Kampi i “Shtrigave të Ganës”

Në veri të Ganës, qindra gra të akuzuara për magji, dëbohen nga familjet dhe jetojnë në “kampet e shtrigave”, vende të izoluara ku stigma i ndjek gjithë jetën. Shumë prej tyre janë të moshuara, të varfra dhe pa mbështetje, të detyruara të përballen me internim të përhershëm. Megjithëse ka përpjekje për riintegrim dhe ndryshim ligjor, frika, paragjykimi dhe besimet tradicionale vazhdojnë t’i mbajnë larg shoqërisë.

Bachalibanoya Anaberi ulet në një stol të vogël plastike te dera e kasolles së saj prej tullash balte. Këmbët e zbathura prekin dyshemenë me dhe, ndërsa ajo rregullon pozicionin. Rrobat i janë vjetruar nga pluhuri dhe koha.

Në moshën 85-vjeçare, ajo është banorja më e vjetër e “kampit të shtrigave” në Gambaga, në Rajonin e Veriut-Lindor të Ganës, dhe një nga të parat që është dëbuar për të jetuar këtu.

“Kam 45 vjet që jetoj në këtë kamp”, thotë Anaberi. Pas vdekjes së burrit, fëmijët e gruas tjetër të tij e akuzuan se ishte “shtrigë” dhe e fajësuan për fatkeqësitë e familjes.

“Ajo nuk kishte fëmijët e vet”, shpjegon Reverenda Gladys Lariba Mahama, një murgeshë protestante që i ka ndihmuar gratë e Gambagës që prej vitit 1997. “Sa herë që sëmurej ndonjë fëmijë i bashkëshortes tjetër, familja ia vinte fajin asaj. Më vonë e akuzuan edhe për vdekjen e njërit prej tyre dhe e sollën në Gambaga”.

Tani, Anaberi jeton mes rreth 80 grave të tjera, të gjitha të dëbuara nga familjet e tyre për akuza të ngjashme.

Në Gambaga, në një grup kasollesh prej balte me çati kashte, jeta e përditshme kalon qetë. Gratë gatuajnë së bashku, ndajnë punët e shtëpisë dhe kujdesen për fëmijët e njëra-tjetrës, duke krijuar një komunitet të vogël dhe solidaritet mes tyre.

Muret e padukshme të kampit u japin mbrojtje të brishtë: siguri nga sulmet e njerëzve në vendlindje, por asnjë shpëtim nga stigma e të qenit “shtriga”.

Të dëbuara nga shtëpitë e tyre

Besimi te magjia dhe “shtrigat” është shumë i përhapur në gjithë Ganën, si në zonat rurale ashtu edhe në qytete, shpjegon John Azumah, drejtori i Institutit Sanneh në Akra - një qendër kërkimore që prej vitesh mbështet gratë e akuzuara dhe punon për ndryshime ligjore e sociale.

“Ky nuk është vetëm problem i Ganës”, thotë Azumah. “Besimi tek mbinatyralja është shumë i fortë në Afrikë. Është i përhapur në Nigeri, në Afrikën Lindore… Ajo që është e veçantë për Ganën janë kampet në veri”.

Edhe pse akuza të tilla bëhen në pjesë të ndryshme të vendit, gratë në zonat e tjera zakonisht përjashtohen nga komuniteti, por rrallëherë dëbohen. Ndërsa në veri, ato shpesh dërgohen në “kampet e shtrigave”, që zakonisht bëhen strehimi i tyre i fundit.

Këto kampe ndodhen pranë ose brenda fshatrave dhe drejtohen nga priftërinj tradicionalë ose krerë kampesh, të caktuar nga udhëheqësit lokalë. Kampi në Gambaga është më i vjetri dhe më i njohuri, por ka edhe në Kukuo, Gnani dhe Kpatinga.

Sipas Azumahut, gratë - sidomos të moshuarat, të vejat, ose ato pa mbështetje familjare, janë më të prekura nga akuzat. Shumica prej tyre janë ndër më të varfrat e shoqërisë. Pasi akuzohen, ato rrezikojnë dhunë, braktisje ose dëbim të përhershëm.

Ndonjëherë, këto akuza përfundojnë me vdekje. Në korrik 2020, 90-vjeçarja Akua Denteh u vra publikisht në treg pasi u akuzua. Vrasja e saj tronditi vendin dhe nxiti thirrje për reforma.

“Është dhunë ndaj grave - një demonizim i grave”, thotë Azumah, duke theksuar se magjia nuk shihet gjithmonë si diçka e keqe. Gratë e akuzuara frikësohen dhe dënohen, ndërsa meshkujt e akuzuar shpesh konsiderohen si përdorues të magjisë për mbrojtje ose për të mirën.

