Në librin e tij “Taksa e gjumit”, shkrimtari Kujtim Rrahmani rrëfen se si një mbret dardan shpalli taksën e gjumit, si masë kundër përtacisë dhe hedonizmit të dardanëve gjumashë. Drama e tregimit zhvillohet rreth heqjes apo vënies së taksës së gjumit, si masë e jashtëzakonshme për ta ngritur mbretërinë dardane. Por, gjumi nuk është temë vetëm e fiksionit. Madje, gjumë nuk bëjnë vetëm njerëzit, por edhe kafshët. Gjirafa flen, zvarranikët flejnë, madje edhe bimët kanë kohën e tyre të “fjetjes”. Dihet se ariu kalon gjysmën e vitit në gjendje gjumi. Lakuriqët flejnë deri në 20 orë në ditë, ndërsa delfinët e ndajnë trurin gjatë gjumit: gjysma e trurit flen, ndërsa gjysma tjetër rri zgjuar.

Por, njeriu ka krijuar një kulturë të larmishme gjumi. Madje, si na thotë antropologu francez Marsel Mauss, sa natyror, gjumi është fenomen po aq kulturor, sepse mënyra si flejmë, ku flejmë, me ke flejmë e si e strukturojmë dhe performojmë kohën e gjumit bëhet kulturë. Gjumi është koha më private e njeriut, kur i shtrirë në shtratin e tij, mbyll qepallat dhe kalon në gjendjen potenciale të botës së ëndrrës. Thënë simbolikisht, gjumi është loja e trurit. Aty prehen e qepen ëndrrat, aty freskohen asociacionet nervore. Pa dyshim se neurologët do të na kritikonin për këto analogji të shpërputhshme, duke theksuar se gjatë gjumit truri bën të njëjtën punë. Por, parë nga ana kulturore, truri pushon gjatë gjumit. “Gjumi asht gjysë deke”, thuhet në popull.

Hulumtimet e fundit më substanciale, me miliona njerëz, të kryera në SHBA, tregojnë se ata që flejnë 7 orë, jetojnë më gjatë. Pa dyshim se kjo evidencë vërehet edhe në shikim të parë: kush bën gjumin e mirë është më i qetë se i pagjumi. Hulumtime të shumta janë bërë rreth gjumit dhe arsyeve e formave kognitive, por kemi marrë shumë pak rezultate. Misteri i gjumit, misteri i ëndrrave shkon përtej secilës përpëlitje parafrojdiane, frojdiane e postfrojdiane, për të njohur botën e kësaj çudie njerëzore. Thjesht: zgavra e lepurit të “Lizës në botën e gjumit” është tepër e thellë për ta njohur si duhet.

Shkencëtarët, filozofët e poetët kanë shkruar e menduar gjatë për gjumin. Robert Frost njihet me vargjet “para se të fle, udhë të tëra të çaj”, një metaforë kjo e gjumit si gjumë i përjetshëm, si vdekje. Aborigjinët e Australisë e shohin gjumin, apo më saktësisht “Kohën a Ëndrrës” si burim të jetës. Sipas tyre, në atë kohë është krijuar bota rreth tyre, si rezultat i ëndrrës së paraardhësve. Në aspektin e gjinisë, gjumi apo fjetja me gruan apo burrin, shihet si objektivimi i marrëdhënieve më intime, më të afërta. Shtrati si kulturë materiale sakralizon lidhjen martesore. Vetë shtëpia shenjohet si vendi ku njeriu bën gjumin e tij.

Gjumi është sikur buka. Të gjithë bëjmë gjumë sepse përmes gjumit mbajmë harmoninë e metabolizmit tonë. Gjumi është proces natyror. Por, sikur buka edhe gjumi është fenomen kulturor. Prej një grushti grurë, njeriu krijon lloje të ndryshme hajesh. Prej nevojës së gjumit, njeriu krijon raporte dhe shprehje të ndryshme kulturore të zinxhirit nevojë-pasojë. Pa dashur të biem në determinizëm biologjik, duhet theksuar se gjumi është edhe nevojë dhe rehatia trupore, psikologjike, emocionale, identitare, por edhe gjithë krijimtaria gjumore, sa është funksion biologjik, aq del edhe si praktikë e performancë kulturore.

Por, sa mund ta kuptojmë gjumin si fenomen kulturor? Pa dyshim se këtu vjen në pah antropologjia, por edhe shkencat tjera shoqërore e dijet humane. Për shembull, parafernalia ose kultura materiale e fjetjes është mjaft e ndryshme në kultura të ndryshme. “Shtroja e mloja” dallojnë në kultura të ndryshme. Por, pos kësaj ideja se gjumi bëhet si akt i privatësisë, është mjaft e re. Në jetën shoqërore shqiptare, gjumi është bërë edhe në grupe. Familjet kanë fjetur së bashku në një dhomë, në një sexhade. Në odë, burrat kanë fjetur së bashku, pranë njëri tjetrit. Madje, ende mbahet mend se në fëmijëri, ata kanë fjetur, në raste, edhe në një dhomë me kafshë. Shtretërit janë zbuluar krejt vonë, kashta ka qenë shtrati kryesor. Duhet theksuar se materialiteti i gjumit, apo “shtroja e mloja”, tregojnë shumë për kapërcimet e shoqërisë shqiptare. Po marrim një shembull. Pothuajse secili plak që kam intervistuar, mbi 70 vjeç, më ka treguar se gjatë jetë së tij ka fjetur në fier (lloj barishtje) apo kashtë, që e ka mbledhur vetë, pastaj më vonë, gjatë jetës, ka kaluar në sfungjer apo “singjer”, të cilin e ka blerë në shitoret socialiste, dhe së fundi në krevat specifik të disenjuar për gjumë nga kompani të ndryshme globale. Pra, kapërcimet në fushën e parafernalisë janë mjaft të mëdha te shqiptarët, ashtu sikurse janë edhe në kultura tjera.

