Dymbëdhjetë vjet pasi Sami Frashëri te “Shqipëria ç’ka qënë, ç’është e çdo të bëhetë?” kishte paralajmëruar se shqiptarët duhej të vendosnin nëse do të shkatërroheshin bashkë me turqit ose të ndaheshin prej tyre, 37 delegatë të mbledhur në shtëpinë trekatëshe të Xhemil bej Vlorës me një gojë vendosën që “Shqipëria me sot të bëhet me vehte, e lirë e mosvarme”. Prej përpjekjeve diplomatike në veshin e shurdhër të diplomacive evropiane e deri te lufta me armë në dorë prej Merdarit deri në Shkup, në kohën kur gjithçka dukej se komplotonte kundër, shqiptarët morën vendimin e madh. Gati një vit më vonë, “Kosova âsht jona” ishte thirrja që bënte “Përlindja e Shqipëniës”

Shtjella e bisedës kishte marrë hov kur për një moment gazetari i të përditshmes vjeneze “Neue Freie Presse” e vështroi ngultazi bashkëbiseduesin. “Pra, ju shqiptarët kërkoni pavarësi edhe pse keni qenë të lidhur ngushtë me Turqinë?”, e pyeti ashtu thatë. Kundrejt kishte një burrë të thinjur, por me qëndrim impozant.

“Shqiptarët do t’i kishin qëndruar me gjithë qejf besnikë Turqisë, nëse kjo nuk do t’i kishte plagosur në ndjenjat e tyre më të shenjta kombëtare”, pasoi qetësisht përgjigja e shqiptarit në Vjenë, i cili po tërhiqte vëmendjen e rretheve të larta politike. Së shpejti atë do ta takonte edhe dora vetë, ministri i Jashtëm austro-hungarez, konti Berchtold.

Derisa në kryeqytetin habsburg java e dytë e vjeshtës së 1912-s po rridhte krejt zakonshëm, shqiptari i famshëm në fund të muajit do të bëhej nismëtar e firmëtar i deklaratës që hartës së Evropës ia shtoi edhe Shqipërinë.

Nisja nga Evropa

Të dymbëdhjetën ditë të nëntorit, Ismail Qemali u shfaq në Ballplatz, në ndërtesën grandioze ku kishte zyrën diplomacia austro-hungareze. Sipas shënimeve zyrtare që ruhen në arkivat e Vjenës, vlonjati 68-vjeçar kishte shkuar në ministri “për të parashtruar aspiratat e njohura kombëtare shqiptare dhe për të rekomanduar mbështetjen e tyre nga qeveria austro-hungareze”.

Me një gjysmë miratimi, Vjena kishte dhënë të kuptohet se monarkia duale ishte për një Shqipëri autonome. Por, përroi i qetë i historisë veç ishte shndërruar në një shkulm përmbytës që do të ndryshonte përgjithnjë realitetet në atë që shtypi dhe publicistika evropiane e kohës e quante si “Turqia evropiane”.

Zaret ishin hedhur dhe një grup patriotësh shqiptarë në Trieste, në krye me Ismail Qemalin, qysh më 19 nëntor njoftonte se me të arritur në Shqipëri “do të shpallej pavarësia dhe do të zgjidhej qeveria e përkohshme”.

Shqipëria sulmohet në Merdar

Flakët e luftës e kishin kapluar Shqipërinë Verilindore. Ushtria serbe, e cila prej javësh ishte përqendruar në rajonin e Vjenës, më 18 tetor u hodh në sulm të përgjithshëm drejt tokave shqiptare. Me një personel ushtarak prej 286 mijë vetash, ushtria pushtuese filloi depërtimin e njëkohshëm në drejtimet Nish-Manastir-Elbasan, Nish-Manastir-Selanik dhe Kurshumli-Prizren-Durrës, kurse një pjesë tjetër nisi mësymjen në drejtimin Rashkë-Mitrovicë-Pejë dhe Javor-Priepolje.

Ndërsa ushtria osmane shpesh i lëshoi pozicionet kufitare pa shkrepur asnjë plumb, shqiptarët do të organizonin një qëndresë në Merdar. Megjithëse në disavantazh e pa armatimet e nevojshme, mbrojtësit vullnetarë sprapsën për disa ditë sulmet serbe.

Deri në vitet ‘60 të shekullit të kaluar, gati gjysmë shekulli pas kësaj beteje, në xhadenë e moçme Podujevë-Medvegjë ruhej një tabelë prej llamarine, si e vetmja gjurmë e kufirit të dikurshëm me Serbinë. Ajo ishte e bërë shoshë prej 17 plumbave: 12 plumba kishin kaluar nga ana shqiptare në drejtim të serbëve, e pesë plumba nga ana kundërshtare.

