Poezia e gjeneralit të skenës

Por këto ngjarje nuk zgjatën. Ambientet po mbylleshin për publikun, lexuesit e letërsinë shqipe. Kafenetë nuk ishin zgjidhje. Poezia e mirë po krijohej gjithnjë e më rrallë. Bekimi zgjodhi të studionte regjinë e teatrit në Tiranë. Ne që e njihnim, besonim shumë që do të zhvillohej si regjisor. Në një vizitë që ia bëra në Tiranë në pranverën e vitit 1993, e pashë një Bekim tjetër. Tërësisht të dhënë pas teatrit. Nuk e ngacmova për poezinë. E lashë ta merrte malli vetvetiu për të. Por ai ishte thelluar edhe në shkrim. Më vonë e kuptova.

Përveç në teatër, ku mbetet gjeneral i papensionuar, Lumi ka lënë gjurmë në jetën letrare e kulturore të shqiptarëve, duke e përfshirë këtu shkrimin, mësimdhënien në regji, pastaj publicistikën, diskursin shkrimor e studimor e deri te gazetaria e kulturës dhe intervistat me krijues në radio ndërkombëtare e revistën “Loja” të cilën e themeloi vetë. Nervi i pazakonshëm edhe për disiplina të tjera artistike, nuk e pajisin me aksesorë, por e thellojnë krijuesin e disiplinuar, të informuar e të talentuar.

Në këtë libër që po e lexojmë së bashku, Beka edhe kur krijon vargje, mjetet shprehëse poetike i sheh me gjuhën skenike. Ai përdor ngjyrat, dritat, kompozicionin, lojën, mizanskenën, e në fund të gjitha i vesh me kostumet, ose i zhvesh në detajet origjinale edhe skajet e kostumeve – atribueset që shfaqen në poezitë e librit “Engjëlli blu”.

Engjëlli blu përmbi shi

Poezia, ky art filigranist të cilën e kishte për zemër krahas teatrit, thyhet si mejtim e i drejtohet qiellit dhe thellohet me të. Engjëlli i tij është i kaltër (por Bekimi e shkruan blu), ndërkaq shiu i kësaj poezie merr epitete: (i mërzitshmi, i tejdukshmi, i pangjyrshmi, i lagështi, i ujti, i pikshmi, i qullti), ose edhe në një poezi tjetër: çon atëherë dashni shiu. Ndonëse për fenomenin shi, për atmosferën shi, për shoqëruesin shi, janë shkruar vargje nga poetët e të gjitha kombeve, e edhe nga poetët shqiptarë, ky variant mes figurash shiu nuk njihet të jetë thurur në asnjë fjali të vetme. Të shtatat janë diskurs origjinal i Lumit, kurse pas tyre ai thur gjendje të pikave të shiut si në akuarel të cilat i quan pikëza. Ato marrin trajtën e interpretimit, vijnë: të pasqyrta, të befshme dhe me ngjyrim bardh e zi si në filmat alla Çaplin.

Figura e engjëllit blu diskursohet me figura të zgjedhura me kujdes e me gjuhë të sofistikuar. Shprehjet antitetike: i pikon, i mvrejtun, i trembun, i drojtun, i ambël, i këputun, në shkallët e mermerta i mbledhun kruspull; pastaj gjetje të rralla figurash si: “i carrok i braktisun”; dhe tjetra “me sytë e ullinjtë turbullue nga andrrat e l’byrta”, mandej “i shkrepëse pa zjarm” dhe figura tjetër krahasuese “n’trishtim ma t’zi se korbi i Edgar Allan Poe-së”.

Libri “Engjëlli blu”, fluturon përtej pamjes, rrëfimit – edhe kur rrëfen. Ai është klasik edhe kur ndez tema urbane; ai është modern edhe kur e shenjtëron traditën.

