Folklori si ndihmesë e historisë e kujtesës kolektive

Folklori është edhe version historik i transmetuar nëpërmjet këngëve. Shumë prej tyre e rrëfejnë edhe atë që vetë historia nuk e njeh. Kësisoj, studiuesit kanë vlerësuar në tryezën me temë “Dinamika të folklorit shqiptar: Nga praktikat rituale te narrativat muzikore të kujtesës kolektive” të organizuar nga Dega e Folklorit e Institutit të Albanologjisë. Në kuadër të programit të edicionit të 43-të të Seminarit Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, paraditen e së hënës kanë qenë në fokus tema si riti i vdekjes, vajtimi, ngjarjet historike në këngë dhe jo vetëm.

Folklori shqiptar është i thelluar në kulturën, historinë e në çështjet sociale. Është identitet kombëtar si pasqyrë e popullit. Është edhe version historik i transmetuar nëpërmjet këngëve. Shumë prej tyre rrëfejnë edhe atë që vetë historia nuk e njeh. Kësisoj, studiuesit kanë vlerësuar në tryezën me temë “Dinamika të folklorit shqiptar: Nga praktikat rituale te narrativat muzikore të kujtesës kolektive” të organizuar nga Dega e Folklorit e Institutit të Albanologjisë.

Në kuadër të programit të edicionit të 43-të të Seminarit Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, paraditen e së hënës kanë qenë në fokus tema si riti i vdekjes, vajtimi, ngjarjet historike në këngë dhe jo vetëm.

Studiuesja Leontina Gega-Musa në kumtesën e saj me temë “Rrëfimi për një betejë, i kënduar në gjuhët ballkanike” e ka pasur në fokus këngën “Çanakalaja” për ta elaboruar historikun e këngës popullore të shpërndarë në versione të ndryshme në shumë prej vendeve të Ballkanit.

Autorja ka thënë se kjo këngë ka udhëtuar dhe është shpërndarë për një periudhë kohore prej mbi njëqind vjetëve si kujtesë historike për tragjedinë e ndodhur në Betejën e Dardaneleve.

“Krijimtaria gojore shpeshherë e ndihmon kujtesën kolektive historike, si diçka që mbahet mend dhe përcillet gojarisht nga gjenerata në gjeneratë në formë rrëfimesh për ngjarje të rëndësishme për një grup njerëzish, por edhe me anë të baladave, epikës historike, këngëve të nizamëve e të tjera”, ka cituar ajo nga kumtesa.

Në studimin e saj, ajo konsideron se “udhëtimi i një kënge popullore është një temë e thellë dhe ende e gjallë në kulturat ballkanike, sepse kënga popullore shpesh paraqet histori, tradita dhe emocione te ndryshme të një shoqërie”.

“Shtrirja e këngës së Luftës së Çanakalasë ndër popujt e Ballkanit, tregon për ndikimin dhe përvojat e përbashkëta të historisë së rajonit. Ky aspekt multikulturor e bën atë të vlerësuar edhe me gjerësisht si një trashëgimi e përbashkët kulturore dhe nga studiuesit konsiderohet një hulumtim i rëndësishëm për të kuptuar si traditat muzikore shtrihen dhe ndikojnë ndër popuj. Kërkimet e tyre sigurisht që sjellin risi mbi mënyrat në të cilat muzika dhe kënga formojnë pjesë të thella të identitetit dhe kujtesës kolektive të një populli”, ka përcjellë Gega-Musa.

Studiuesja Vlorë Fetaj-Berisha në kumtesën me titull “Riti i vdekjes: një vështrim në kohë” e ka vajtimin si formë tradicionale të shprehjes së pikëllimit. Në studimin e saj thuhet se në kulturën e shqiptarëve ka zënë vend të veçantë.

“Vajtimi si formë e shprehjes së pikëllimit ishte i përhapur gjerësisht në kulturat ballkanike, por te shqiptarët ka zënë një vend të veçantë dhe ka vazhduar të praktikohet deri vonë, për dallim nga popujt e tjerë ku ai është zhdukur më herët. Pavarësisht përpjekjeve për ta ndaluar vajtimin dhe mbajtjen zi nga krerët fetarë, kjo praktikë vazhdoi të funksiononte si nevojë e komunitetit për shprehje dhimbjeje”, përcjell Fetaj-Berisha derisa e ka shpjeguar ritualin më tej.

“Ditën e varrimit vajtimi zhvillohej pranë kufomës e cila vendosej në mes të grave që uleshin sipas afërsisë së gjakut, pra sipas një hierarkie, e cila e paracaktonte dhe mënyrën e vajtimit. Nëna e të ndjerit ulej pranë kokës, motrat dhe vajzat anash, ndërsa bashkëshortja në fund të këmbëve apo anash, sipas vendimeve që lidhen me fatin e saj pas vdekjes së burrit. Burrat nuk merrnin pjesë në këtë hapësire rituale, edhe kur kishin humbur gruan”, ka shpjeguar ajo.

Detaj interesant që shpjegon studimi i saj është edhe ajo që në popull njihet si “Dita e teshave” me rastin e vdekjes, ku të ndjerit i ekspozohen rrobat, e njëra prej tyre merret e vajtohet.

Këto punime janë ilustruar edhe me materiale audio-vizuale të siguruara si rrjedhojë e hulumtimeve për punimet e tyre shkencore.