“Kur Serbia më 1912 e okupoi Kosovën për herë të parë, ekzistencën e popullit shqiptar nuk e njofti fare. Atë e trajtoi si raje. Ju thonin shqiptarëve: ‘Jeni turq, shkoni nga keni ardhë, në Azi!’”, do të shkruante dekada më vonë Tafil Boletini, nipi i Isa Boletinit, udhëheqësit popullor që organizoi rezistencën në Merdar.

Ismail Qemali arrin në Vlorë

Në mbrëmjen e 27 nëntorit 1912, Ismail Qemali me bashkëveprimtarët e tij arritën në Vlorë duke u vendosur në konakun e Vlorajve, aty ku kishte lindur 68 vjet më parë. Në këtë qytet familjesh të fisme u vendos që të nesërmen të shpallej pavarësia e Shqipërisë.

Kështu do t’i kujtonte ditët që paraprinë ngjarjen e madhe 27-vjeçari Eqrem bej Vlora. Si njëri prej intelektualëve më të mëdhenj shqiptarë në gjysmën e parë të shekullit të kaluar, fisniku vlonjat kujtonte pështjellimin që e kishte përfshirë vendin gjithandej. Droja e tij dhe të atit, Syrja bej Vlora, do të provohej e saktë: krerët që ishin kontaktuar nga grupi i Ismail Qemalit nuk kishin arritur të merrnin mandatin nga krahinat e tyre.

“Atëherë u pa e nevojshme që, si përfaqësues në mbledhje, të thirreshin ata njerëz nga radhët e ikanakëve të mbledhur në Vlorë nga krahina të ndryshme, të cilët gëzonin vërtet peshë dhe ndikim në vendin e tyre”, shkruan Vlora.

Ndonëse forcat osmane po tërhiqeshin me shpejtësi nga vilajetet shqiptare përballë ushtrive pushtuese serbe e greke, Porta e Lartë përpiqej me gjithçka i vinte ndoresh të pengonte organizimin e shqiptarëve. Sipas të dhënave të historianit Richard C. Hall, në betejën e Kumanovës në fushat e Ovçe Poles, më 23 e 24 tetor, ushtria osmane pati një epilog prej 12 mijë ushtarësh të vrarë.

E, një javë më vonë, komandanti osman i Janinës, Esat Pashë Janina, urdhëroi me telegraf komandën e Beratit dhe të Lushnjës për arrestimin e Ismail Qemalit dhe disa delegatëve të tjerë. Por, komanda e Lushnjës, duke njohur popullaritetin që gëzonte vlonjati i njohur, e njoftoi atë në Janinë se “ky urdhër paraqiste rreziqe për ushtritë turke në këto zona”.

Shqiptarët vendosin

Disfatat e vazhdueshme të ushtrive osmane në të gjitha frontet e luftës e bënë të qartë se Perandoria Osmane i kishte të numëruara ditët e saj.

“Kishte ardhur çasti për të cilin kishte shkruar Sami Frashëri, se shqiptarët duhet të vendosnin të shkatërroheshin bashkë me turqit ose të ndaheshin prej tyre”, shkruan studiuesi gjerman Peter Bartl.

Kudo në Shqipëri, veçmas në Vilajetin e Kosovës, po organizoheshin mbledhje nga “Shoqëria e Zezë për Shpëtim”. Nga Shkupi, më 16 tetor, kjo e fundit u drejtohej me një deklaratë Fuqive të Mëdha, ku thuhej se shqiptarët do të rrëmbenin armët jo për mbajtjen në këmbë të sundimit turk, por për lirinë e atdheut të tyre.

“Kurrë nuk do të duronin shqiptarët ndonjë formë sundimi të huaj në të katër vilajetet shqiptare”, tërhiqte vërejtjen deklarata.

Erdhi dita: vjeshta e tretë, Vlorë

 

Gjithçka dukej si një garë me kohën: derisa grupi i Ismail Qemalit zbarkoi në Durrës me 21 nëntor, ushtria serbe po i afrohej gjithnjë e më shumë lumit Shkumbin, duke pushtuar qytetet kryesore në Shqipërinë e Mesme.

Rrethet patriotike të Durrësit, Tiranës, Krujës dhe Elbasanit vendosën të shpallnin sa më parë pavarësinë, në mënyrë që t’i vinin pushtuesit para faktit të kryer.

