Surroi: Po e vazhdojmë bashkëbisedimin me Muhamet Mustafën. Kemi mbetur në dy episodet e kaluara, kemi ardhur deri tek okupimi i Kosovës nga ana e Serbisë. Në një moment të gjithë gjendemi pa punë, të gjithë gjendemi pa institucione, të gjithë gjendemi në një lëvizje të përbashkët. Muhamet, si ka qenë dita e parë e jotja nën okupim?
Mustafa: Dita e parë e jemja nën okupim, ka qenë... unë e shkruejsha një ditar... e kam të botuem edhe në libër, ai është dokument, pra ata gjashtë muaj para okupimit. Rrjedha shkonte kah okupimi. Dita ime e parë ka qenë t’u e shkru qat përshtypje, edhe interesant, edhe një intuitë. Thashë që tash do të akcelerohet pak zgjidhja e problemit të Kosovës edhe e kam atje në libër, thotë dhe zgjidhja jonë është në Evropën e bashkuar. Ajo ishte njëfarë intuite, pa shumë strukturim.
Isha në shtëpi, normal. Unë isha vetëm në fakultet, fatbardhësisht qajo që s’um largun prej partie, mbeta në fakultet dhe aty ishte qëllimi. Kur e mora unë lidhjen prej organizatës federale, sepse në fillim ata thoshin ne po të japim kualifikimin e veprës, por atje le ta japin dënimin. Thashë ju, këtu po e përfundojmë. E mora atë farë letrën edhe e kam lanë atje, e kam gju diku në podrum, kurrë s’jam lidhë me kurrfarë organizate.
Shkoj gjashtëmuajshi, që domethënë, edhe të tjerët hoqën dorë prej partie, e domethënë unë punojsha në fakultet. Në fakultet punonjsha, kisha punë shumë të mirë, me studente shumë të mirë, e bona një ligjëratë, një përmbledhje ligjëratash, se dy vjet të para s’kisha problem... shumë nuk e flisnin gjuhën serbokroate, as anglishten atëherë kështu që kisha problem me studenta deri sa ju bona... kishin problem studentët në të vërtetë derisa ua bona materialin, por pastaj unë e formova edhe një kompani, domethënë me të cilën punova bukur mirë, por nuk e gjejsha vetveten aty edhe prej asaj kohe mandej...
Surroi: ...sepse na zuri tranzicioni, në fakt na zunë tri-katër zhvillime përnjëherë. Më së pari ne e shpallëm me 2 Korrik mëvetësinë tonë, domethënë e përcaktuam trasenë e rrugës së Kosovës, 2 Korriku 1990.
Serbia na i pezulloi komplet tash edhe institucionet; hyri me ushtri, me polici, me masa të dhunshme në Kosovë, por njëkohësisht u shemb komunizmi dhe njëkohësisht, të gjithë ne mbetëm pa atë idenë se ekziston një shtet i cili do të na punësojë. Ishim të gjithë pak a shumë në rrugë, edhe e katërta, ti, pos iniciativës private, po ashtu vazhdove në fakultet, për të cilën duhet të gjeje zgjidhje...
Mustafa: Në biznes domethënë ishim këtu mjaft suksesshëm, punuam në Sllovaki. U munduam diçka edhe në Shqipëri, por në Shqipëri nuk eci puna, po mandej hyni hiperinflacioni edhe u bo shumë vështirë me punu për mu në ekonomi, se u dashke me ndejt në kafe me dikend, me nejt me doganierë, me andej-këndej edhe unë mandej normal e lashë.
Surroi: Kjo pjesë e Shqipërisë është shumë interesante, sepse ne kemi pasur shpresë në atë moment, iluzion edhe shpresë të gjithë ne, se këndej po na mbyllet një derë, po andej po hapet dera tjetër, e Shqipërisë, dhe ti ke qenë ndër të parët që ke pasur bukur do ide të mira për afarizëm në Shqipëri.
Mustafa: Po e kishim një kompani gjermane, kompania gjermane “Tip Top”, shumë e avancume në teknologjinë e shiritave transportues të gomës, të industrisë, mirëpo atje nuk funksiononte industria. Nuk kishte punë, dhe unë një vjet dy, edhe u ktheva. Si u kthym prej Shqipërie atëherë unë... më mungonin pak puna kërkimore, analiza, shkrimi mungonte, e dyta ishte puna që në ato diskutimet për problemet e Kosovës dhe zgjidhjen e çështjes së Kosovës mungonte ky komponenti ekonomik, aspektet ekonomike.
Surroi: Para se të kalojmë këtu, çka shkoi keq në Shqipëri si tranzicion?
Mustafa: Si tranzicion i paorganizum, i kontrollum, me masa radikale, domethënë kanë dëgju diku që shok-terapia është e mirë dhe hajt ta bëjmë shok-terapinë...
Surroi: Ajo e Polonisë, e Balcerowiczit...
Mustafa: Po, po, bile e kisha atëherë kur na more ti në Vjenë që shkuam në diskutim me intelektualët dhe shoqërinë civile, me Rohanin që e organizove bisedën e parë që ishte një bisedë e parë e intelektualëve dhe shoqërisë civile të Kosovës e të Serbisë, po me Kosovën ishte Arbër Xhaferi, po edhe Gramoz Pashko.
E me Gramoz Pashkon, ishte 1997-a, pa ishim krejt të brengosur edhe i thashë, po ajo terapia, shok-terapia dhe gjendja zero me lanë gjithçka nuk është e mirë, nuk mendoj që është e mirë, keni bile kanale të ujitjes, keni shumë sende që mundeni me i përdorë, ai nuk e pranonte ato.
Hyjmë pak edhe më thellë rreth politike, po ishte problematike domethënë të funksionosh atje, ata në atë kohë u bënë pasur njerëzit që çojshin televizorë të vjetër, që çojshin lavatriçe të vjetra, që çojshin teknologji të vjetër ose shitshin sheqer, ose shitshin kripë, ato gjëra ishin atëherë kur shkova unë, domethënë shumë para kohe.
Luani (Shllaku, v.j.) ma ka bo tha unë kam vërejtje se ti i nis gjërat para kohe.
Surroi: Ti flisje për teknologji të avancuar gjermane.
Mustafa: Teknologji të avancume gjermane, domethënë ajo teknologji për shembull, për shirita ka punu në Obiliq edhe po në atë kohë pa zhvillu teknologjinë me i ngjitë këta shiritat në të ftohtë, ose gomat, ose biçikleta, ose gjithçka ajo, prej gomës së biçikletës, deri te “Damperi”, ai edhe të shiritat, konvejerët që janë në industri. Ajo tash për shembull në KEK, kur është këputë ai shiriti që e bart thëngjillin është dashtë me ngjitë në një teknologji të nxehtë, e ajo teknologjia e nxehtë, domethënë 24 orë jashtë përdorimit. Me teknologjinë që e bënte, teknologjia e ftohtë për dy orë u kryjke riparimi.
Ishte e avancume, por ishte e parakohshme.
Edhe kështu nuk eci atje, mandej unë kisha pak raporte me dekanin e ekonomikut Kadri Zhulali, që ka qenë njeri shumë i mirë, vëllai i Safetit, mirëpo ai ka qenë domethënë krejt fakulteti e ka dashtë ka kriju një unitet, nuk ka pasë një antagonizëm midis jo komunistëve, jo këta, jo ai i ka mbajtë këta, kështu që sot e përmendin atë njeri.
