Sulmi me dron rus që shkaktoi dëme dhjetëra miliona dollarësh në Çernobil

Një sulm me dron rus ka shkaktuar dëme të konsiderueshme në termocentralin bërthamor të Çernobilit, duke vënë në rrezik strukturën që mbulon reaktorin e shkatërruar pas katastrofës së vitit 1986. Droni Shahed ka shkaktuar një vrimë në strehën e izolimit, duke shkaktuar zjarr dhe dëme të tjera që mund të kërkojnë riparime të shtrenjta dhe të gjata, të mundësuara vetëm nga fonde ndërkombëtare. Pavarësisht se sulmi nuk shkaktoi rrezik të menjëhershëm radiologjik, pasojat afatgjata mund të jenë serioze, duke përfshirë rrezikun e korrozionit dhe përhapjen e pluhurit radioaktiv.

Një dron rus i llojit Shahed, që kushton rreth 75.000 funte, vlerësohet se ka shkaktuar dëme në vlerë dhjetëra milionë dollarësh në termocentralin bërthamor të Çernobilit, sipas vlerësimeve fillestare dhe ekspertëve të inxhinierisë.

Kostoja e një riparimi të plotë ka të ngjarë të përballohet nga qeveritë perëndimore, përfshirë Mbretërinë e Bashkuar, sepse vlerësimet fillestare janë se një riparim i plotë do të kushtojë më shumë se 25 milionë euro të disponueshme në një fond të posaçëm ndërkombëtar të emergjencës.

Sulmi në mesin e shkurtit nuk shkaktoi një rrezik të menjëhershëm radiologjik, por dëmtoi ndjeshëm strukturën prej 1.5 miliardë eurosh të ndërtuar në vitin 2017 për të mbështjellë reaktorin e shkatërruar dhe ka të ngjarë të duhen muaj, nëse jo vite, për t’u riparuar plotësisht.

Struktura e çelikut 110 metra e lartë në Çernobil u godit para orës 2 të mëngjesit më 14 shkurt, me sensorë që regjistruan “diçka si një tërmet me magnitudë 6 deri në 7 ballë”, sipas Serhiy Bokovit, inxhinieri kryesor në detyrë. “Por ne e kuptuam qartë se nuk ishte tërmet”, tha ai.

Sulmi – për të cilin u arrit shpejt në përfundimin se ishte shkaktuar nga një dron që fluturonte poshtë në një nivel ku nuk mund të zbulohej as nga radari - shpoi një vrimë prej 15 metrash katrorë në çatinë e jashtme. Ai gjithashtu shkaktoi zjarr të madh dhe kompleks që digjej në mbështjelljen e brendshme të strukturës, për të cilin u deshën më shumë se dy javë për ta shuar.

E përbërë nga dy harqe të dyfishta dhe më e gjatë se dy avionë gjigantë, Mbyllja e Re e Sigurt (NSC) u përfundua në vitin 2017 për të siguruar sarkofagun e ndërtuar me nxitim dhe të paqëndrueshëm të epokës sovjetike, i cili mbulon reaktorin e pafat numër katër të Çernobilit, vendin e katastrofës më të keqe bërthamore në botë në prill të vitit 1986.

Fondet për strukturën

Por sulmi i shkurtit e ka ekspozuar përsëri sarkofagun ndaj elementëve, që do të thotë se pluhuri radioaktiv mund të dalë dhe uji i shiut të hyjë, megjithëse Ministria e Mbrojtjes e Mjedisit të vendit thotë se sfondi i rrezatimit është aktualisht brenda nivelit normal dhe është nën kontroll të vazhdueshëm.

Më e rëndësishmja, struktura e izolimit tani është më e ndjeshme në planin afatgjatë ndaj ndryshkut për shkak të ekspozimit më të madh ndaj elementëve dhe dëmtimit.

“Mosrregullimi i tij nuk është një mundësi”, tha Eric Schmieman, inxhinier amerikan i cili punoi në projektimin dhe ndërtimin e strehës së Çernobilit për 15 vjet. Një riparim i plotë, thotë ai, do të “kushtonte të paktën dhjetëra miliona dollarë dhe mund të shkonte lehtësisht në qindra miliona” me riparimet që zgjasin “muaj deri në vite”.

“Më parë, streha ishte menduar të kishte një jetëgjatësi projektimi 100-vjeçare, duke lejuar kohë për të çmontuar sarkofagun dhe mbetjet bërthamore poshtë, por kjo tani është në dyshim pa u riparuar”, shtoi Schmieman. Ndryshe nga strukturat e tjera të mëdha metalike, siç është Kulla Eiffel, ajo nuk ishte kurrë e mundur të rilyhej për ta parandaluar korrozionin.

Poshtë sarkofagut ndodhet një masë e ngjashme me lavë me radioaktivitet të lartë, një përzierje prej 200 tonësh uraniumi nga reaktori numër katër i Çernobilit dhe 5.000 tonësh rërë, plumbi dhe acidi borik të hedhur në vend nga helikopterët sovjetikë menjëherë pas katastrofës së shkaktuar nga dalja jashtë kontrollit e reaktorit.

Një vlerësim më i detajuar i ndikimit pritet të publikohet në maj, por Banka Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH), e cila financoi ndërtimin e strehës dhe është e përfshirë në analizën pas bombardimit, ka njoftuar se është e qartë që sulmi ka shkaktuar dëme të konsiderueshme.
Burime të tjera, të njohura me ushtrimin e vlerësimit, thanë për “The Guardian” se vlerësimet e Schmiemanit dukeshin të sakta. Megjithëse BERZH mban 25 milionë euro fonde për të lejuar punë emergjente, njoftoi se kërkohet shumë më tepër financim për të përballuar sfidat afatgjata të shkaktuara nga incidenti.

