtë kuptim, bëhet kyç; u jep trup ideve që përndryshe do të mbeteshin të padukshme. Dhe ato shkrime të pambajtura mirë, megjithatë të brishta, janë dukshëm ato që mbajnë botën në lëvizje, ose të paktën më mbajnë mua që të mos bie prej saj.

ESH: Jam kurioze për ritmin në studion tuaj. Si duket zakonisht një javë pune në praktikën tënde artistike?

DS: Ritmi im në studio është shumë profesional: tri ditë zvarritje e punës, dy ditë panik, një ditë produktivitet, dhe gjysmë dite pastrim të rrëmujës që të duket sikur gjithmonë kam ditur çfarë po bëj. Një javë në studio zakonisht duket kështu: bëj kafe, shikoj të njëjtin objekt për orë të tëra, e bind veten që është gjenial, pastaj vendos që është i tmerrshëm, dhe në fund bëj sikur gjithë ky proces ka qenë i qëllimshëm. Diku në mes, diçka vërtet përfundohet.

ESH: Dhe si ju bëjnë të ndiheni vizitat në studio?

DS: Vizitat në studio ndihen si pritje anijesh që mund të vijnë ose jo. Duke qenë këtu, shpesh ndihem i shkëputur nga bota e artit, si një banor ishujsh që shikon horizontin për vela që nuk shfaqen kurrë. Historia është plot me vende të tilla të largëta, njerëz në ishuj të harruar që presin muaj ose edhe vite për një anije që të sjellë lajme, kripë, ose një letër që mund të jetë tashmë e vjetruar kur arrin. Artistët jetojnë në një gjendje të ngjashme me atë të Beckettit, të pritjes. Vizita ndihet e tepërt qysh para se të fillojë; koha ka kaluar, dhe megjithatë procesi i gjatë i pritjes, përgatitjes dhe përsëritjes vazhdon. Vizita bëhet më pak për atë që tregohet dhe më shumë për teatrin e pritjes: më afër “Pritjes për Godon” sesa ndonjë shkëmbimi praktik. Ndoshta për këtë arsye ndonjëherë e mendoj studion time si breg, dhe çdo punë si mesazh në një shishe, hedhur në ujëra të pasigurta, pa dijeni se kur apo ku do të arrijë, apo kush do ta hapë. Ajo që vjen rrallë është ajo që pritej, dhe shpesh e vetmja gjë që vjen është vetë pritja.

Marrë nga: “Les Nouveaux Riches”