Edhe ai tha: Thashë unë po kthehem, se tani edhe u bë problem me pasaporta. Kisha do vula aty, thashë bile telashe e kam bo qysh m’u kthy edhe po kthena tash te studentët tha, mos u kthe Muhamet se do të ketë luftë. Atje ata do të ketë luftë. Tha merri landët këtu në fakultet, cilën dush qitja gishtin, edhe këtu rri, mos u kthe. Thashë jo, i kam studentët atje, s’muj unë këtu me ndejt, thashë unë shkova atje, veç qysh me ia bo punës së pasaportës.
Edhe ma bëni Ilaz Ramajli një zgjidhje shumë inteligjente..., se e konsultova Isën, i thashë Isë i kam këto vula tash po duhet me kalu edhe Maqedoninë me vule, se tynehere s’e kalojshim
Surroi: Disa shikues ma të rinj, nuk e kuptojnë këtë punë, po në atë kohë ka ekzistuar viza dalëse për Shqipërinë, për pasaportat e Jugosllavisë, edhe ne që s’i kemi pasur...
Mustafa: Herën e parë kur kemi shku, e kisha edhe një bashkëpronar aty të firmës e shkum për biznes. Po flasim për 1992-n, veç sa i është bo ky ndryshimi demokratik, ish ardh Sala (Sali Berisha, v.r.) në pushtet edhe ne s’e kishim, edhe s’dojshim me kërku vizën dalëse... ndoshta për biznese e diçka bon vaki kishin dhënë, po s’dojshim me pasë punë me ta, shkurt.
Dhe hajde, hajde po shkojmë, ndoshta ke puna mirë me Sllovaki, hajde po shkojmë në Shqipëri, hajde! Edhe u nisëm na, thamë kur mbërrijmë në Maqedoni, menduam qysh me shku. Po më thotë ai Mejdini është çelë një kufi atje te Dibra, bon vaki atje kishim kalu ma lehtë. Thashë, po atje e kam unë kryetarin e Komunës shok gjenerate, edhe thashë, po shkojmë te ai. Kur shkojmë te ai, hymë djalë i mirë u kanë, u gëzu që na pa, nejse pimë kafe, dikur tha çfarë e mirë ju pruni... i thashë vallahin po duam me dalë në Shqipëri, me shku pak për biznes, edhe ti me na qit andej. Ai tha, valla edhe unë me dalë më duhet me marrë dhe leje... atje kufini nuk funksionon... herë pas herë funksionon.
Ai Mejdini: “veç po shkojmë hajde, se ia bëj diqysh unë me policë aty”. Shkuam, na thanë ju provoni Thashë po me e thirrë Vasil Tupurkovskin a bën punë ai? Mos e thirr, tha, hiç. Shkuam te kufini aty, në kufi, na po rrimë, kufini mshelë. Ky po këqyrë me e gjetë naj policë a ushtar...hajde shkojmë atje drejt në Qafë të Thanës... shkojmë aty.
Kah po shkoni?
Po shkojmë në Evropë, në Spanjë. Unë kisha qenë në Madrid para do kohe, për biznes edhe po shkojmë në Spanjë, thashë edhe naj pohon ata atje ai tha mirë. Veç po kalojmë ndoshta po i hypim trajektit dhe po shkojmë në Spanjë.
Po e di që s’po shkoni në Spanjë, ai maqedon ish polici, unë po ju lëshoj, po me bo me marrë vesh, a unë e humbi punën, ama po ju lëshoj. Ai kishte qenë njeri i mirë.
Dolëm andej. Unë kisha qenë një herë në Shqipëri në vitin 1980, e disha pak qysh o gjendja, po atëherë ish përkeqësu shumë situata, po du me thënë, në aspektin e infrastrukturës, e në aspektin e funksionimit të shtetit e të shërbimeve ishte përkeqësu. Kur dulëm, Mejdini e ndali veturën, ai po vozitke, soli dhe puthi tokën aty... Pse e puthe tokën, gjithnjë e kam dashtë këtë vend,... tha hera e parë... dhe ecëm pak, na dulën me kërku “goma” ata fëmijët, e sakëza... “goma”, e sakëza “goma, goma, goma”, ne gjujshim me gurë... e ecëm... kishin pre drunjtë, domethënë një gjendje kaotike, ish kaotike ato drunjtë ata...
Surroi: Dritaret shkuleshin prej shkollave...
Mustafa: Po, po, gjithçka, gjithçka ishte.... mbërritëm te Pallati i brigadave, nom e shkruajta, se s’e majsha mend, herën e parë atje, mirë hymë atje. Shkuam në hotel edhe u munduam diçka me bë, po thom, po nuk ecte puna. Na e formuam ndërkohë një firmë të përbashkët me një djalë shumë i shkathë, përndryshe, Veledin Cumani që s’lejke derë pa çelë aty, ndjesë pastë ka vdekë i ri.
para tre-katër vjetëve, po shumë i shkathtë, shumë punëtor dhe mikpritës. Ai as në hotel s’na la, na mori në shtëpi të vet aty dhe punojshim, na jep shumë kapak pare ato pare, për atë ishin të shumë, të mëdhaja. Mirëpo kështu... funksionoi dy-tre vjet, nuk ishte domethënë situata për biznese dhe natyrisht unë u ktheva 1994-n, e lashë atë punë, u përqendrova në fakultet edhe në Institutin Ekonomik...
Surroi: Pse s’ka pasur sukses asnjë kosovar në Shqipëri, në biznes, në atë kohë.
Mustafa: Ma së pari rastet dallojnë pak a shumë. Ka qenë edhe një sjellje jo shumë racionale e jona, ka qenë më shumë një përpjekje prej shqiptarit sesa një përpjekje prej biznesit.
Surroi: Afaristi?
Mustafa: Po. Kjo është arsyeja e parë. E dyta, mjedisi biznesor ka qenë kaotik. S’ke mujt kurrgjë me parashiku. Ka pasë edhe kjo nëntoka ka qenë e fuqishme që i ka kontrollu shumë leva të biznesit, kështu që shumë kosovarë s’kanë mujt m’u inkuadru aty dhe kanë një pjesë të madhe, s’kanë pasë sukses.
Surroi: Ata s’e kanë kuptuar që janë investitorë të huaj, nuk janë shqiptarë, sepse po ta marrësh nuk ke investitorë të huaj që ka bërë ndonjë send në Shqipëri ato vite.
Mustafa: Shumë pak ka pasë do italianë, po krejt kanë qenë biznese të vogla, më vonë kanë hi këto që u thonë “fason” që ju çojnë materialin, ata bëjnë një qepje dhe i marrin do paga, po ajo nuk është ndaj industri që bjen diçka
Surroi: Po të kthehesh mbrapa në tridhjetë vjetët e fundit, nuk ke pasur një investitor të huaj të madh që mundet me thanë: ky ka ardhur dhe ka bërë diçka në Shqipëri. Ka ekzistuar një atmosferë të mos lejohet hyrja e investitorit.
Mustafa: Ka ekzistu një atmosferë kaotike..., mos me leju të jashtmit... nuk kanë pasë problem të jashtmit, por për kosovarë ka ekzistu njëfarë... edhe disa kosovarë, dorën në zemër, kur kanë shku në fillim të vitit 1990
Surroi: Kanë qenë prepotentë...
Mustafa: Pak janë sjellë me prepotencë që na kemi parë, ne jemi kështu...
Surroi: U kanë mbajtur ders atëherë...
Mustafa: U kriju njëfarë antiantipatie për një pjesë të njerëzve, natyrisht, edhe me fajin tonë. Edhe pak a shumë atëherë një pjesë e kosovarëve, domethënë pjesa më e madhe, jo një pjesë, por pjesa më e madhe, Partia Demokratike e ne, e pjesa tjetër tani pak..., po edhe ne jemi këtu.... po ndodh kështu që nuk e mbajshin një lloj neutraliteti që duhet me pasë na, ma merr mendja duhet me e pasë nanë Shqipëri, jo me pasë një tifozllëk, por një parti apo një.. Na duhet me pasë, siç duhet me pasë Shqipëria edhe këtu... anasjelltas.
