“Kur dielli të ikë do ta piktorojmë qiellin”, Petrit Halilaj (Foto: Driton Paçarada)
“A është mëkat që kam lindur si shqiptar në Kosovë?”, pyet Driton Hajredini priftin katolik nga errësira e fshehur e një kabine rrëfimi. I lindur në Prishtinë, kryeqyteti i Kosovës, Hajredini, siç i thotë priftit, është mysliman. A mund të sqarojë ky njeri i një Zoti të krishterë pse ai dhe bashkëkombasit e tij janë të dënuar të jetojnë si qytetarë të dorës së dytë brenda Evropës? A po dënohen?
Premium
Por vendet historike dhe monumentale të Prishtinës shpesh e lënë në hije artin në pamje
“A është mëkat që kam lindur si shqiptar në Kosovë?”, pyet Driton Hajredini priftin katolik nga errësira e fshehur e një kabine rrëfimi. I lindur në Prishtinë, kryeqyteti i Kosovës, Hajredini, siç i thotë priftit, është mysliman. A mund të sqarojë ky njeri i një Zoti të krishterë pse ai dhe bashkëkombasit e tij janë të dënuar të jetojnë si qytetarë të dorës së dytë brenda Evropës? A po dënohen?
Pyetja e shtruar nga Hajredini kumbon përmes një videoje në “Manifesta 14”, bienalja nomade evropiane, e cila u hap në Prishtinë më 22 korrik. Bota e artit mund të jetë e pavëmendshme për udhëtimet: ne ankohemi për fluturimet e vonuara, netët e ndërprera, kafen e ndyrë dhe konferenca të thukëta për shtyp. Ne dëshirojmë të udhëtojmë më pak, për shkak të mjedisit dhe shëndetit tonë mendor.
Ndryshe është për kolegët tanë në Kosovë. Për të udhëtuar në Bashkimin Evropian ata kalojnë nëpër një proces të kushtueshëm, që kërkon kohë dhe që ka kërkesa poshtëruese. Jo të gjitha aplikimet kanë sukses. Kështu, ne mund t'i vizitojmë ata, por ata rrallë mund të vijnë te ne. Kësaj asimetrie i jepet një avantazh personal në kioskën e prerjes së çelësave të artistit estonez Luz Broto: Nëpërmjet posterëve nëpër qytet, Broto na fton të “takojmë një vendas - të ndërrojmë një kopje të çelësit të shtëpisë”. Veprimi performues është një gjest besimi, ndërkohë që ofron sigurinë e zymtë që, siç qëndrojnë gjërat, çelësat e shtëpisë sonë janë në duar të sigurta falë kufizimeve të tilla të udhëtimit.
“Manifesta” nuk ka më kuratorë. Si një “ndërmjetëse krijuese” e programit artistik, Catherine Nichols nga Berlini i ka dhënë kësaj ekspozite një titull të vështirë: “Ka rëndësi se çfarë botësh bota botëron: si të rrëfejmë tregime ndryshe”. Mendimi im i parë pas leximit të kësaj është: Më vjen keq për këdo që duhej ta përkthente në shqip. Mendimi im i dytë është: le të kemi një moratorium mbi konceptet e ekspozitës që rrjedhin nga Donna Haraway. Pasi ta zgjidhni atë deri në pikën e kuptueshmërisë, tema është, megjithatë, jashtëzakonisht e përshtatshme. Asgjë nuk është neutrale, ndaj duhet të jemi vigjilentë se cilat struktura të vjetra përdorim për të ndërtuar një qytet të ri, një histori të re ose një qytetërim të ri.
Secili nga 25 lokacionet e përzgjedhura nga “Manifesta 14” ka rezonancë specifike për këtë vend të ri. (Shumica e popullsisë së Kosovës është rini : e pavarur nga Serbia që nga viti 2008, më shumë se gjysma e atyre që jetojnë në kryeqytetin e saj janë nën 25 vjeç). Këto vende dhe historia e tyre shpeshherë i lënë në hije ekspozitat, duke ngritur pyetjen se çfarë roli luan arti në një bienale të përqendruar gjithnjë e më shumë në mjedisin e ndërtuar.
