Rinia e Marionës – u vu në komë, sepse ishte “shpirt i lirë”

Historia e Marionës, një vajzë e re që u rebelua kundër normave të ashpra të diktaturës së Francos, zbulohet dekada më vonë nga e bija Marina. Ajo zbulon se nëna e saj ishte dërguar me forcë në një reformatore, ku iu nënshtrua dhunës institucionale dhe trajtimeve çnjerëzore. Përmes dokumentarit Els Buits, kjo histori personale kthehet në një dëshmi të fuqishme për një sistem shtypës që preku mijëra gra. Filmi sjell në qendër traumën, kujtesën dhe kërkimin për drejtësi.

Marina Freixa e kishte ndier gjithmonë se në familjen e saj fshihej diçka e errët dhe e pathënë.

E ëma kishte kaluar fëmijërinë nën diktaturën shumëvjeçare të Spanjës, e cila përfundoi në vitin 1975, por detajet e asaj periudhe mbeteshin ende të mjegullta.

Gjithçka ndryshoi një Krishtlindje, rreth dhjetë vjet më parë – kur Marina ishte afro 20 vjeçe.

Ato çaste dimri rreth tryezës, mes resë së tymit të cigareve dhe gotave të verës thuajse bosh, nëna e saj, Mariona Roca Tort, nisi të rrëfente.

“Prindërit e mi më raportuan tek autoritetet”, u tha ajo. “Më dërguan në një reformatore kur isha 17 vjeçe”.

Reformatoret ishin institucione ku mbylleshin vajzat dhe gratë e reja që nuk u bindeshin vlerave katolike të regjimit të Francos - nënat beqare, vajzat që kishin të dashur, lesbiket. Edhe vajzat që ishin dhunuar seksualisht përfundonin atje, duke u fajësuar për abuzimin që kishin pësuar. Jetimet apo vajzat e braktisura gjithashtu mund të përfundonin pas mureve të atyre vendeve.

Marina dhe kushërirat e saj mbetën të tronditura.

Ato nuk mund ta përfytyronin që gjyshërit e tyre kishin bërë që vajza e tyre të mbyllej në një institucion të tillë.

Kujtimet e Marionës për atë mbrëmje, kur ua tregoi historinë fëmijëve të familjes, janë të mjegullta - sipas saj, si pasojë e “trajtimeve” psikiatrike që u detyrua t’iu nënshtrohej në reformatore. Por Marina nuk i harroi kurrë ato rrëfime dhe, vite më vonë, do të realizonte një dokumentar që tregonte historinë e së ëmës.

Mariona është një prej të mbijetuarave të Patronato de Proteccion a la Mujer - Bordit të Mbrojtjes së Gruas. Nën diktatorin Francisco Franco, ky institucion mbikëqyrte një rrjet kombëtar institucionesh rezidenciale të drejtuara nga organizata fetare. Nuk ka të dhëna të sakta se sa institucione ishin pjesë e këtij sistemi apo sa gra e vajza u mbajtën në to.

“Rebelimi” i Marionës

Më 20 nëntor janë mbushur 50 vjet nga vdekja e Francos. Spanja ka përjetuar një revolucion në të drejtat e grave që atëherë - por të mbijetuarat e Patronatos ende presin përgjigje dhe sot po kërkojnë një hetim zyrtar.

Mariona, më e madhja nga nëntë fëmijët, i përshkruan prindërit e saj si të djathtë dhe ultra-katolikë. Ata ishin aq konservatorë sa nuk e lejonin as të vishte pantallona.

Por në vitin 1968, kur mbushi 16 vjeç, për të u hap një botë krejt tjetër.

Gjatë ditës Mariona jepte mësime private për fëmijë, ndërsa mbrëmjeve ndiqte kurse për t’u përgatitur për universitet. Aty, thotë ajo, u njoh me njerëz që nuk i kishte takuar kurrë më parë - sindikalistë, të majtë dhe aktivistë kundër regjimit të Francos. Ishte viti i protestave të mëdha globale kundër autoritarizmit dhe Luftës së Vietnamit, me kërkesa masive për të drejta civile. Fryma e revoltës ishte ngjitëse.

Franco ishte në pushtet prej tri dekadash. Partitë politike ishin të ndaluara, censura ishte e gjithanshme dhe të rinjtë kërkonin ndryshim. Së shpejti Mariona iu bashkua miqve të saj në të ashtuquajturat “sulme”: bllokonin një rrugë, hidhnin koktej molotovi, shpërndanin fletushka dhe, sapo vinte policia, shpërndaheshin me vrap.