Surroi: Por, atë moment, ti kthehesh në Shqipëri, por kthehesh, pos tjerash, si shok i njerëzve që e formojnë qeverinë në ekzil, domethënë qeveria jonë pak a shumë. Qeveria e Bukoshit shkon një pjesë, rri në Shqipëri, një pjesë komunikon me Shqipërinë dhe ti atëherë mban kontakte apo jo?
Mustafa: Unë isha më 1993-n, ende mundoheshim me ba. Aty ishte Isa (Mustafa), ishte Bujari (Bukoshi), ishte Mehmet Kraja. U takojsha me ta, pra edhe bisedojshim, domethënë ata mund të them që bënin një punë të mirë edhe kishin relacione me Qeverinë, kishin kontakte, kishin mbështetje dhe ishte domethënë një aktivitet aty, por një pjesë ishte në Gjermani, një pjesë ishte aty.
Isa ishte shok i imi, prandaj edhe rrishim bashkë një kohë, edhe në banesë nja pesë-gjashtë muaj kemi ndejt bashkë, kemi bisedu, kemi punu. Qysh atëherë Isa e kishte mendimin se një kohë vjen kur rezistenca aktive duhet me u animu edhe me luftën, jo me i animu, por me e marrë rolin e luftave bile një moment tha: S’ka më u bo pa luftë, tha s’ka më u bo pa luftë, dhe qashtu doli.
Surroi: Në atë kohë, 1993/1994, është gati një moment kur do të zgjedhësh mes dy rrugëve dhe ti e zgjedh njërën. Njëra rrugë ka qenë që ti ta formosh, me qenë pjesë e një partie të re. Jeni mbledhur ish-kuadrot e Krahinës Socialiste dhe ishte ideja për çka?
Mustafa: Po ishte ideja që me formu një... qe në Slloveni Kuçani. Kuçani, në Kroaci qashtu, në Bosnjë qashtu pjesa më e madhe e ish-establishmentit, në Maqedoni, Kiro Gligorovi krejt njerëz domethënë që kishin pasur rol edhe në ish-Jugosllavi, në ish-Federatën jugosllave, dhe atëherë pjesa më e madhe e atyre njerëzve, nuk ishin të gjithë, por pjesa më e madhe ishin që e kishin kundërshtu Serbinë, ata që u tubuan aty.
Ndoshta ishin katër-pesë veta që s’ishin bash taman në aktivitetin e tyre. Por e kishin kundërshtu dhe atë domethënë unë mendoj se ishte dëshira për me kontribu, që të mos jemi pasivë.
Surroi: Ishte iniciativa e Mamutit apo?
Mustafa: Mahmuti po. Kishte edhe disa të tjerë aty që po mendoj që kanë folë me Mahmutin. Unë për vete isha skeptik me të kallxu të drejtën, se pak a shumë, atëherë ashtu ishte situata, që ende nuk ish kuptu ai konteksti prej një pjese të popullsisë dhe në ai konteksti i situatës, mandej vetë ai aprovimi i ndryshimeve kushtetuese, pak e la njëfarë hije të keqe në atë establishment, e ndryshimit edhe kështu që unë mendojsha se veç sa do ta ashpërsojmë këtë konfliktin brenda, edhe ashtu nuk ishim bash mirë
Surroi: homogjenë...
Mustafa: Bash homogjenë në atë kohë, thashë, edhe folën aty tanë. Valla mua më doket ma së miri me shku aty ku muna me shku m’u bashkëngjit me punu në shoqëri civile, me hi nëpër parti aty ku jemi edhe me punu...
Surroi:... edhe ashtu një pjesë e madhe në atë kohë në vitin 1989-90, ata që e gjuanin librezën e Lidhjes së Komunistëve, një pjesë e madhe shkoi te Lidhja Demokratike, Ishte një anëtarësim kolektiv.
Mustafa: Ishte një anëtarësim kolektiv... me hygjym...
Surroi:. ...po me “hygjym” edhe u nda skena politike mes transformimit shpejt të tranzicionit, pra në LDK edhe një pjesë mbeti kjo e LPK-së, që ishte e lidhur me lëvizjet e vjetra marksiste-leniniste. Por ti vendose diçka tjetër. Ti i hyre një koncepti...
Mustafa: ...biseduam aty pak... biseduam, edhe Ilazi tha që unë s’jam në parti, po unë e kam derën çel, shkoj te Rugova, flas më dëgjon, flas, shkoj te tjerët... tha po mendoj edhe unë që ma të dobishëm jemi ne, përvojën tonë, dijen tonë...
Surroi: Edhe pse më duket Ilazi pati hyrë jo në LDK, në Partinë Socialdemokrate, po ka qenë jashtëzakonisht i respektuar prej Rugovës, Iljaz Kurteshi...
Mustafa: Edhe mandej, mbet ajo, nuk funksionoi edhe një herë pas lufte, dy kolegë të mi thanë: a po e formojmë. Thashë leje se nuk është kjo punë... e u bë tani..po po qashtu...
Surroi: Por ishte pastaj ideja jote, edhe e shokëve të tu që, që ishte ide krejtësisht e re, që na duhet ta projektojmë ardhmërinë ekonomike të Kosovës. Ndodhi çka ndodhi, ne do të çlirohemi një ditë. Edhe kështu erdhi ideja e...
Mustafa: Unë isha në fakultet domethënë, udhëheqja edhe Departamentin e Menaxhmentit dhe Informatikës. Mirëpo nuk kishte një aktivitet kërkimor, nuk kishte, mungonte pak debati profesional, debati shkencor i paorganizum...
Edhe atëherë ekzistonte një institut, po i kishin dy-tre veta aty dhe nuk linin hapësirë. Ai ishte shkaku që unë kisha nevojë me i elaboru disa gjana pikërisht qysh po thu ti, në aspektin ku po na gjen neve ardhmëria, në aspektin ekonomik dhe e dyta, edhe klasën tonë politike, edhe sidomos ndërkombëtarët me i informu, me një studim, me një evidencë lidhur me resurset e Kosovës, lidhur me problemet ekonomike të Kosovës dhe mundësitë që Kosova me buxhetu pavarësinë e vet.
Kjo ishte ideja prapa së cilës u formu, domethënë e formuam Institutin Riinvest bashkë me disa kolegë dhe fillum punën, në fillim me kompaninë, në bashkëpunim me kompanitë private mandej, një koleg aty, po me të thënë të drejtën as më ka shku shumë mendja me konkuru këto fondet e jashtme kur e kemi formuar institutin, po u kanë Halim Gjergjizi aty me ne, si themelues, e pruni National Endowment for Democracy (NED), që kish ba një thirrje për për projekte.
Dhe unë studiova dhe konceptova në atë frymë. Titullin ia shkruam: Aktivitetet ekonomike dhe zhvillimi demokratik i Kosovës. Për arsye se ashtu ishte NED-i, e kishte veç atë filozofi, edhe po brenda ishte a mund të jetë Kosovë; a ka Kosova viabilitet ekonomik, a ka qëndrueshmëri ekonomike, a mundet me jetu si shtet i pavarur me buxhet të vetin, me marrëdhëniet e veta në stabilitet dhe na vëmë.
Surroi: Edhe nja pesë vjet kemi qenë nëpër konferenca të ndryshme, ti edhe unë, ku e ke argumentuar bash këtë.