Vajtimet janë edhe një prej zhanreve që i kanë kultivuar gratë, si rrjedhojë e izolimit të jetës muzikore të grave në Kosovë brenda shoqërisë tradicionale patriarkale. Punimi shkencor “Trashëgimia etnomuzikore e grave shqiptare në Kosovë” i studiuesit Visar Munishi thekson se ndarja gjinore i ka përcaktuar hapësirat e shfaqjes artistike.

“Burrat këndonin kryesisht në oda e festa publike, ndërsa gratë i kultivonin këngët e tyre në rrethe të mbyllura familjare e komunitare. Ky izolim e bëri repertorin femëror bartës të elementeve më arkaike të traditës muzikore, duke ruajtur stile që në disa zona burrat i kishin braktisur. Studiues si Svanibor Pettan kanë vërejtur se gratë në rajone malore, si Opoja, i mbajtën gjallë format e vjetra të këndimit heterofonik, ndërkohë që burrat u përshtatën me modele urbane”, citon Munishi nga kumtesa e tij.

Sipas tij, këndimi i grave lidhej ngushtë me jetën e përditshme ku krijimtaria është shprehur në ninulla, vajtime e këngë dasmash. Porse pati emra që i sfiduan këto norma të shoqërisë, e një prej tyre përmendet Nexhmije Pagarusha.

“Gjysma e dytë e shekullit XX solli ndryshime të dukshme: institucionet kulturore dhe festivalet folklorike i hapën rrugë daljes së grave në skenën publike. Figura si Nexhmije Pagarusha i sfiduan normat patriarkale, duke e kthyer zërin e tyre në simbol të emancipimit kulturor. Ajo, bashkë me këngëtare të tjera, si Shkurte Fejza e Shyhrete Behluli, kontribuoi në ruajtjen e traditës dhe njëkohësisht në krijimin e një identiteti kombëtar të artikuluar përmes këngës”, ka përcjellë Munishi nga vepra e tij.

Në fund, ai ka konsideruar se” kënga e grave në Kosovë nuk është thjesht art, por një formë kujtese kolektive dhe rezistence ndaj heshtjes shoqërore. Ajo ka shërbyer si mjet i transmetimit ndërbreznor, duke krijuar një univers muzikor që e pasqyron ndjeshmërinë, përditshmërinë dhe shpirtin e grave kosovare – nga djepi e deri te skena moderne”.

Baladat e mërgimit i ka elaboruar studiuesja Arbnora Dushi në punimin  e saj “Largimi pa kthim: Dhembja e humbjes së përjetshme në dy balada shqiptare”.

Kënga “Treni i fundit” e vitit 1999 me tekst e muzikë nga Fatmir Muja dhe e kënduar nga Shyhrete Behluli, si dhe balada popullore “Kush ma i pari bani more vlla gurbetin?”, janë mostra për baladat popullore që e trajtojnë mallin për vendlindjen në periudha të vështira për popullin.

“Evokimi i tragjedisë përmes baladave është një proces i ndërlikuar që e përfshin përpunimin e dhembjes dhe trishtimit në një formë artistike, e cila mund të shërbejë si mjet për t’u përballur dhe për ta tejkaluar traumën e së kaluarës. Të dyja baladat janë shembull se si kultura dhe arti mund të shndërrohen në një mjet shërimi për shoqërinë pas një periudhe të tmerrshme”, ka thënë Dushi, duke konsideruar këto lloj veprash popullore si shenja identitare e dëshmi kujtese që i evokojnë plagët e tragjedive individuale e kolektive.

“’Kush ma i pari bani more vlla gurbetin?’ është një baladë popullore që e trajton mallin për vendlindjen në kontekstin e mërgimit tradicional shqiptar, veçanërisht në periudha të vjetra historike. Kurbeti/mërgimi konsiderohet një tragjedi personale dhe kolektive. E pasqyron dhembjen e emigrantit për largësinë dhe ndarjen nga vendi i tij nëpërmes figurave të trashëguara nga folklori, krahas pyetjes retorike dhe përsëritjeve dramatike”, ka thënë ajo gjatë prezantimit të veprës.

Në këtë tryezë shkencore, studiuesi Albin Sadiku e ka sjellë punimin e tij me titull “Lojërat tradicionale melo-poetike të fëmijëve në Preshevë e Bujanovc”. Derisa i ka shpjeguar lojërat e fëmijërisë, secila prej tyre e njohur për të pranishmit, ka konsideruar se shumë prej tyre janë të frymëzuara nga rituale pagane.

“Një dukuri karakteristike e cila e zgjon kureshtjen e studiuesve, të paktën, është se në kuadër të krijimtarisë së fëmijëve gjejmë elemente nga ritualet e lashta pagane. Fëmijët, duke besuar në fuqinë magjike të fjalës dhe të trupave qiellorë, e lusin diellin që t’ua plotësojë dëshirën. Në këtë mënyrë ata fetishizojnë diellin duke ia veshur atij petkun magjik. Një dukuri e tillë ka arrirë shumë herët, qysh te paraardhësit tanë ilirët, tek të cilët qe shumë i njohur kulti i diellit”, ka konsideruar ai.

Kësisoj, sipas tij, fëmijët janë në kontakt me botën bimore.

“Përmes këtyre lojërave dhe shumë e shumë të tjerave me karakter të tillë, shihet qartë se fëmijët vënë kontakt të drejtpërdrejtë me botën bimore, komunikojnë dhe shfrytëzojnë, e veshin me petkun magjik, luajnë dhe argëtohen”, e ka cituar ai më tej punimin e tij.