Më 1 Maj 1969, njëri prej shokëve të Marionës u arrestua gjatë një demonstrimi në Barcelonë. Ekzistonte rreziku që i ndaluari t’u tregonte policëve emra - ndaj Mariona nuk mund të kthehej në shtëpi, nga frika se mos e kërkonin. Atë natë ajo fjeti në banesën e një aktivisti tjetër.

Të nesërmen, kur u kthye në shtëpi, Mariona u gjend në telashe të mëdha. Prindërit ishin të tërbuar dhe nisën të ushtronin kontroll edhe më të rreptë mbi jetën e saj.

“Për ta ishte një skandal, një njollë për familjen”, thotë ajo. “Pas asaj ngjarjeje nuk më linin më të dilja”.

Në fund të asaj vere, Mariona vendosi të largohej nga shtëpia dhe udhëtoi drejt Menorkës me disa shokë kolegji, duke u lënë prindërve vetëm një letër.

Ata e raportuan menjëherë si të mitur të arratisur, dhe sapo Mariona po nisej me traget për t’u kthyer në Barcelonë, u arrestua.

Dërgimi në manastir

Në portin e Barcelonës e prisnin prindërit.

Por nuk e çuan në shtëpi. Në vend të kësaj, e dërguan në një manastir. Mariona nuk mori asnjë shpjegim - kujton vetëm zemërimin e tyre.

Disa ditë më vonë ajo udhëtoi me të atin drejt Madridit. Atje u çua direkt në një manastir tjetër, pjesë e sistemit të Patronatos, nën menaxhimin e Ministrisë së Drejtësisë të Spanjës.

Ajo dhe gratë e tjera të mbyllura aty kategorizoheshin dhe ndaheshin sipas “tipit”.

Mariona thotë se e vendosën në katin e parë - rezervuar për “rebele”, vajzat që konsideroheshin “të rënda”.

Patronato kishte të drejtën të ndalonte çdo grua nën 25 vjeç që nuk përshtatej me normat shoqërore. Ato nuk ishin kriminele – thjesht vajza që sistemi konsideronte se kishin nevojë për “riedukim”. Por Mariona nuk i mësoi kurrë historitë e të tjerave me të cilat ishte mbyllur.

“Nuk na lejonin të flisnim. Është e pabesueshme”, thotë ajo. “Dhe çuditesh, si ia dilnin ta kontrollonin këtë?”

Të internuarat mund të shkëmbenin vetëm përshëndetje të thjeshta - një formë kontrolli, për të mos lejuar që vajzat “e këqija” të ndikonin te të tjerat.

“Ajo që nuk mund të bëje ishte të njihje vërtet një vajzë tjetër”, thotë Mariona. “Sepse atëherë të ndanin - njëra dërgohej në dhomë tjetër, ose edhe në një institucion tjetër”.

Ajo mendon se në manastir kishte rreth 100 vajza. Flinin nga 20 për dhomë, me një murgeshë në njërin skaj dhe derën të mbyllur. Rutina ditore ishte e lodhshme - lutje, meshë, pastrim i manastirit dhe më pas orë të tëra në punishte duke qepur rroba për dyqanet lokale. Ndërsa vajzat qepnin, murgesha lexonte me zë që askush të mos fliste.

“Kishte indoktrinim”, kujton Mariona. “Që të kuptoje se ke vepruar shumë keq. Pastaj, kur ta pranoje këtë, duhej të kërkoje falje dhe të rrëfeheshe”.

Mariona nuk u rrëfye kurrë.

Pas rreth katër muajsh, Marionës iu lejua të kthehej në shtëpi në Barcelonë për Krishtlindje, por nuk i lejohej të dilte vetëm. Diku - dhe Mariona nuk e mban mend si - arriti të arratisej, por liria e saj zgjati shumë pak. Brenda pak orësh, u fut me forcë në një makinë bashkë me të atin dhe xhaxhain, dhe u dërgua përsëri në Madrid.

“U kthyem në manastir në muzg”, kujton ajo. “Refuzova të hyja. Më tërhoqën me forcë nëpër shkallë dhe më dhanë një qetësues që të më fusnin brenda”.

Brenda manastirit, vajzave të tjera iu tha të mos flisnin me të – ajo ishte “vajza rebele” që kishte guxuar të arratisej. Ajo u ndje tmerrësisht e vetmuar dhe, me kohë, filloi të refuzonte ushqimin.

Terapia e rrezikshme

Humbja e madhe në peshë bëri që ta dërgonin në një klinikë psikiatrike. Atje, sipas saj, i bënë dy seanca terapi me elektroshok, të ndjekura nga ajo që quhej “terapi me komë insuline”.