Mustafa: Po. Po. Pikërisht të kujtohet edhe në Itali, po e bënë edhe shumë herë, ti ke qenë gjithmonë prezent atje, domethënë në kryesinë e atyre ngjarjeve, por na pamë që na duhet me kthy pak edhe debatin kah ekonomia. Ishte patjetër e nevojshme. Edhe unë e bona konceptin, shkova te disa, se dojsha me prek pulsin edhe të njerëzve që merreshin me politikë. në LDK ishte Naip Zeka, mund të them shumë i emancipum dhe me entuziazëm e priti idenë time. Të kujtohet edhe te ti kam ardhë, ishe në Bankën Qendrore, atëherë u quajt Banka Popullore e Kosovës, e ke pas një zyrë dhe dojshe me e ba javoren KOHA, t’i dhashë tezat e projektet dhe të thashë: Kjo është shumë e nevojshme. Unë kam m’i përkrahë kudo që muj edhe vazhdoni.
Mandej shkova tek Adem Demaçi. Atëherë Demaçi ishte idhnu në mua dhe e shtijshin njerëzit diçka. Atëherë pak edhe ne patëm... kam kalu shumë mirë me Demaçin, po ka pasur momente kur u acaronte pak ai, s’donte... një kohë u kon shumë i idhnum në Rugovën.
E di që u kon. Mua një shok i jemi më veti: “A je me Demaçin, a me Rugovën?” Thashë unë jam me të dytë njëjtë... Ai tha: “Ju e doni Rugovën se ai s’po lyp prej juve as me dalë në demonstrata, po të rrini te shtëpia...”, tani shkum goxha larg, po edhe mandej shkova edhe te Demaçi, thashë t’i tregoj. Demaçi tha: E, po ju thanë amerikanët lypin shumë kualitet.
Kështu që fatbardhësisht ai u aprovu... Mirëpo,ka pasë do probleme rrugës edhe tash nuk është mirë me e thanë këtu, por mendoj pse e kemi marrë atë projekt, fakti që ne e kemi marrë atë projekt, mendoj se ka qenë edhe një mendim i yti që e ke dhënë për atë projekt, për arsye se disa kolegë të mi Zef Preçin e kanë pyet, se s’na kanë njoftë neve kurrkush.
Na jemi kanë institut i ri, ndoshta e mu si emër, ata më kanë pasë diku në regjistër si ish-ministër i Federatës, e kanë ditë pak a shumë, po si institut si kështu s’kanë ditë edhe kur e kanë pa, projekti iu ka pëlqy. Mirëpo, kush janë këta që po e bajnë? E pyesin Zefin. Zefi s’na njeh, e i çon te një koleg i jemi këtu: “A po më shkruan dy-tri diçka për këta njerëz se më kanë pyet...”, ai shkruan zi e terr. Ata e shohin që s’o bash normale ajo çka po shkruan, ata amerikanët dhe qëllon që të pyesin ty çka është ky projekt, a i njeh ata njerëz, nejse ti e thua mendimin tënd, qysh është dashtë, po ka qenë ndikues, se mua ma vonë amerikanët më kanë tregu. Amerikanët më kanë thanë që ka qenë ajo që ke thanë ti, ka qenë shumë vendimtare.
Njëkohësisht edhe Anton Berishaj e ka përkrahë. Mirëpo, ai projekt ishte me të vërtetë i rëndësishëm, sepse krijonte një bazë. Edhe më së pari, ti e di që ajo është që më ka ndihmu edhe me i pasë gjërat pak ma të strukturume në bisedat e Rambouilletsë e të Vjenës. Po sidomos bashkësia ndërkombëtare kur ka ardhë, s’dijke ku me ia ngjitë. Aty i kishin sendet krejt edhe disa herë ai Joly Dixon etj., në kanë falënderu për ato.
Na jemi mirënjohës që kemi mujt me punu atë punë dhe sot me tregu të drejtën, kur e lexoj sot atë projekt diçka ka qenë një frymëzim, diqysh e kemi pasur, se sot çuditem qysh e kemi bërë ashtu.
Surroi: Në momentin kur shkojmë në Rambouillet, unë të thërras ty, i thërras edhe plot do shokë të tjerë edhe them ky delegacion ka nevojë për përkrahje, delegacioni që shkon në Rambouillet... një pjesë e mirë ka qenë e dobishme. Pjesa që e keni dërguar ju për ekonomi, gjithmonë e kemi përdorë si platformë që na kemi nevojë për një tërësi strukturore...
Mustafa: Po, ka pasë shkru “NIN”-i një herë që “kanë lypë bankën botërore me qenë neve”, pra “NIN-i” ka shkru në delegacionin e Kosovës,
Surroi: Pse me gjithë këtë përgatitje ne hyjmë në liri, domethënë përfundon lufta, përfundon okupimi, edhe nr nuk kemi platformë ekonomike tonën?
Mustafa: S’ke qysh e shpjegon, domethënë përpos një lloji papërgjegjësie, po du me thonë, ose një lloj mospreokupimi me temat më të rëndësishme, me të vërtetë ekzistojnë disa strategji, por të cilat janë domethënë shumë të shkrume, ndoshta prej inteligjencës artificiale, a krejt nuk e kanë jetën, nuk e kanë preokupimin me u përdor ai dokument. Domethënë, e shkruan diku, e marrin një konsulent edhe e lanë atje. Nuk ka debat në shoqëri për me ardhë deri te një konsensus, çka i duhet Kosovës edhe me vazhdu në atë rrugë.
Surroi: Menjëherë pas vitit 1999 kemi qenë në disa tryeza të përbashkëta, të rrumbullakëta edhe pyetja që ka ardhur gjithmonë prej bashkësisë ndërkombëtare ka qenë, çka doni të bëni me privatizim.
Mustafa: Po.
Surroi: E ne nuk e kemi pasur një projekt e me thënë ky është projekti ynë për privatizim.
Mustafa: Jo, Qeveria s’e ka pasë. Ishte çështja e privatizimit, është mjaft delikate.
Surroi: Si çdo vend tjetër.
Mustafa: Si çdo vend tjetër, po te ne e kishe edhe një dimension...
Surroi: Edhe një dimension tjetër.
Mustafa: Te ne, ma së pari ato ndërmarrje filluan me funksionu. U kthyen drejtorë të mëparshëm, disa i prunë nga qeveria e përkohshme, u bë njëfarë hallakame, po megjithatë, filluan me punu, e rritën ato, po ato nuk mujshin me shku më tutje, për arsye se e kishin teknologjinë e vjetrume, i duhej investitori, duhej teknologji e re, menaxhment i ri, qasje e re menaxhimi të financave, marketingu, krejt ato duhet me u bo me investitorë të rinj, me sektor privat.
Dhe atëherë më kujtohet, kemi pasë shumë debate për privatizimin, kur ke qenë edhe ti, ka qenë një “Letra e bardhë”, që e shkruan Joly Dixoni dhe Renzo Davidi, ata dy njerëz kryesorë të UNMIK-ut për Ekonomi, profesorë të mirë, dorën në zemër. Krejt ai dokument ishte...
Surroi: Edhe dashamir, po ashtu, ka qenë Joly Dixoni.
Mustafa: Të dytë, por sidomos Joly Dixoni. Edhe ata e shkruan, e quajtën “Letra e bardhë”. Atë letrën, ata natyrisht i kishin marrë edhe studimet tona dhe me neve, e kishin shkru, mirëpo një vend e kishin shkru një fjali që prishte krejt atë dokument, duke thënë se “prona shoqërore në Kosovë është e paqartë”, domethënë që nuk i dihet titullari, nuk dihet e kujtë është.