Dy vende datojnë nga periudha osmane; njëri prej tyre është një shtëpi e bukur prej druri (tani Muzeu Etnologjik i Prishtinës) që tregon fotografi lozonjare, eksperimentale nga një studio fotografike shqiptare e shekullit të 19-të. Diku tjetër, një pjesë e ngurtë e arkitekturës austro-hungareze të viteve 1940 strehon të shumë varfërinë, Muzeun Kombëtar.
“Willing to Be Vulnerable”, Lee Bul (Foto: Manifesta 14 Prishtina Ivan Erofeev)
Këtu, Sahej Rahal me bazë në Mumbai eksploron trillimet dhe fantazinë si mjete për të ndërtuar histori alternative: një temë prekëse për kosovarët, të cilët kanë humbur të dhënat dhe artefaktet gjatë viteve të luftës dhe shtypjes.
Vendet më të larta datojnë nga epoka jugosllave, mes tyre modernizmi fantastik spektakolar, me shumë kube, i ndërtesës së Bibliotekës Kombëtare projektuar prej Andrija Mutnjakoviqit dhe Pallati i rrënuar i Rinisë dhe Sporteve, një strukturë e madhe që si një shkabë, hedh në ajër krahët e mëdhenj prej betoni. Ky i ashtuquajtur pallat strehon një fryrje argjendi futuristike nga artisti i mirënjohur korean Lee Bul. I instaluar në Galerinë Hayward të Londrës katër vjet më parë, cyborgu Zeppelin i Bulit dominon në Prishtinë. E vendosur pezull brenda hapësirës së brendshme dramatike të ndërtesës, tani duket sikur një fëmijë ka lënë pas një tullumbace të madhe të shfryrë.
Për ceremoninë e hapjes të shtunën e kaluar, më 23 korrik, të rinjtë artistikë të Prishtinës u mblodhën në Sallën e Kuqe për një performancë të Astrit Ismailit, dikur një fëmijë jashtëzakonisht i talentuar që kishte performuar në festivalet lokale të Kosovës. Ky ishte një rikthim spektakolar në shtëpi me ç’rast, në finale, Ismaili u shoqërua edhe nga motrat (gjysma tjetër e dyshes së mini pop-it). Bienalja ishte e rëndësishme për të nisur një interpretues jo-binar në një vend ku të drejtat LGBTQI+ mbeten problem. Duke performuar me struktura metalike të përdredhura që u përgjigjen si instrument muzikor trupave lëvizëse të ansamblit, tema e hibriditetit njeri-makinë ishte ajo që i përshtatej vendit.
Pas shikimit të videos së jashtëzakonshme të vitit 2013 të Marta Popivodas, “Jugosllavia: Si e lëvizi ideologjia trupin tonë kolektiv”, kjo shihej si diçka veçanërisht e habitshme. Udhëtimi i Popivodës nëpër historinë e fundit të Ballkanit është mbledhur nga filmat propagandistikë jugosllavë dhe pamjet e lajmeve të festimeve kombëtare, lojërave sportive, mitingjeve politike dhe protestave. Ka diçka rrëqethëse në lidhje me himnet luftarake dhe koreografinë masive: trupat e njeriut lëvizin së bashku si një makinë e përsosur. Nëpërmjet këtyre dokumenteve historike, Popivoda përpiqet të identifikojë momentin kur individi ndahet nga grupi shoqëror, dhe raporti midis trupit dhe shtetit.
“Turma po lëviz, por çfarë e lëviz turmën?”, pyet ajo. Ndonëse një vepër më e vjetër, megjithatë ishte pika ime kryesore e bienales.
Ekspozita qendrore e “Manifesta 14” zë shtatë kate të “Grand Hotel Prishtina”. Dikur me pesë yje, tani fantastiken e ka vetëm në emër. Duke u ngjitur në çati, Petrit Halilaj, i cili është me origjinë nga Kosova, ka transformuar sinjalistikën e zhdukur nga fasada e hotelit me shkronja të reja drite. Në vend të Grand Hotel Prishtina tani mund të lexoni: “Kur dielli të ikë, do ta pikturojmë qiellin”. Është e rrethuar nga yje që kërcejnë dhe bien rreth ndërtesës. Halilaj, i cili në vitin 2013 u bë artisti i parë që përfaqësoi Kosovën në Bienalen e Venecias, ka njoftuar me shaka kryetarin e Prishtinës, Përparim Rama, se i ka dhuruar qytetit të tij hotelin e parë me 27 yje në botë.