Mariona tregon se i jepnin insulinë për t’ia ulur nivelin e sheqerit në gjak deri në hipoglicemi të thellë - një gjendje e ngjashme me komën. Besohej se kjo mund të ulte simptomat psikotike ose skizofrenike, dhe në njëfarë mënyre të “riformatonte” trurin e pacientit.

Ishte një “terapi” që shumë vende po e braktisnin për një arsye të thjeshtë: mund të ishte vdekjeprurëse.

Mariona merrte injeksionin e insulinës në mëngjes. Më pas e nxirrnin nga koma dhe e detyronin të hante. Mendërisht, ajo filloi të fiksohej.

“Çdo ditë isha më e mpirë. Fillova të thosha gjëra si ‘u kam shkaktuar dhimbje prindërve’”, rrëfen ajo.

“Hyra në një proces nënshtrimi dhe pranimi”.

Mariona beson se trajtimi i detyruar intravenoz me insulinë ia dëmtoi përfundimisht kujtesën. Duke dyshuar se po harronte gjithçka, filloi të mbante një ditar. Më shumë se pesë dekada më vonë, pikërisht ky dokument i zbehur nga viti 1971 do të shërbente si bazë për dokumentarin e Marinas mbi përvojën e nënës së saj.

Mjekët besonin se “terapia” do ta ndihmonte të shtonte peshë, por kjo nuk po ndodhte.

“Në një moment, psikiatri vendosi se ishte më mirë të më lidhnin në shtrat derisa të haja”.

Dëshpërimi i Marionës u bë aq i madh sa ajo mendoi për vetëvrasje. Atëherë psikiatri i dha një objektiv: të arrinte peshën 40 kg. Po ta arrinte, i premtuan se do ta lironin nga klinika.

Mariona ia doli. Në vitin 1972, pasi ishte forcuar pak, u kthye në Barcelonë.

Tashmë 20 vjeç, ajo u betua se nuk do të jetonte më kurrë me prindërit.

Ishin vitet e fundit të diktaturës së Francos, para vdekjes së tij në 1975. Mariona kaloi nga një punë në tjetrën, derisa krijoi një karrierë si regjisore televizioni. Ajo pati fëmijët e saj, por marrëdhënia me prindërit mbeti e ftohtë.

Në një moment, Mariona e pyeti të ëmën pse e kishin dërguar në Patronato. Nëna e saj u përgjigj vetëm: “Bëmë një gabim”.

Babai i Marionës tani është në të nëntëdhjetat.

“Edhe ne kemi vuajtur shumë”, i tha ai kur ajo e pyeti për vendimin e familjes për ta mbyllur në Madrid.

Për Marinan, mësimi i së kaluarës së nënës e ka bërë edhe më të ndërlikuar marrëdhënien me gjyshin.

“Nuk mund ta detyroj veten të dua dikë që ka shkaktuar kaq shumë dhimbje, që e ka trajtuar nënën time kaq keq”.

Dokumentari i shkurtër që Marina realizoi mbi përvojën e nënës së saj quhet Els Buits - që në katalanisht do të thotë “Hapësirat” - një referencë ndaj boshllëqeve në kujtesën e Marionës. Filmi ka fituar çmime në Spanjë dhe është nominuar për çmimin prestigjioz “Goya”.

Pesëdhjetë vjet pas vdekjes së Francos, filmi ka kontribuar në rritjen e thirrjeve për t’i njohur zyrtarisht gratë e internuara si viktima të diktaturës së Spanjës. Ministri spanjoll i Kujtesës Demokratike, Angel Víctor Torres, ka deklaruar se qeveria është e hapur për të shqyrtuar çështjen e të mbijetuarave të Patronatos.

Ndërkohë, Marina dhe Mariona po udhëtojnë me filmin, duke e shfaqur në komunitete të ndryshme.

“Gratë vijnë dhe tregojnë historitë e tyre - është sikur hapet një derë drejt diçkaje të panjohur, dhe kjo është shumë e fuqishme”, thotë Marina. “Njerëzit mendojnë se ajo që u ndodhi në familjen e tyre ishte një rast i izoluar. Ne përpiqemi t’u tregojmë: kjo histori s’ishte individuale, ishte sistematike.

Nëna e saj, Mariona, ende dyshon ndonjëherë në kujtimet e veta.

Por, thotë ajo, “kur i shoh të gjitha të pasqyruara në film, kjo i jep peshë së vërtetës”.