Edhe tash ajo ishte, ajo i jepte Serbisë argumente, se Serbia pretendonte në pronën tonë shoqërore e publike. Prandaj, privatizimi jonë, marrja e privatizimit, domethënë Serbisë ia këpuste një këmbë a dy sa i përket pronës, pretendimeve për pronën tonë edhe vetë fakti që na po e bëjmë privatizimin, domethënë ne jemi të zotët e pronës, dhe s’ka diskutime me Serbinë.
Prandaj këtu na kishim ka pak moskuptim, do e kundërshtojshim privatizimin, të kujtohet një pjesë e njerëzve.
Filloi ai privatizim, na i patëm shumë polemika me Renzon, se si duket, Renzo e kishte shkruar atë fjali, bile është një profesor shumë i njohur i LSE-së, Will Bartlett, edhe patëm një darkë atëherë me Renzon... Erdhi Willi, e kishim një shkollë të verës në Prizren, menjëherë pas lufte. Edhe ai erdhi me mbajtë mësim aty. Dhe tani e thirrëm edhe Renzon, meqenëse ishte koleg me të, e thirrëm në darkë edhe u çel puna.
I thashë çka ke ba ti me atë “Letër të bardhë”, çka është ajo? Po qashtu është. I thashë nuk është ashtu, po ia shpjegoj kompetencat e Kosovës në pronën publike tash se janë kanë gjithandej, s’ka pronën shoqërore, Serbia s’ka kurrfarë dokumenti, as kurrfarë argumenti përpos falsifikimit, edhe po ia shpjegoj. Për fat, që s’e kam ditë që ai, Will Bartlett, kishte doktoru në Jugosllavi në sistemin ekonomik i Jugosllavisë. Po ngon, po ngon... unë po shtyna me Renzon, dikur i tha, Renzo le se kërkah s’je, profesor Mustafa ka të drejtë, dhe tha hiqeni atë.
Mirëpo, mbeti ajo... edhe ajo ngrirja e fondeve nga privatizimi, ajo u hoq, por njëfarë subkoshience mbeti që këtu diku ka pretendime, t’i lamë qaty, se mos po na paditin nëpër gjyqe e po marojmë S’ndodhi kurrgjë, domethënë pretendimet u treguan që janë false.
Surroi: Shpjegimi yt është në fakt shpjegim, për faktin që nuk ke përfaqësim politik, ti edhe krejt dashamirët e tjerë e mbrojnë këtë, por kompetenca jote është si drejtori i Institutit të Riinvest, ti nuk përfaqëson pushtet.
Ne hyjmë në liri me dy qeveri, me “jo unë jam i pari, jo, unë i udhëheq këto”, por asnjëri s’del me thënë, “ngadalë, ne e përfaqësojmë Kosovën dhe këto janë pronat tona, jo pronat e partisë sime, jo pronat e Qeverisë sime, po të Kosovës”.
Mustafa: Plotësisht ki të drejtë Në atë kohë, ne i bëmë dhjetë faqe edhe kishim idenë si Institut që me shku me fol me tana partitë edhe, kuptohet presidentin Rugova edhe me kërku prej tyre një faqe me ua shkru një deklaratë dhe me i nënshkru krejt rreth pronës. Sa ajo është. Unë kur e kam pa që Ahtisaari e ka shkru “E tërë prona brenda kufijve të Kosovës i takon vetëm popullit të Kosovës”, thashë që kjo o pavarësia, ky është sovraniteti aty.
Ishte puna që me shkru një faqe, një deklaratë krejt partitë politike bashkë me ia çu UNMIK-ut, me ua çu krejtve që ne jemi për me privatizu këtë. Ne tash i shkruam ato, shkuam me i vizitu rend.
Shkum te njani e tha: “Çka bahet me votat, a i marr ma shumë a ma pak, kur ta nënshkruaj këto?”
Vallahi s’di, i thashë. S’dihet çka bohet, po kjo është e rëndësishme. Shkuam te tjetri. Tha po mirë e keni, se na i kemi njerëzit atje bashkë me UNMIK-un t’u punu në industri e në privatizim. E kam me i thirr, të thërras ty nesër bashkë me ata, me iu fol ti, me ua shpjegu atyne. Shumë mirë u gëzova. Prit nesër, prit mbasnesër, çfarë, s’na thirri më kurrë.
Shkuam tash te tjetri, folke kështu për histori, folke sende të gjeografisë e të historisë. Shkuam te Rugova. Rugova, për dallim prej krejtve, muj me thanë, që e kishte lexu. E kish lexu krejt bile, i lidhke me njëfarë sixhimi ato letra. Unë e kam lexu, tha, unë e përkrahi, unë e nënshkruaj, folni edhe me të tjerë, tha kjo është me rëndësi, duhet me u ba. Vetë nuk mujtëm me bo atë letër, veç me i arsyetu ato që i tha ti.
Surroi: Jo, ka qenë edhe një element tjetër, ka qenë gara kush po i kontrollon këto, sepse për shembull KEK-u, Posta menjëherë u shndërruan në burim të punësimit...
Mustafa: ...i gjithçkafit...
Surroi: ...gjithçkaje, i kontrollit.
Mustafa: Po, po, e vërtetë. E vërtetë domethënë. E tash ki të drejtë ti sa i përket, pak a shumë ne ishim bashkëqeverisës, po partitë politike mujshin me bo deklarata. Ishin ata bashkëkryesuesit e departamenteve të UNMIK-ut, po edhe ata mujshin me ba..., qysh i tha Mahmuti njenit: “Je kanë luftë, por ke mujt me luftu ma shumë”... edhe ata ishin aty mujshin ma shumë me bo.
E tash kjo ideja masandej e bashkëpunimit me USAID-in, ideja e CIPA-s dhe e USAID-it, të kujtohet që e bëmë tryezën – tryezën ndërkombëtare për debate që nja dy vjet e kemi mbajtë, nja njëzet studime i kemi ba, për çdo fushë kemi diskutu na aty, ishte që na me i tubu intelektualët e Kosovës, shoqërinë civile, ekspertët, edhe ndërkombëtarët me i thirrë aty, edhe me bo njëfarë ndikimi në UNMIK. Edhe njëfarë opozite UNMIK-ut. Na edhe faktikisht kemi pasë një opozitë bashkë me KOHËN e bashkë me KACI-n, bashkë me, mandej, Forumin 2015 që u bë, ka qenë njëfarë opozite ndaj tyre, njëfarë watchdogu , njëfarë kontrolli ndaj administratës ndërkombëtare dhe nuk ka qenë krejt e pasuksesshme, mundem me thanë.
Për shembull, kur e ndërpreu privatizimin Marie Fucci, na e bëmë një analizë, ata të USAID-it ishin të ishin të shqetësum, çka me bo? Çka me bo tash qysh me ia bo, a keni ide: Po, mund të bëjmë një raport, e thirrim edhe atë aty, e qesim para opinionit, thashë KOHA e transmeton, e shohin krejt njerëzit, bëhet një presion tash ajo s’mundet me e mbajt peng Kosovën!
Edhe qashtu ndodhi, e mas asaj tryeze, shkoi drejt edhe ajo pas dy dite iu duft me lëshu Kosovën dhe filloi erdh ky Rueckeri, Joachim Ruecker, edhe ai ka qenë njeri që ka ba punë të mira, mundem ta them po vazhdimisht.
Surroi: Ne prej lirisë në pavarësi po ashtu hyjmë pa një projeksion të zhvillimit ekonomik. Ecim pothuajse krejt shekullin e 21-të qorras.
Mustafa: Unë mendoj se kjo tregon, domethënë tregon për njëfarë qysh me thanë, njëfarë mënyre të të menduarit, apo më mirë me thanë një “minuset”, një mungesë, një “minuset” që nuk i kap problemet kryesore të zhvillimit të Kosovës. Nën një. Nën dy, e ka ndjenjën e hipertrofume me mbajtë pushtetin edhe me u kap për pushteti. Nën tre. Nuk ndien nevojën për konsensus, për debat, për bashkëpunim.