Sipas tij çdo fatkeqësi mund të interpretohet si provë e magjisë. “Ndonjëherë njerëzit akuzojnë nga ligësia, apo për t’i larguar të tjerët për arsye personale. Mund të jenë konflikte për toka, pronë, ose thjesht xhelozi - për shembull kur fëmija i dikujt ecën mirë në shkollë”.

Kur një grua akuzohet dhe dërgohet në kamp, ajo shpesh kalon një “gjyq” tradicional: theret një pulë ose një zog dhe pozicioni në të cilin bie trupi përcakton fajësinë. “Nëse bie në shpinë me kokën lart, gruaja quhet fajtore. Nëse bie me fytyrë nga toka, konsiderohet e pafajshme”, shpjegon Alasan Shei, udhëheqësi shpirtëror në kampin e Gnanit.

Megjithatë, edhe kur rituali e shpall të pafajshme, kthimi në shtëpi është i rrallë. Për shumicën e grave, akuza vetë mjafton për t’i larguar përgjithmonë.

“Në shumicën e rasteve, komunitetet nuk janë të gatshme t’i pranojnë përsëri”, thotë Shei.

Kampet e internimit

Kampi i Kpatingës është një vend i vogël me rreth 35 kasolle rrethore. Ai ndodhet rreth 15 minuta larg fshatit kryesor. Kasollet kanë çati prej teneqeje dhe disa prej tyre kanë llamba. Aty jetojnë rreth 40 gra.

Kpatinga, ashtu si kampet e tjera të “shtrigave” në veri të Ganës, u krijua me kalimin e kohës si një vend ku gratë e akuzuara mund të shpëtonin nga dhuna e turmave ose nga vrasjet e synuara.

Shefat e kampit, ose kujdestarët, janë përgjegjës për mbrojtjen e grave, por ata kanë edhe shumë ndikim në kamp dhe ndonjëherë njerëzit u frikësohen atyre.

Edhe pse zakonisht pranohen nga komuniteti përreth, kampet nuk janë domosdoshmërisht një strehë e sigurt. “Kampet nuk janë as strehë, as burg -  janë diçka në mes”, thotë Azumah.

Kpatinga është më e qetë dhe më e izoluar se kampet e tjera. Nën hijen e një peme, shefi 77-vjeçar i kampit, Adam Musah, vëzhgon gratë që punojnë pranë tij. Ato thyejnë kikirikë, me fytyra pa shfaqur ndjenja, me pak biseda mes tyre.

Larg syve të shefit, gratë hapen pak më shumë. Ato flasin me zë të ulët, me kujdes, duke treguar historitë e tyre.

Mes tyre është Abdulia Meili, 68 vjeçe, e cila ka jetuar në internim prej gati pesë vjetësh. Ajo është nënë e tetë fëmijëve dhe u akuzua nga djali i saj pasi vëllai u sëmur me një ulcerë në stomak. Fillimisht kërkoi strehë te shtëpia e babait, por djali shkonte vazhdimisht aty duke e akuzuar. “Po qaja”, thotë ajo. Në fund, babai i saj i tha se duhej të largohej, dhe djali e çoi në Kpatinga.

“Djali im tani pendohet”, thotë ajo butë. “Nuk jam e lumtur që jetoj këtu”. Ajo thotë se djali po përpiqet ta kthejë në shtëpi, “por tani familja nuk më pranon më”.

Ashtu si Meili dhe Anaberi, shumë gra në kamp janë akuzuar nga njerëzit më të afërt me to.

Të tjera janë akuzuar nga të huaj.

Fusheina Dokurugu, vejushë dhe nënë e pesë fëmijëve, ka gjashtë vjet që jeton në internim në kampin e largët pranë fshatit Gnani. Burri i saj vdiq kur fëmija më i vogël ishte pesë vjeç. Më pas, pasi nipi i saj vdiq papritur, ajo u akuzua për magji nga shefi i fshatit. E dëbuan menjëherë dhe tani ajo jeton e vetme.

Dokurugu rri e qetë ndërsa qëndron me gratë e tjera jashtë kasolleve. Rreth 130 persona jetojnë në atë kamp. Nuk ka toka për bujqësi dhe e vetmja mënyrë për të siguruar ushqim ose para është përmes punëve të rastësishme për fermerët lokalë. Gratë e kalojnë ditën duke biseduar, pushuar dhe duke kaluar orët e gjata së bashku.

Brenda kasolles së saj të vogël, pa dritare dhe e rrethuar nga fusha bari, Dokurugu flet në telefon me djalin, të cilin nuk e ka parë prej më shumë se dy vjetësh. Ai studion në universitet në Tamale, rreth tre orë larg. Distanca dhe mungesa e parave e bëjnë pothuajse të pamundur që ai ta vizitojë.