Më shumë se sa parimësinë e të ndjekurit të teorive letrare, të shkollave letrare, të figuracionit, Lumi ka ndjekur vijueshmërinë e parimit estetik. I mbushur poezi, dikur si recitues i autorëve klasikë e modernë, Bekimi, poezinë e shihte si mbushje. Mandej, edhe dijet e pakufishme që i kishte gjatë punës si profesor i regjisë dhe regjisor në teatër, shigjetuan një poezi klasifikisht skenike, ndonëse datat e shenjuara në fund të poezive, na lënë të kuptojmë që pjesa më e madhe e këtyre vargjeve janë shkruar gjatë periudhës së studimeve në Tiranë.

Nana drithëruese

Figura e Nanës në poezinë e Lumit vjen jo vetëm si eçtim. Ai është gërshet i thurur me stil ku fjalët në pesë vargje përbirohen të ndërtuara papritur si fletë malli e petale diskursi për djalin student që nuk e kishte parë Nanën kohë të gjatë:

U eçtova

Krejt detin e piva

Më zuni malli

Nanë

Sa i kripun ky loti yt

Pas mallit të prajshëm që gërryen në vargjet e mësipërme, poezia “Of Nanë”, që nga titulli, ngjitet mbi klithma, ndërtohet ngjitas ekspresivitetit. Kjo poezi e tipit bisedor është lexim i mëtejshëm i mallit për qenien Nanë e cila te Lumi vjen edhe si mall sipëror, kuptim i thellë e herë-herë si përulësi me kast përballë mungesës. Mandej vjen falja e në klithmë Nana bëhet Nanloke:

Oj Nanë

Pashë Zotin m’fal Nanloke

Edhe k’saj here

Si bojaxhi i keq që jam

Flok’t me gëlqere të bardhë mërzie t’i ngjyrosa

Kjo metaforë vizuele rrit mbi vete fajësinë e asaj që Lumi nuk e shenjon si brishje të harresës, as lutje për të, por kulm të klithmës. Edhe poezia “Dorasit e luleve” është po ajo krijesë që i shëmbëllen thjeshtësisë, ndonëse në pikëzimin tematik është e ndryshme me apokrife. Në këtë krijim, sikurse disa nga poezitë e tjera të Lumit, vargu i jep atribute befasuese vargut pararendës:

Me thikë jo

As me revole

Me dorë

Vrasin

Dorasit e luleve

Pentagrami biblik

Segmenti origjinal i poezisë midis dy kopertinash të “Engjëllit blu” janë poezitë e ndërtuara mbi pentagram biblik. Lumi e ka njohur mirë Biblën, ka frekuentuar bashkësi ungjillore kudo ku ka jetuar, madje zëri i tij është regjistruar si kolanë leximore biblike të variantit gegnisht para dy dekadash në SHBA. Në poezitë frymëzim nga Bibla, ai lidhjen e bën me trungun e një toke që është përjetim i tij, si te poezia “Libri i Zanafillës”:

Në fillim shtatë shtrigat morën

Lotin

Gjakun

Thikën

Dhe me to krijuen një gadishull

Me emnin Ballkan

I futën frymën e urrejtjes

Dhe gadishulli nisi

Me vdekë

Krijimi që e përball urrejtjen brenda tekstit poetik, shkon përtej Frymës Biblike, duke ndërtuar kështu një koncept të pasur poetik ku përfshin edhe personazhin jashtë biblik të Gilgameshit, e bashkë me të ndërton ndërlidhjen e dy kodeve letrare, që të dyjat, të papërmbajtura në rrugëtim e në kërkim të urtisë. Por e pathëna ndeshet në vargun e vetëm lirik, në fund të vjershës ‘Përmbytja’:

Kur Hyji shpalli lajmin e

Përmbytjes në arkën e Noes u futën të

gjithë gilgameshi u fut në barkën e

utnapishtimit si mëkatar e notar i

keq që jam në detin e

Syve tu sall unë

U mbyta

Lutja Biblike e Lumit vazhdon në krijimin tjetër të këtij cikli, në triptikun “Shujta Atdhetare”. Ndryshe nga të tjerat, vijëzimi biblik në këtë triptik është lutje shqiptare drejtuar Zotit. Ndërkaq poezia apokrife i ndesh notat e tekstit biblik me ato të tekstit poetik përballë të cilave përbirohet thjeshtësia e krijimit:

Të shtatën ditë të Krijimit

Hyji nuk pushoi

Por në çehren e vet

Maroi lulet

Cikli i poezive biblike, sa është përshpirtje po aq është e dukshme si diskurs modern. Gjuha si qendër e si pikëpamje është kërkuese, e natyrshme, kurse detaji deri në milimetër, shfaq vështrim e jo zbukurim, pra, del më e gjerë, më e lehtësuar e më pak figurative. Vargjet si këto sjellin ritëm dhe muzikalitet, ndryshe nga puna e regjisorit plot thyerje e lojë që të ndalin frymën. Prandaj, ngjyrimi që shfaq në poezitë midis dy kopertinash, sjell komunikim drithërues.

Filigranisti i gjuhës

Bekim Lumi është mjeshtër. Fuqia shijehollë e skenës, fillimin e ka pasur në artin më të hollë – poezinë. Gjuha e Bekimit nuk është e zakonshmja. Askund në libër nuk ndeshim zbehtësi fjalësh, zbehtësi mendimesh, por shquajmë togfjalëshat e përsosur si: vorr pa penxhere, nektar shtrigash, vdekje ekzakte, “lteri i qiellës, lot vajtojcash, supe akrepash”. Ai u vë pikën vargjeve që ndriçojnë skuta si:

Heronjtë vetëm djathtas vdesin;

Flok’t me gëlqere të bardhë mërzie t’i ngjyrosa;

Kur çon dorë me e hjekë krejet plisin;

Tue rrjedhë ashtu përrallshëm;

Çadrat e urrejtjes i hapin njerëzit;

Bebëzat e synit ia peshkojnë me grep;

Siç var degët shelgu i vajtimit;

Emnin tand nder dhamë e kafshova;

Szjarrminë e ballit sipri ty ta hodha;

Gurë varresh pa emën mbetën cungjet;

Buzën ia shkrumojnë t’ligat e ujit.

Segment tjetër i gjuhës poetike, është gegnishtja e librit. Bekimi ka qenë përherë bir i gegnishtës, duke i perceptuar artet te bukuria e gjuhës. Besonte edhe atëherë kur gjuha e poezive Buzët e Evropës dhe Sytë e Evropës është më sarkastike dhe ekspresive se sa e poezive të tjera.

Poezia nuk është teatër, as si perceptim, as si madhësi. Prandaj, i vetëdijshëm që shpërthimi poetik është më sublim, më minimalist sesa i teatrit, Lumi i lidh fjalët e shpërthimit me penj të hollë, asi të padukshëm, por të fortë. Gjuha teatrale në këtë libër është e kthyer së prapthi, për të mos thënë është e përmbysur duke mos lejuar që puna e tij e përditshme, puna e tij e përnatshme – teatri, të mos i prekë fijet e mbështetjes karshi poezisë. Me gjuhë poetike, ai nuk i kundërvihet teatrit. Ai luan me gjuhën dhe e bën atë përtej së qenit poetike. Dhe e gjen të beftë, befasisht të beftë.

Në “Engëlli blu”, nuk ndeshim parakalim vargjesh, parakalim figurash, as gjendjesh. Vargjet e as gjendjet nuk janë të holluara me substancë tjetër. Ato nuk lexohen të përfshira si nëntekst. Testamentin poetik, Lumi e shëndosh Testament, me mbështjellje nënteksti:

Jo ditën e vdekjes

Mbi rrasë të vorrit

Ma shkrueni ditën

Që u mërgova.

Këto vargje midis dy kopertinash libri, janë vetëm disa nga pikëshikimet artistike të Bekimit. Shfaqjet e tij teatrore vazhdojnë të kujtohen, të paktën nga ky brez po se po. Shkolla e tij regjisoriale do të vazhdojë të mbetet ajo që e la; e fuqishme, minimaliste, kreative. Mungon vetëm Lumi.

I sfiduar konvencionalisht, Lumi në këtë krijim ndërton poezi pa pasur para saj asnjë model pasqyrimi. I ka mjaftuar frymëzimi, shija e hollë dhe gjuha.

© KOHA. Të gjitha të drejtat janë të rezervuara.