Baret, palestrat dhe dhomat e “Grand Hotelit” funksionojnë ende, por ndërtesa lidhet me një episod të errët në historinë kosovare. Në fund të Luftës së Kosovës, e cila zgjati nga viti 1989 deri në vitin 1999, gazeta tashmë e shuar “Rilindja”, raportoi se në hapësirat e bodrumit të hotelit ishin gjetur dhomat e burgjeve dhe torturave, si dhe veshje të grave. Këtu, pyetja lidhur me atë se cilat struktura të vjetra përdorni për të ndërtuar një vend të ri, fjalë për fjalë kanë një kuptim ekstrem: si mund të trajtohet një monolit i tillë në qendër të qytetit?
Një pjesë e rëndësishme e saj dhe e Galerisë Kombëtare eksploron krimet e luftës dhe torturën si dhe në një kuptim më të gjerë, rindërtimin pas konfliktit.
Tuan Andrew Nguyen, me bazë nga qyteti Ho Chi Minh, paraqet një film me dy ekrane “The Sounds of Cannons, Familiar Like Sad Refreins” (2021) që rrëfehet nga këndvështrimi i një rakete të pashpërthyer të zbuluar nga një fermer vietnamez. Afazia e Jelena Jureshas (Akti i tretë), i cili përshkruan një paraushtarak famëkeq serb që pasluftës krijon karrierë si DJ, është pothuajse e padurueshme, siç është edhe performanca e Selma Selman, në të cilën artistja (me origjinë rome) bërtet fraza “Ti nuk ia ke idenë” deri në dëmtim vokal.
Gjatë viteve 1990, koha kur në ish-Jugosllavi shpërthyen konflikte të shumta, shumica e shqipfolësve të Kosovës, nga regjimi serb, u përjashtuan nga institucionet publike. Një sistem paralel shkollor u zhvillua në shtëpi private. Sot, fëmijët e arsimuar në këtë sistem janë politikanë, diplomatë, avokatë, mjekë dhe mësues të Kosovës. Vendi më prekës i Manifestës është gjithashtu një nga vendet më modeste: Shtëpia-shkollë e Herticëve, një shtëpi e papërfunduar familjare nëpër të cilën, për çdo ditë kalonin 1300 fëmijë të cilët shkolloheshin gjatë dy turneve ditore. Ndërsa po largohesha, tre nga mësuesit e vjetër erdhën me të zotin e shtëpisë, duke rishikuar historinë e tyre.
Nga 102 artistë të paraqitur, rreth 40 janë me origjinë kosovare dhe dy të tretat nga rajoni i Ballkanit. Në mesin e tyre ka piktorë nga epoka e Jugosllavisë. Veprat e mrekullueshme të viteve 1960 të Nusret Salihamixhiqit dhe një përzgjedhje e portreteve intensive dhe karakteristike të grave nga e ndjera Alije Vokshi, shkëlqenin krahas punës së artistëve më të rinj, disa prej të cilëve ndoshta ishin paksa shumë të gjelbër. Fokusi lokal vjen si përgjigje ndaj izolimit të vazhdueshëm të Kosovës: drejtoresha e “Manifesta 14”, Hedwig Fijen shprehet hapur për situatën e vizave për kosovarët. Nëse artistët e Kosovës nuk mund të vijnë në Evropë, atëherë “Manifesta” synon ta sjellë Evropën në Kosovë. Si gjithmonë, kjo ngre pikëpyetje se për kë është bienalja: vizita të profesionistëve të artit? Turistët? Vendasit? “Manifesta 14” tani është hapur me lokacione të ndryshme në kryeqytetin e Kosovës, Prishtinë, deri më 30 tetor.
Marrë nga: “Artnet”. Titulli origjinal i artikullit: “’Manifesta 14’ godet në shenjë me ekspozitë që heton të kaluarën e trazuar të Kosovës dhe marrëdhëniet e saj asimetrike të fuqisë me BE-në”. Përktheu: Mirjetë Sadiku