Edhe pse flet me fëmijët në telefon, bisedat nuk ia largojnë dot dhimbjen e ndarjes. “Nuk jam e lumtur sepse fëmijët e mi nuk janë me mua”, thotë ajo. “Dua vetëm të kthehem në shtëpi”.

Por kthimi nuk është i mundur. Ajo ka frikë se fshatarët do ta dëmtonin.

Edhe pse kampet nuk kanë rrethoja apo porta, shumica e grave nuk ndihen të lira të largohen. Shumë prej tyre kanë frikë nga dhuna ose besojnë se kthimi në shtëpi do të sillte sëmundje, fatkeqësi ose edhe vdekje.

“Nuk ka pengesa fizike që i mbajnë gratë brenda”, thotë Azumah. “Por pengesat kulturore dhe psikologjike janë shumë të forta. Ato janë bërë të besojnë se nëse largohen nga kampi, shpirtrat do t’i vrasin”.

Të shkëputura nga jeta dhe puna

Jeta në kampet e internimit mbahet kryesisht me bujqësi për mbijetesë dhe me tregti të vogël. Herë pas here, organizatat joqeveritare dhe grupet fetare japin ndihma me ushqim, kujdes shëndetësor dhe, kur është e mundur, mbështetje për riintegrim.

Një nga vështirësitë më të mëdha për gratë në kamp është sigurimi i ushqimit, shpjegon Lamnatu Adam, drejtoreshë e organizatës Songtaba në veri të Ganës. “Gratë zakonisht vrapojnë këtu, ose detyrohen të vijnë,” thotë ajo. “Dhe sapo mbërrijnë, ato shkëputen nga jeta dhe puna e tyre e mëparshme.”

Adam shpjegon se shumica e grave të akuzuara janë mbi 60 vjeç dhe nuk kanë fëmijë që t’i ndihmojnë. Por në disa raste, gratë jetojnë në kamp edhe me fëmijët apo nipërit, të cilët gjithashtu stigmatizohen. Ekziston besimi se “magjia mund të përcillet te të tjerët”.

Këta fëmijë mbeten të ngecur në të njëjtin rreth varfërie dhe turpi, thotë Azumah.

Ndërkohë, ndër vite janë raportuar raste të shfrytëzimit dhe abuzimit ndaj grave.

“Abuzimi në kamp është shumë i madh”, thotë ai, duke përmendur raste të punës pa pagesë, shfrytëzimit seksual dhe vajzave të reja të detyruara të martohen”, shpjegon ajo.

Shpresë për t’u kthyer

Në Gambaga, pastorja Mahama lëviz lirshëm në kamp, duke i përshëndetur gratë me emër dhe me buzëqeshje. “Ne jemi këtu çdo mëngjes”, shpjegon ajo, teksa një grua e moshuar afrohet duke e përshëndetur. Një grup grash që pompojnë ujë ndalojnë për të përshëndetur pastoren.

Ndryshe nga kampet e tjera ku ka tension mes grave dhe kujdestarëve, Gambaga duket më shpresëdhënës.

Vendndodhja e tij në qendër të fshatit, e jo larg syve të komunitetit, e bën më të pranueshëm nga banorët. Kjo gjithashtu e lehtëson vizitën e familjarëve.

“Jeta këtu nuk është e lehtë”, thotë Mahama. “Kjo nuk është shtëpi e mirëfilltë, por është pak më mirë, sepse gratë që vijnë këtu kanë kaluar tortura dhe dhimbje. Ato qajnë për një javë me radhë”.

Ajo thotë se kisha ofron këshillim psikologjik që gratë të përballojnë traumën. Aktivitetet që organizohen - shpesh me këngë dhe vallëzim, u japin momente lehtësimi.

Në disa raste, Kisha Presbiteriane dhe OJQ-të punojnë konkretisht për riintegrim.

“Ne po punojmë shumë për programin e riintegrimit”, thotë Mahama. “Tani disa gra udhëtojnë për të vizituar shtëpitë e tyre dhe kthehen. Edhe disa familjarë vijnë t’i shohin”.

Por për shumë të tjera, familjet nuk pranojnë t’i vizitojnë, ose kthimi nuk është një mundësi e pranueshme. “Ndonjëherë, për shkak të poshtërimit dhe traumës, kur i pyet nëse duan të kthehen, disa thonë: ‘Jo’,” shpjegon Mahama.

Megjithatë, ka histori që japin shpresë.

Ama Somanit, nënë e tetë fëmijëve në të pesëdhjetat, riintegrimi i dha një mundësi të re në jetë.