Dhe kjo është një sëmurje, domethënë, një sëmurje e krejt periudhës së pasluftës, një konflikt i ashpër, antagonistik, i cili e mjegullon të pamurit, e mjegullon perspektivën, sidomos në ekonomi, sidomos në ekonomi, po edhe në fusha të tjera, po në ekonomi domethënë, ne jemi zhvillu me njëfarë inercioni edhe prapë vazhdojmë në atë mënyrë, domethënë me shumë probleme, të cilat, në të vërtetë, edhe në teori, edhe në praktikë janë zgjidhshme dhe mund të zgjidhen.
Surroi: Por janë dy elemente të reja krejtësisht dramatike që kanë ndodhur, domethënë përderisa ne ecim qorras në këtë shekull, domethënë në këtë çerekshekull, faktikisht, ndodhin dy gjëra fondamentale: ndërron demografia jonë domethënë, nga njëra anë zbret numri i popullsisë dhe i lindjeve, kemi emigracion masiv prej luftës e mbas luftës e kështu, edhe e dyta ndodh revolucioni teknologjik informativ. Pra ekzistojmë në kushte të tjera të ekonomizimit në botë.
Mustafa: Vërtet na e kemi pasë, në teori merret ajo një dividend demografik, domethënë keni fitim për shkak të moshës së popullsisë.
Surroi: Që i kemi pasë të rinj, shtatëdhjetë për qind e popullatës ka qenë nën tridhjetë vjet.
Mustafa: Zhvillimi bashkëkohor ka tridhjetë vjet, po na s’e kemi kuptu hala, ka tridhjetë vjet teori ekonomike, por ky botëkuptim ka fillu gjithmonë m’u përforcu. Edhe unë këtë e kam në atë lëndën që e kam dhënë në fakultet, në fillim, kibernetikën në ekonomi, kush janë faktorët e zhvillimit, nuk janë më pasuritë natyrore. Japonia u kanë shembull që... domethënë s’ka pasuri natyrore, por ka qenë një fenomen i zhvillimit të suksesshëm ekonomik.
E tash domethënë është sistemi i qeverisjes: çfarë e ke qeverisjen, a i bën ato punë që ne folëm që duhet me i bo, a s’i bën.
Surroi: A është garantues? Është njëjtë si në Shqipëri kur ke shku ti atëherë me bo, që ke gjetë pasiguri.
Mustafa: A është garantues... Ai ka politikat në rregull dhe domethënë a i krijon kushtet...
Surroi: ...të parashikueshmërisë...
Mustafa: ...të parashikueshmërisë, e respektimit të ligjit, e konkurrencës fer, etj., etj. Dhe dy, aftësia e një shoqërie me i shndërru informatat në dije, se informatat nuk mundesh me i lexu dhe me i lanë aty, po pa i marrë informatat me i përdor si një inputi vendimmarrjes, domethënë prej informatës krijon dije dhe merr vendime të mira.
Në këtë drejtim, na kemi qenë shumë mbrapa dhe jemi mbrapa, po te na ka ndodhë ajo që e the ti, po du pak m’u kthy që është shumë, shumë problematike. Në vitet e nëntëdhjeta ne kemi fillu me e humbë këtë dividentin demografik, kemi fillu për shkak të, dihet arsyeja: njerëzit kanë ikur prej ushtrisë, popullsia e re, në moshë pune kur e ka kohën me kriju familje e tjera e tjera dhe sipas projeksioneve...
Surroi: Edhe kemi pasur bllokim transformimi teknologjik, po ashtu
Mustafa: edhe bllokim transformimi teknologjik, po edhe një tranzicion demografik të sforcuar kur ka kjo piramida e popullsisë, që është kështu domethënë të vjetrit janë pak, e fëmija janë shumë, ka fillu të na me u modifiku në atë kohë. Ka qenë një tranzicion i sforcuar demografik, sepse kjo ndodh në tana shoqnitë, por shkon kadale.
Në vitin 1990, s’ka pasë këtu një regjistrim, por është vlerësu që janë mbi dy milionë, në Kosovë...
Surroi: Hivzi Islami ka pasë shkruar 2.1 milionë në atë kohë.
Mustafa: 2.1 milionë, qashtu edhe na e kemi marrë këtë studimin që thashë, ne e kemi marrë atë edhe e kemi e kemi analizu edhe problemet. Por menjëherë pas lufte ne e kemi bërë një anketë me 3500 familje për me i përcaktu dimensionet e dëmeve të luftës në atë pasurinë private, publike dhe në popullsi. Dhe e kemi pa që në atë dhjetëvjeçar kjo piramidë ka shku m’u zvogëlu të rinjtë me shku ka rritja e moshës së mesme dhe tash ka fillu, për shembull, ne kemi pasë katër-pesë për qind në vitet e tetëdhjeta, popullsi mbi 65 vjet. Tash ka mbërritë në dhjetë e më shumë. Edhe kështu që na kemi m’u ballafaqu, domethanë me plakjen e popullsisë.
Kjo është një problem shumë i rëndësishëm. E tash cilat janë politikat? Politikat janë ato ekonomike. Natyrisht që duhet kujdesi për fëmijë, kujdesi për familje, kujdesi për femra, te na për shembull e kemi hala një ligj, që kur punojnë gratë edhe ato shkojnë në lindje, tash duhet firma me ua dhanë atyne pagën, biznesi me ua dhonë, por kjo është nonsens.
Edhe ajo i pengon bizneset me marrë më shumë gra në punë. Nonsens, edhe dhjetë vjet nuk mundesh me i ndryshu. Dhjetë vjet. E kemi një forum ekonomik të grave tash, e mbështet Riinvesti edhe plot aktiviste që janë gratë për pozitën e grave në shoqëri, shkojnë prej qeverie në qeveri: “Hiqne, hiqne”, dhe nuk e heqin, një send që është shumë i thjeshtë. Shumë e thjeshtë, domethënë edhe lehtë me i kuptu, hajde me folë me këto terma që po thu ti, pak a shumë informatika, teknologjia, andej-këndej, hajde, mundesh me i kuptu që po kanë vështirësi me hi në esencë, por kjo domethanë është diçka shumë e tejdukshme.
Surroi: Kosova e lë, do ta lërë vitin 2025 pa qeveri të dalë nga zgjedhjet demokratike; në vitin 2026 do ta ketë një qeveri të dalë nga zgjedhjet, shpresojmë. Po të pyeste kryeministri i ardhshëm, o kryeministrja e ardhshme, çka janë tri rekomandimet për ekonomi, çka do t’ia thoshe?
Mustafa: Pikësëpari, natyrisht që duhet me ndërtu një vizion, një strategji, jo veç vizion, po strategji që lidhet me jetën, buron nga jeta, buron nga ambiciet e kosovarëve, buron nga mundësitë tona, me bo një platformë të gjerë me të gjitha forcat politike, me kriju një konsensus që ajo strategji, me qenë një lloj përkushtimi i shoqërisë me i tejkalu ende këtë prapambeturi. Dy, ajo që duhet me e bë tash, kjo që the ti, zhvillimi teknologjik, investimi në kërkime, investimi në inovacione. Aty duhet me bo ndryshime radikale.