Një ndër librat e fundit që përmbledh pikëpamje të ndryshme kulturore mbi gjumin si fenomen kulturor është edhe libri “Gjumi nëpër botë: pikëpamje antropologjike” (Sleep Around the World: Anthropological Perspectives, 2013) redaktuar nga Katie Glaskin dhe Richard Chenhall, të dy antropologë australianë. Kjo përmbledhje përbëhet nga hyrja e redaktorëve dhe dhjetë kapituj të shkruar nga antropologë e studiues tjerë të dijeve humane, që shoshisin gjumin si fenomen kulturor, në kontekst të studimeve të gjera antropologjike të kulturave të ndryshme. Aty rrëfehet për përvojën e tyre etnografike në terrene të ndryshme si përvojë personale, por edhe ofrohen pamje interpretative të aspekteve sociale, materiale, shpirtërore e emocionale të gjumit. Studimi i parë vjen nga Roger Ivar Lohmann, antropolog amerikan, i cili sjell rrëfimin e tij nga përvoja me fisin asabano të Papa Guinesë së Re, ku thekson faktin se asabanotët dëshironin të flenin me njëri tjetrin brenda një dhome, për arsye të frikës nga “t’bamet” apo magjitë e shtrigave. Ai thekson edhe “shokun kulturor” si antropolog (ndonëse antropologët nuk do të duhej të shokoheshin aq shumë) kur asabanotë kanë dashur të flejnë me të, duke dashur ta ruajnë mysafirin e tyre nga magjitë e shtrigave. Pastaj kemi studime për aborigjinët e Australisë, japonezët, italianët, fiset e ndryshme në Oqeanin Paqësor dhe Amerikën Veriore, Zelandë të Re, e me radhë. Në përgjithësi, studimet e sjellura në këtë përmbledhje kontekstualizohen nga fakti se mënyrat se si njerëzit bëjnë gjumë (pos faktit natyror) janë të gjitha teknika të trupit, të cilat duken si natyrore, por janë të mësuara, gjë që antropologu francez Marsel Mauss e kishte evidentuar mjaft herët në studimin e tij. Por, pos dëshmisë antropologjike mbi gjumin dhe variantet kulturore të gjumësisë si teknikë trupi, libri sjell në pah edhe shprehjet e farefisnisë, intimitetit, emocioneve, etj. Thënën më shkurt: libri interpreton rëndësinë e gjumit në infrastrukturën shpirtërore e shoqërore të popujve të ndryshëm, duke ofruar analiza që tregojnë se konceptimi perëndimor për gjumin nuk është universal.

Në esenë e Toon van Meijl-it, analizohet simbolika dhe praktika e fjetjes ceremoniale në një vend në kulturën maori të Zelandës së Re. Meijl-i thekson se “simbolizmi i kohës dhe i hapësirës në shtëpitë “marae” (shtëpi të përbashkëta) të fisit maori dhe në shtëpitë e stërgjyshërve tregon se maori flejnë së bashku, jo vetëm për të festuar unitetin e bashkësive fisnore dhe për të rivendosur marrëdhëniet dhe përkatësitë etnike me fiset tjera, por edhe për t’u bashkuar përkohësisht me paraardhësit e tyre. Kur flenë së bashku në shtëpitë e stërgjyshërve, maori synojnë të rijetojnë historinë për të ndërtuar themelet e së ardhmes, në të cilën maori do të kenë fituar kontrollin mbi fatin e tyre. Funksioni i fjetjes kolektive në shtëpitë stërgjyshore mund të përshkruhet, me fjalë të tjera, si funksion riprodhues në kuptimin simbolik të fjalës. Duke fjetur së bashku, maori rivitalizojnë të tashmen, por edhe të ardhmen, me shpirtin e paraardhësve”.

Pra, gjumi i përbashkët, sikur buka e përbashkët është praktikë shoqërore që ka peshë riprodhuese e rivitalizuese në komunitete të ndryshme. Pavarësisht faktit se shumica e individëve të komunitetit maori sot bëjnë gjumë sikurse të gjithë perëndimorët tjerë, ata lidhen për traditën maori të gjumit të përbashkët, në raste ceremoniale, për t’u lidhur me të parët e tyre, për ta ruajtur lidhjen tradicionale. Kjo formë lidhjeje është rivitalizuar dhe ka marrë trajta tjera, por ende mbetet lidhje simbolike.

Ky libër, sikurse një mori librash tjerë të temave specifike në antropologji, ka çelë edhe një shteg të ri të hulumtimit të diversitetit kulturor, ndryshimeve dhe transformimeve të shpejta, por edhe të kreativitetint që del nga balllafaqimet mes ruajtjes së traditës specifike dhe përvetësimit të praktikave uniforme. Gjumi nuk do të jetë më një temë n’gjumë, pasi që libri përbën një ftesë të sinqertë për ta studiuar gjumin nga pikëpamja antropologjike.

(Autori është antropolog, profesor në Universitetin e Prishtinës)