“Doja të vdisja sepse dhimbja ishte shumë e madhe”, thotë ajo për vitet që kaloi larg familjes. Ajo njihej si punëtore e zellshme, por pasi mbesa e fajësoi për një sëmundje të pashpjegueshme, u përball me një ritual tradicional që e shpalli “fajtore” për magji. Me burrin e saj që nuk e mbështeti, ajo kaloi katër vjet e izoluar në Gambaga. Fëmijët e saj e vizitonin disa herë në muaj.

Në prill të këtij viti, me këmbënguljen e fëmijëve, mbështetjen e kishës dhe ndërmjetësimin e aktivistëve lokalë, ajo më në fund u zhvendos në një fshat afër, ku ka familjarë të tjerë.

Jeta mbetet e vështirë, thotë ajo, por është e lumtur të jetë sërish me fëmijët dhe ëndërron të hapë një biznes të prodhimit të sapunit - një aftësi që e mësoi në Gambaga.

“Një herë shtrigë, gjithmonë shtrigë”

Riintegrimi është shpesh i kushtueshëm dhe i vështirë. Fillimisht, familja dhe komuniteti duhet të pranojnë që gruaja të kthehet - gjë që ndodh rrallë.

Edhe kur ata bien dakord, gruaja duhet t’i nënshtrohet një rituali tradicional nga një prift lokal, për t’u “pastruar” nga fuqitë që i atribuohen. Ky ritual kërkon therjen e një kafshe dhe një pagesë për priftin, shpesh mbi 1.000 cedis ganezë (rreth 90 dollarë). Ka gra që mund të kthehen në shtëpi, por nuk kanë para për ritualin, shpjegon Azumah.

Ndonjëherë, OJQ-të mund të ndihmojnë me këtë kosto, por edhe pasi rituali kryhet, familja apo komuniteti mund të vazhdojnë të mos e pranojnë gruan sërish.

“Shumica e komuniteteve nuk besojnë te ky lloj ‘shërimi’”, thotë Azumah. “Sepse, sipas tyre, një herë shtrigë, gjithmonë shtrigë. Ata besojnë te ‘diagnoza’, por jo te ‘shërimi’”.

Megjithatë, përpjekjet për të thyer këtë rreth ndëshkimi po rriten.

Kisha e Mahamës ka ndihmuar pesë gra të kthehen në komunitetet e tyre këtë vit, ndërsa OJQ-të dhe organizatat për të drejtat e grave kanë ndihmuar qindra gjatë 15 vjetëve të fundit.

Një betejë për ndryshim

Në mars të vitit 2025, Parlamenti i Ganës riktheu për diskutim Ligjin kundër akuzave për magji. Nëse miratohet, ligji do të kriminalizojë akuzat për magji dhe do t’i japë më shumë fuqi policisë dhe punonjësve socialë për të ndërhyrë. Ai gjithashtu vendos bazat për programe riintegrimi që mbështesin gratë e mbijetuara kur kthehen në shoqëri.

Ligji u miratua më herët në vitin 2023, por ish-presidenti i Ganës refuzoi ta nënshkruante.

Aktivistët thonë se ky është një moment vendimtar për ndryshim.

Por edhe nëse ligji hyn në fuqi, sfidat mbeten.

Besimi në magji është thellësisht i rrënjosur dhe stigma nuk zhduket lehtë me ligje. Policia në zonat rurale ka burime të kufizuara, dhe gratë që janë dëbuar prej vitesh nuk e dinë se ku të shkojnë. Edhe me një ligj që i mbron, shumë prej tyre pyesin: “Ku do të jetojmë? Kush do na pranojë?”

Në kampet e internimit, gratë po përpiqen ngadalë të ngrenë zërin kundër stigmës. Gjatë një aktiviteti në Ditën e Nënës, organizuar nga Songtaba në kampin Gnani, një grua mbante një pankartë ku shkruhej:

“Të jesh e moshuar nuk është krim – mos i sulmoni gratë e moshuara!”

Ndërkohë, në Gambaga, banorja më e moshuar, Anaberi - ka luftuar prej vitesh me probleme të shëndetit mendor, thotë Mahama.

Ajo ka marrë ndihmë mjekësore dhe është më mirë tani, por rrallë flet dhe lëviz në heshtje rreth kampit.

Ndërsa Gana përpiqet të miratojë ligjin që ndalon akuzat për magji, shumica e grave të dëbuara vazhdojnë jetën e tyre me durim dhe qetësi.

Edhe nëse ndryshimi vjen, ai mund të mos vijë mjaftueshëm shpejt për Anaberin. Pas më shumë se dyzet vitesh në internim, kjo grua në të tetëdhjetat ka shumë gjasa t’i kalojë vitet e mbetura në kasollen e saj në skajin e Gambagës.