Ne e kemi problem të madh, tash po i bie keq me thanë ashtu, por në vitet e ‘70-’80 e kemi pasë shumë më të organizume veprimtarinë kërkimore sesa sot që jetojmë shekullin që po thu ti, në zhvillimet e hatashme, të shpejta, dinamike, teknologjike, na sot investojmë në kërkime e inovacione diku 0.01%, domethënë, as 0.1% të produktit të brendshëm bruto ose GDP-së në kërkime e inovacione, derisa mesatarja e Ballkanit Perëndimor është 0.5%, mesatarja e Evropës është 1.2%, e Amerikës është 1.7%, e këtyre vendeve të Azisë 2% e përmbi.
Forumi Ekonomik Botëror i Davosit i bën do analiza edhe i rangon vendet sipas kritereve të ndryshme të nivelit të zhvillimit. Prej 142 vendeve të botës, Kosova dhe Shqipëria gjinden diku në fund të atyre vendeve, sa i përket aftësisë për inovacion Edhe kjo është e çuditshme. Mua po më vjen marre tash kur po shkoj, po më vjen marre me kallxu. Tash jemi në projekte Horizon e Tech të Komisionit Evropian qysh me ndryshu këtë situatë.
Programi nacional i kërkimeve shkencore u aprovu, u kriju një bord, u aprovu dikur në 2023-n. Ende s’ka fillu zbatimi i tij.
Surroi: E tash, e ke vështirë ti të bësh kërkime nëse ke një popullatë e cila gjatë shekullit të 21-të e në testin PISA zakonisht del e fundit. Nëse 88 gati, 85% më duket ishte, se ishte Dukagjin Popovci mysafir këtu, edhe folëm për këtë, domethënë nëse ke një popullatë e cila në shumicë, popullatë pesëmbëdhjetëvjeçare, nuk e kupton tekstin të cilin e lexon, si mund të presësh që ta ndryshosh situatën?
Mustafa: Po shiko, pa këto nuk zgjidhet as kjo. Domethënë ne kemi megjithatë, po s’kemi fuqi absorbuese... nuk po shfrytëzohen do mjete që janë, po ato nuk shfrytëzohen se s’ka transparencë, s’ka menaxhim...
Surroi: Absorbuese në çfarë aspekti?
Mustafa: Ekzistojnë do pare për libra, e qeshtu për naj projekt të vogël, po njerëzit edhe ato nuk kanë najfarë transparence, njëfarë administrimi të mirë, që njerëzit me shku me konkurru me bo gara.
Na kemi shumë që botojnë, shumë profesorë, kemi botime... më shumë se Shqipëria botojnë tanët, në revista prestigjioze, të indeksume ndërkombëtare që shkojnë me recension... domethënë nuk jemi pa njerëz që munden me punu, ku është problemi?
Problemi është që krejt universitetet tona, edhe publike, edhe private, punën kërkimore nuk e shtinë në obligim të punës. Çdo universitet në botë, domethënë punën kërkimore e ka një përqindje të obligimit, kaq ke dhënë mësim, por kaq ke me punu dhe ke me punu tetë orë.
Jo me i dhanë dy orë mësimi me shku nëpër kafe ose me shku me punu privatisht. Domethënë, kur shkojsh në universitet që shkon prej 8:00 deri 16:00. E ki mësim, me i mbajtë nëse do tri orë, pjesën tjetër shkon e bën kërkime, bën projekte, i bie para institutit, ta sheh hairin biznesi, ta shohin hairin..., ne nuk e kemi në universitet ato të organizime. Njerëzit edhe kur i botojnë këta artikuj, i botojnë veç për një shkak sepse janë të kushtëzum, si për me u zgjedhë prej asistentit në profesor të asociuar, profesor inordinar, ordinar e ato duhesh me i pasë kaq punime të botume nga ato revista që janë të indeksume dhe njerëzit tash për me përparu në karrierë ose me iu rritë paga, ata duhet me shkru, duhet me botu, por nuk ka punë të organizume, domethënë s’ka departament.
Nuk e ka obligim punën, dhe në qoftë se punon, s’i paguhet kurrgjë, a po kupton ajo? Këto janë sende që mundohemi, mund të them qe 15 vjet me i ndryshu. Duhet në universitet, e ki kontratën, kaq ore e ki, kaq ki me ndejtë, e kemi atë njëfarë instituti aty që e koordinon, e menaxhon punën, merr punë prej Qeverie, merr punë prej bizneseve, merr punë prej botës së jashtme, domethënë është e habitshme në çfarë gjendje e kemi ne që këtë punën kërkimore, edhe inovacionet.
Ne ende nuk jemi në atë as të regjistrum si Kosovë në “Innovation Score Board”, për me pa sa ki patente, a sa ki përmirësime, Kosova s’është aty. Bile s’ka qenë as këtë Forumin Ekonomik Botëror, po na e bëmë... e marrim metodologjinë e tyre, e bëmë një anketë dhe tash e kemi rangu, tash na kanë thirrë hajde, se mirë paskeni bo, po e shtijmë edhe Kosovën. Kjo është e dyta.
E treta, patjetër duhet edukimin me punu shumë, në mënyrë rrënjësore, qysh kanë punu atëherë me e zhdukë analfabetizmin, tash duhet me hi me ngrit kualitetin edhe po e shohim nuk ka përmirësim të financimit të edukimit. Ka deklarim kështu, prioritet shoqëria e dijes, anej-knej, por pare s’ka, menaxhim s’ka, me e rritë përqindjen e GDP-së që shkon në arsim dhe edukimi dhe katër: shëndetësia. Çuditna! Derisa Bosnja, Serbia, Mali i Zi çojnë diku 8% të GDP-së në shëndetësi, ne e kemi 3%. Qysh kemi me e pasë shëndetësinë? Ata mjekët atje i kanë rrogat specialistë, bëjnë operacione të ndërlikume, 1200-1300, 1500 euro...
Surroi: Është fakti që ende s’kemi sistem shëndetësor.
Mustafa: S’kem as sigurime. Që sa vjet domethënë. Një sigurim shëndetësor; po ish dashtë për një vit me e kry atë. Sistemi i informacionit shëndetësor. Sistemi i informacionit shëndetësor iu ndihmon njerëzve me bë një punë studiuese dhe mjekëve e këtë, qe 14 vjet, 14 vjet, qetash e pashë që e kish shkru edhe kryeministri: “edhe 5 vjet e kryejmë”, Phhaaa!
Surroi: Kosova është i vetmi vend në Evropë, i cili nuk ka sistem të sigurimit shëndetësor, i vetmi në Evropë!
Mustafa: Edhe në botë ndër të rrallët...
Surroi: Jo, po shumë shtete të tjera të botës së tretë e kanë adoptuar, se kjo është kategori e vjetër e shekullit të 20-të, e fillimshekullit të 20-të.
Mustafa: Kështu që domethënë kjo është tash, sa i përket biznesit, ti veç duhesh me bo konkurrencën e ndershme, me i siguru investitorët, me zbatu ligjin, edhe iniciativë e këto shërbimet publike, natyrisht ka rol shteti, duhet me pasë ndërmarrjet publike, edhe aty qeverisja e korporatave moderne, janë parimet, janë krejt protokollet qysh me mund me funksionu biznesi privat, domethënë aty bën konkurrencën e ndershme, dënoji ata që e shkelin ligjin edhe mos ia nxënë frymën, lëreni le të zhvillohet, zhvillohet vetë. Roli i shtetit është që këto katër-pesë sende që i përmenda me i avancu, e na jemi pus në secilën prej tyre.
Surroi: Muhamet, nuk desha ta përfundoj kështu, në këtë, sepse e kemi kaluar një jetë shumë dramatike edhe ndryshimet janë të jashtëzakonshme në jetën tonë.
Mustafa: Po e vërtetë, po tash, ne folëm sot se po duam me pa Kosovën ma mirë, mirëpo Kosova ka ba një progres, nuk mundem me thanë që s’ka ba këta vjet.