Një llogaritje e ngjashme u bë edhe nga Ministria e Mbrojtjes e Mjedisit e Ukrainës. “Ka të ngjarë që eliminimi i pasojave të agresionit rus do të kërkojë më shumë fonde sesa janë aktualisht të disponueshme në Llogarinë e Bashkëpunimit Ndërkombëtar për Çernobilin (fondi prej 25 milionë eurosh i BERZH-it)”, njoftoi Ministria në një deklaratë.

Hedhja e fajit

Kur ndodhi sulmi në shkurt, Moska fajësoi Ukrainën. Zëdhënësja e Ministrisë së Jashtme ruse, Maria Zakharova, tha se incidenti ishte një provokim “i paramenduar nga regjimi i Kievit”. Megjithatë, prokurorët ukrainas besojnë, pasi kanë shqyrtuar trajektoren e dronit nga veriu, se sulmi ishte “ndoshta i qëllimshëm” nga forcat ruse dhe një krim i mundshëm lufte.

Shaun Burnie, specialist i lartë bërthamor në “Greenpeace Ukraine”, tha se beson që sulmi do të ketë pasoja që zgjasin me dekada dhe se kjo kishte ndodhur sepse “Putini dhe shteti rus kanë kryer një formë të qëllimshme terrori bërthamor kundër Ukrainës dhe Evropës” që ka “mbetur e pandëshkuar”.
Më shumë gjasa, fonde të mëtejshme për riparime do të vijnë nga qeveritë perëndimore. Njëzet e gjashtë vende kontribuuan për koston e strehimores aktuale, duke përfshirë SHBA-në, Mbretërinë e Bashkuar, Francën, Gjermaninë dhe madje edhe Rusinë - struktura e madhe e harkut të çelikut kushtoi 1.5 miliardë euro nga një fond total prej 2.1 miliardë eurosh. Të tjerë gjithashtu bënë donacione, përfshirë Turqinë.

Vendndodhja e mbetjeve të një reaktori bërthamor që doli jashtë kontrollit dhe shpërtheu në prill të vitit 1986, vendi i Çernobilit është shtatë milje larg kufirit me aleatin e Rusisë, Bjellorusinë. U pushtua nga ushtarët rusë që përpiqeshin të kapnin Kievin në shkurt të vitit 2022 dhe ka mbetur në vijën e frontit pasi Ukraina e rifitoi atë prill të po atij viti. Dy persona u vranë në katastrofën e vitit 1986 dhe 28 të tjerë vdiqën nga rrezatimi menjëherë pas saj, ndërsa 350.000 u evakuuan nga qytetet përreth. Dy zona përjashtimi mbeten në fuqi, njëra 18 milje nga centrali, ku jetojnë dhe punojnë një numër i vogël njerëzish, dhe e dyta në 6 milje, duke përfshirë qytetin fantazmë dhe të braktisur të Pripyatit, një relikt nga një epokë sovjetike.

Turistëve u lejohej të vizitonin deri në pushtimin e plotë rus, por tani vendi ndodhet në një zonë kufitare ushtarake, duke ndërlikuar përpjekjet e dekontaminimit. Ushtarët rusë gërmuan tokë të kontaminuar, ndërsa ndërtuan llogore në pamje të strehës së reaktorit, por ushtarët ukrainas transportuan rërë për të ndërtuar fortifikimet e tyre.

Mbeturinat e nxjerra nga vendi i ngjarjes i çuan prokurorët ukrainas në përfundimin se dëmi u shkaktua nga një Shahed 136, një dron me krahë delta i projektuar nga Irani që është bërë arma më e përdorur e sulmeve me rreze të gjatë veprimi të Rusisë. Tani të prodhuara në vende në Rusi, kostoja e tyre prej 50,000 deri në 100,000 dollarësh është shumë më e ulët se sasia e dëmit të shkaktuar.
Zyrtarët ukrainas thonë se hapi i parë do të jetë “zhvillimi dhe zbatimi” i një mbylljeje të përkohshme të vrimës në strehë, megjithëse Schmieman paralajmëron se “një gjë që nuk është e qartë nga distanca është se ndërsa ngjitesh në objektin e strehës, doza e rrezatimit bëhet më e lartë”.
Një opsion radikal për riparim të plotë, ndoshta i zbatueshëm vetëm në kohë paqeje, do të ishte rindërtimi i strehës përsëri përgjatë një grupi shinash mbi të cilat ishte ndërtuar fillimisht 180 metra larg, për të zvogëluar ekspozimin ndaj rrezatimit për punëtorët. Por ky do të ishte një “projekt shumëvjeçar”, vlerësoi Schmieman.

“Vinçat e telekomanduar që vareshin nga streha e izolimit kishin për qëllim çmontimin e sarkofagut dhe materialit bërthamor poshtë, dhe sulmi goditi një pikë pranë garazhit të mirëmbajtjes”, tha Bokov. Edhe kjo mund t’i dëmtojë planet për çmontimin gradual të vendit.

“E projektuam këtë ndërtesë për shumë raste të paparashikuara, por jo për luftë”, tha Schmieman. “Edhe pse shumica e centraleve bërthamore janë projektuar për t’i mbijetuar një avioni që bie mbi to, ne nuk e bëmë këtë, sepse pas aksidentit në vitin 1986 ka pasur një zonë ndalim-fluturimi në Çernobil. Mendonim se asgjë nuk do të fluturonte sipër nesh”, ka shtuar ai.