Më 25 nëntor, Elbasani u bë qyteti i parë shqiptar që shpalli pavarësinë, kurse të nesërmen atë e shpallën Durrësi e Tirana, përderisa më 27 nëntor pavarësisë iu bashkëngjitën edhe Kavaja, Peqini dhe Lushnja.

Nën këtë trazim kishte ngrysur dita e enjte, më 28 nëntor. Derisa akrepat e orës shënonin orën 14:00, 37 delegatë kishin nisur mbledhjen që do ta bënte Shqipërinë e mëvetësishme.

Ata ishin mbledhur në sallën e madhe të shtëpisë së Xhemil bej Vlorës dhe, siç kujtonte më vonë Mit’hat Frashëri, “delegatët kishin zënë vendet rreth tri tryezave të mëdha të vëna afër e afër”.

“Këtë ditë, pra ora 14.30, me zë të përgjithshëm u shpall Pavarësia e Shqipërisë dhe Flamuri u çel në portën e shtëpisë ku ishin mbledhur delegatët”.

Sipas një dëshmitari të ngjarjes historike, “Rroftë Shqipëria jonë” ishte brohoritma e të gjithëve sa ishin në sallon, në çardak e kopsht.

Vendimi i Kuvendit të Vlorës

Brenda gjysmë ore që përcaktoi vendimtarisht historinë e shqiptarëve, Ismail Qemali, i cili u zgjodh njëzëri si kryetar i Kuvendit, foli për imperativin e krijimit të shtetit të pavarur shqiptar.

Sipas procesverbalit të mbajtur me kujdes nga Lef Nosi, plaku vlonjat ua përkujtoi të pranishmëve që Porta e Lartë i kishte mohuar të gjitha kërkesat e ligjshme të shqiptarëve.

“Shqiptarët, ndonëse besnikë përherë te Mbretëria Othomane, nuk e kanë harruar kurrë as gjuhën dhe as kombësinë e tyne e prova ma e mirë janë përpjekjet e kryengritjet që bëjnë herë pas herë në këto katër vitet e mbrame për të ruajtur traditat e zakonet e veta. Qeveria Othomane nuk e vështroi kurrë inderreshtin e saj…”.

Në fund të fjalimit, Ismal Qemali theksoi se ndër masat e para që duhej të merrte kombi shqiptare ishin: “Të bahet Shqipëria më vehte me një Qeveri të përkohshme; të zgjidhet një Pleqësi për ndihmë e kontroll të Qeverisë; të dërgohet një Komision n’Evropë për të mbrojtur çështjen Shqiptare përpara mbretërive të mëdha”.

“Shqipëria të bëhet me vehte, e lirë e mosvarme”

Delegatët e pranishëm nga Berati, Dibra, Durrësi, Elbasani, Gjirokastra, Peja, Kruja, Lushnja, Shijaku, Tirana, Vlora dhe nga kolonia e shqiptarëve të Bukureshtit i dhanë mbështetje të plotë dokumentit ku thuhej: “…Shqipëria me sot të bëhet me vehte, e lirë e mosvarme”.

Fill pas kësaj, flamuri kombëtar i Shqipërisë së re do të shpalosej para mijëra njerëzve të mbledhur jashtë shtëpisë së Xhemil Vlorës.

Të nesërmen, Isa Boletini, në krye të 400 luftëtarëve nga Kosova, do të arrinte në Vlorë: nën mikpritjen entuziaste të qytetarëve vlonjatë, prijësi nga Mitrovica iu bashkua sakaq delegatëve të Kuvendit Kombëtar.

Por, nga prania në këtë ngjarje u privuan udhëheqës të tjerë të luftës antiosmane nga Vilajeti i Kosovës, si Hasan Prishtina, Nexhip Draga, Idriz Seferi, Sait Hoxha e të tjerë që asokohe ndodheshin në burgun e Beogradit, kurse Bajram Curri, që u nis drejt Vlorës, u pengua nga luftimet gjatë rrugës.

Shteti i ri nën rrethim

Ditët e para të Qeverisë së Vlorës ishin sfida herkuliane për të mbijetuar. Në “Kujtimet” e tij, Eqrem bej Vlora shkruan se “zona mbi të cilën ushtrohej autoriteti i qeverisë ishte rreth 4000 km katrorë, me një popullsi prej ndoshta 250.000 njerëzish (përfshirë edhe të ardhurit po të shtojmë këtu edhe 30-35.000 ushtarë turq që, në ikje e sipër, kishin vërshuar në këtë trevë, mund të thuhet, në versionin më optimist, se në muajt e parë të punës qeveria e përkohshme ishte ngarkuar me qeverisjen e rreth 300.000 njerëzve, po aq sa të një ‘sanxhaku’ të madh në ish-Perandorinë Osmane”.

