Petrit Halilaj ishte 13-vjeçar kur trupat serbe u vendosën në fshatin e tij kosovar, duke e detyruar familjen e tij të ikte dhe më pas i kishin djegur shtëpitë e tyre deri në themele. Duke grumbulluar aq sa mundën në një traktor, ata u nisën për në shtëpinë e gjyshit të tij. Kur edhe ajo hapësirë u pushtua, ata u zhvendosën përsëri, duke fluturuar nga streha në strehë, derisa arritën në një kamp në Shqipëri, ku qëndruan në pjesën tjetër të luftës 15-mujore midis Serbisë dhe Kosovës.
Pikërisht aty, në pranverën e vitit 1999, Halilaj u takua me psikologun italian që do t'ia ndryshonte jetën. Në tendën (në të cilën ai jetonte me nënën, gjyshin dhe katër vëllezërit e motrat) mbërriti lajmi se Giacomo "Angelo" Poli po i jepte letra dhe stilolapsa me maje çdo fëmije që donte të vizatonte. Nuk kaloi shumë kohë e ai po shpërndante imazhe aq të fuqishme, saqë sekretari i përgjithshëm i atëhershëm i OKB-së, Kofi Annan, kërkoi ta takonte gjatë një vizite në kamp.
“Unë jam rritur me Kofi Annan-in. Ai ishte më i madh se Star Wars për mua, ndaj i thashë nënës sime: ‘Nuk mund t’i tregoj një imazh të vogël A4’”, kujton Halilaj. Së bashku ata arritën të çlironin një pjesë të kartonit të përdorur për dyshemenë e tendave, në mënyrë që ai të mund të rivizatonte një imazh të një masakre në një fshat. Plani fillestar ishte t'ia jepte atë Annanit, por mendimi i Halilajt ndryshoi nga këmbëngulja e gjyshit të tij se vizita nuk ishte më shumë se një pjesë e teatrit politik. Kështu, ndërsa imazhi u transmetua në mbarë botën, vetë punimi mbeti në Shqipëri, ku Halilaj e rizbuloi vetëm disa dekada më vonë.
Një vit pas përfundimit të luftë, familja u kthye në Kosovë. Halilajt iu dha një bursë për një shkollë arti në Itali, duke e vendosur atë në një kurs që tani e çon atë në Tate të St Ives për ekspozitën e tij të parë personale në Mbretërinë e Bashkuar. Megjithëse vizita e Anxhelos në kamp zgjati vetëm dy javë, ishte fillimi i një miqësie të përjetshme. Të dy punuan së bashku për të gjetur një sens të rritur në 35 vizatimet e prodhuara gjatë atij dyjavëshi, të cilat janë baza e instalacionit të Halilajt në Tate. Një dhomë dokumenton fëmijërinë e tij: jo vetëm që përfshin një video të Anannit duke përkëdhelur kokën e Halilajt teksa i shfaqet fotografia, por një fotografi e Andrew Testas që e zbuloi vite më vonë në faqen e internetit të “New York Times” figurën e tij të vogël, të shtypur mes dy tapicerive të trasha, gra në një radhë ushqimi në kamp. Plotësia e tyre, thekson ai, është rezultat i shumë shtresave të ndjesisë me ngjyra që i mbronin nga i ftohti i egër dhe tani luan një rol të rëndësishëm në artin e tij.
Vetë instalacioni është një pyll i magjepsur me imazhe, ku papagajtë dhe pallonjtë fluturojnë mbi tokën e copëtuar të varreve masive dhe djegin mendjen e një djali 13-vjeçar, i cili disi arriti të krijonte shpëtimin e tij nga trauma e luftës. Teksa instaluesit i qepin prerjet e shamisë në fije, duke i bashkëngjitur ato në tavan, artisti vrapon rreth e rrotull duke u marrë me pupla aty-këtu – pallua, pulë, flamingo – “për ata që kujdesen të shikojnë nga afër”.
Batanija
“Kur flasim për luftën në Kosovë, nuk po flasim për një situatë historike që është zgjidhur”, thotë Halilaj. Por është roli i artistit të gjejë një alternativë ndaj “diplomacisë së mërzitshme”.
Në fund Halilaj thotë se “peizazhi është ai që mbetet dhe na jep ëndrrat për të ardhmen.
Pra, për mua kjo ekspozitë nuk është vetëm me fragmente të vitit 1999, por edhe fragmente të së ardhmes”. “Kjo mbulesë kuq e verdh ishte mbi trupin e një foshnje tremuajshe që u vra në fshatin Obri, shumë afër vendit ku jetonim. Unë nuk e kam vënë fëmijën në imazh, sepse për mua është imazh i një masakre. Nuk doja t'i tregoja viktimat, sepse jemi shumë të bombarduar nga imazhet e luftës. Në fillim na thanë se ushtarët nuk do t’i lëndonin kurrë fëmijët. Vrasja e këtij fëmije dhe e gjithë familjes së tij ishte momenti kur fillova të jetoja me frikën e përditshme”.
Shtëpia e djegur
“Në një pjesë tjetër të instalacionit mund të shihni shtëpinë tonë të verdhë dhe të kuqe përpara se të ndodhte gjithçka, por këtu ajo po digjet deri në tokë. Nuk ka mbetur asgjë prej saj tani. Në sfond mund të shihni një ushtar dhe një buldozer, por në plan të parë janë zogjtë në ato ngjyrat e para që na dha Angelo. Është një mënyrë për t'ia kthyer atij atë që na ka dhënë si fëmijë: letër e ngjyra dhe hapësirë për imagjinatën tonë. Ishte një dhuratë kaq e mrekullueshme”.
Zogjtë
“Zogjtë përfaqësonin ngjyrën dhe gëzimin e imagjinatës sime, edhe në vendet më të këqija. Pas saj mund të shihni hijen e një ushtari me thikë. Varet nga ju se në cilin drejtim do të ktheheni: ju keni ose shpalosjen e luftës ose shpalosjen e ëndrrave”.
Djali i vogël
“Ky djalë i vogël është figura e vetme që kam marrë direkt nga vizatimi që kam bërë për Kofi Annan. Në atë, ai qëndron në njërën anë, me një tank që rrotullohet, duke parë një masakër. Nuk doja ta fusja në mes, sepse nuk është një autoportret, por një imazh i të gjithë neve”. /The Guardian