Shteti i ri shqiptar në perimetrin e vet të tkurrur, për shkak të bllokadës detare nga flota greke, e kishte të pamundur t’i vilte të hyrat nga doganat. Kështu, Qeveria e Përkohshme mezi arriti të siguronte rreth 6000-7000 napolona në muaj.

Vendimi i Kuvendit Kombëtar për pavarësinë e Shqipërisë dhe formimin e një qeverie provizore iu kumtua Fuqive të Mëdha dhe Perandorisë Osmane, pa gjetur shprehimisht njohjen e tyre. E fati i mëtejshëm i Shqipërisë dhe shqiptarëve do të përcaktohej disa muaj më vonë, në atë që u quajt si Konferenca e Ambasadorëve në Londër. Më shumë se gjysma e Shqipërisë mbeti jashtë kufijve të shtetit të ri: hapësira ultësinore në të dyja anët veriore të Liqenit të Shkodrës mbeti nën pushtimin malazez; pllaja bregdetare e Çamërisë deri në Gjirin e Ambrakisë bashkë me vise të tjera në Pind mbetën nën pushtimin grek, derisa e gjithë fusha e Pellagonisë, tokat në rrjedhat e lumit Vardar, rrafshi i Kosovës, Dukagjinit dhe viset e Sanxhakut nën pushtimin serb.

Gazeta e Vlorës: “Kosova âsht jona”

“Kosova n’a përket nga gjithë pikëpamjet. Nga do t’a shikosh këtë vënt, as me nj’anë s’ka ngjollë të huaj. Flasim për Prishtinë, Ipek, Gjakovë, Prizdren, Dibrë, Ohr, Strugë e vise të tjera në shëmbëll të këtyne”, me këto fjalë niste editoriali “Kosova âsht jona”, i botuar në shtator të vitit 1913 në gazetën “Përlindja e Shqipëniës”.

Shkrimi i botuar pa autorësi, por të cilin studiuesit ia veshin drejtorit të gazetës, Dhimitër Berati, i kundërvihej propagandës serbe që kishte nisur të gjente vend në shtypin e publicistikën perëndimore. Për t’i legjitimuar aspiratat ekspansioniste, Beogradi e stërfrynte numrin e elementit serb në Kosovë dhe viset e tjera shqiptare.

“Në Greqië ka Shqipëtarë sa s’bahet; në Bullgarië ka Turq, Vlleh, Grekër; në Sërbie ka Bullgarë, Vlleh, Shqipëtarë; në Mal-të-Zi ka Shqipëtarë sa të kërkoni”, thuhej në këtë tekst, duke përkujtuar edhe raste të tjera në gadishullin ballkanik.

“Pra s’munt t’a hapin gojën Sërbët e të thonë se Kosova u-përket sepse vëndasit e ‘saj janë Sërbë. Ata që duan të provojnë se edhe kjo, sindekur shumë të tjera, âsht një gënjështrë sërbe, le të bâjnë pak mund e t’i shohim punët me drejtësië, me zemër të pastër”.

Duke i identifikuar pamfletet serbomëdha të autorëve serbë, si Gopçeviq, Milojeviq, Balcanicus, etj., editoriali bënte thirrje që e vërteta për Kosovën të mësohej nga autorë gjermanë, austriakë e italianë, që “kanë shtudiuar ma së miri atdheun t’onë”.

“Ka shumë njerës që s’duan të dinë ç’thotë ky e ç’thot’ ajy; po duan t’a shohin gjëndjen me syt’ e vet. Këta e gjejnë të vërtetën ma shpejt e ma mirë nga të tjerët. Shumë dëshirojmë t’i shohim të urdhërojnë në Kosovë e të kërkojnë ku ka Sërbër e ku ka Shqipëtarë, sa të huaj yshqen Kosova e sa Shqipëtarë; shumë dëshërojmë t’a shohim Evropën duke vendosur për ndarjen e kufinjve të Veriut e Veri-Lindjes ato që vendosi për kufinin e Jugës. Na s’kemi frikë prej së drejtës: Të vijë komisia ndërkombëtare, t’a shëtisnjë Kosovën kënt më kënt e, pastaj, t’i apë Sërbiës ç’âsht e Sërbieës dhe Shqipëriës ç’âsht e Shqipëriës. Do Evropë të shuhet zjarri në këto vise për gjithmonë? S’ka tjetër ilaç veç ati që treguam ma sipër”.