Ne po bëhemi nervoz, që qito sende që i kemi në dorë ne, as s’duhet, as s’na thotë as bashkësia ndërkombëtare mos i bëni këto. Hajde, nganjëherë do sende duhet m’i ba... a din? Po qeto sende, të thonë: boni allahile, gjithkush të thotë.
Surroi: E tash ty po ta jap...
Mustafa: E po, po se unë fola ma shumë, e kisha qejf edhe ty me të pyet, po ti s’po më len pa i folë do sende...
Unë i kam dy pyetje që kisha dashtë me i sqaru. Ti ke qenë një nga aktivistët e hershëm, të luftës një herë për me heqë Serbinë prej këtu... mandej për ndërtimin e shtetit dhe, në përgjithësi, e ke luajt një rol prej katalizatori midis forcave të polarizume politike edhe jo me shumë lehtë, po megjithatë në një kohë domethënë njerëzit janë bashku edhe në Rambouillet, edhe para Rambouilletsë, po edhe në Vjenë. Çka mendon ti që, çka e pengon, si mund ta tejkalojmë këtë luftën e ashpër politike që është e antagonizume në Kosovë, dhe cila është përvoja në atë kohë e jotja? Çka kishim mundur me bo na intelektualët me e kapërcy këtë, që unë e quaj, lufta primitive politike për pushtet?
Surroi: Po në Rambouillet kemi pasur, në dy situata historike të Kosovës kemi pasur një thirrje për unitet. Ajo thirrje ka qenë e vullnetit të mirë, natyrisht. Por mos të harrojmë në të dy rastet ka ekzistuar një thirrje për unitet më shumë prej forcave të jashtme.
Domethënë, në Rambouillet ne jemi bashkuar, sepse në masë të madhe e kanë kërkuar amerikanët. Edhe ata kanë dalë si garantues të bashkimit tonë. Delegacioni në Rambouillet... ne kur kemi shkuar në Rambouillet, unë s’i kam njohur disa prej njerëzve në atë delegacion, s’kam pasur përvojë me ta.
Por mësimi i Rambouilletsë ka qenë se janë disa mësime pozitive që me pak ndihmë, në këtë rast të amerikanëve, megjithatë, kur jemi ulur bashkë në një tryezë, kemi mbërritur të bashkëpunojmë, edhe kemi pasur...
Mustafa: ...qëllimi ka qenë i njëjtë
Surroi: ....për shembull... pjesa më dinamike e delegacionit tonë kanë qenë Jakup Krasniqi, Fehmi Agani, Blerim Shala, të cilët kanë qenë bashkë në një ekip, në një grup punues. Natyrisht edhe të tjerët, por po e marr si ilustrim të tre njerëzve të ndryshëm prej tri profesioneve të ndryshme. Jakup Krasniqi ka qenë jashtëzakonisht një frymë pozitive, e cila ka dashur, Jakupi ka dashur...
Mustafa: ...ashtu është edhe përvoja ime në Kuvend...
Surroi: T’i bashkojë njerëzit edhe të bashkëpunojë me ta. Kjo ka qenë pozitivja. Negativja ka qenë pastaj që në Ramouillet ne kemi qenë shumë afër dështimit dhe kemi qenë disa orë larg dështimit, disa minuta larg dështimit.
Dhe atëherë e kupton se historia në një moment kur të zë përcaktimi rreth një udhe apo një udhe tjetër, ti mund të shkosh në një udhë në mënyrë dramatike negative. Po të kishim dështuar në Rambouillet, historia jonë do të ishte krejtësisht ndryshe.
Kjo do të thotë që as vullneti i mirë i superfuqisë nuk mundet të të detyrojë për bashkëpunim nëse ti nuk do. Pavarësisht faktit se e kemi pasur Madeleine Albrightin aty në kështjellë, ne kemi qenë shumë afër dështimit për shkak të mospajtimeve të brendshme nga disa...
Mustafa: Po në atë kohë ti ke luajtë, megjithatë ke kontribu që t’i iket asaj.
Surroi: Është dashur atëherë të gjejmë një formulë dhe propozova në mënyrë që ne ta pranojmë këtë formulë, ua prezantova ministrave të Jashtëm me një obligim që të kthehemi pas dy javësh. Po ishin dy elemente të cilat i propozova dhe të cilat hynë si dakordim i përbashkët i yni.
E para ishte që ne e pranonim dokumentin. E dyta që e pranonim që të mos ndryshojë, sepse dokumenti mos të na fusin në rinegociim, i cili do ta zbehte dokumentin dhe këtë ua prezantova ministrave të Jashtëm. Atëherë ishte Lamberto Dini, ai i cili bënte zhurmë kundër nesh, ishte në pozicion të Serbisë dhe ai pyeti: “A do të thotë kjo që ju e pranoni?”, i thashë: “Po, siç shkruan këtu, ne po e pranojmë, do të kthehemi mbas dy javësh. Do ta nënshkruajmë këtë”. Dhe kjo e shpëtoi pozicionin tonë politik.
Në Vjenë po ashtu kemi shkuar me insistim të miqve tanë ndërkombëtarë, të përbashkuar. U krijua grupi. Ka funksionuar shumë ma mirë, sepse ne ishim në kushte krejtësisht të tjera, nuk kemi pasur rrezik për jetën.
Mustafa: Okej, edhe për jetën edhe e dyta, në atë Ekipin e Unitetit, për shembull, unë i kam çuar dokumentet e ekonomisë, janë aprovu njëzëri pa telashe.
Surroi: Krejtësisht, siç e ke parë, kur kemi shkuar në negociata, i kemi mbrojtur. Keni ardhur ti, e ka ardhur Isa, kanë ardhur shumë njerëz të tjerë, i kemi mbrojtur pozicionet pa kurrfarë...
Mustafa: Ka ekzistu pra unitet?
Surroi: Ka ekzistuar unitet. Ka ekzistuar një respekt i madh. Pastaj, disa prej njerëzve në atë Grup të Unitetit s’kanë qenë shumë të interesuar për çka po ndodh në negociata, por, “A dalim në zgjedhje një herë?”, edhe pastaj shohim... Por ajo është pjesë e jetës, domethënë duhet konsideruar...
Mustafa: Domethënë nuk është e pamundur kjo punë me funksionu.
Surroi: Jo, nuk është e pamundur. Në të dyja...
Mustafa: Unë po mendoj, më fal veç pak... unë po mendoj që kur ndalesh me këqyrë çështjet vitale të shoqërisë, çështjet e pavarësisë, forcimit të pozitës ndërkombëtare... nuk ka ndryshime te njerëzit këtu. Domethënë, tanë janë qaty ngat në esencë të atyre problemeve
Tash, ku është problemi? Problemi është se ti s’po më len mua me u ba burrështetas... domethënë problemi është... ti mund e zbërthen më mirë se unë këtë problem. Ku është problemi që nuk mund me i pasë që tha ti, tri-katër sende na sot te negociatat me Serbinë, qeto sende me qenë njëjtë e me dalë si atëherë për privatizim. Domethënë, as tash s’po mujm
Surroi: Po, në të dyja rastet, Vjena dhe Rambouilletja treguan se ti kur e vendos një objektiv, atëherë lidhesh rreth objektivit. Ti e thua: objektivi në Rambouillet ka qenë që të çlirohemi prej Serbisë. Nuk ka qenë që të pavarësohemi, por ka qenë që të çlirohemi edhe të krijojmë shtegun për pavarësi dhe këtu e kemi mbërritur si objektiv.
Atëherë mbaj mend njëri prej ekspertëve, na dërgon një vërejtje... prej ekspertëve që ishit mbledhur në Prishtinë, thotë:”Mos pranoni kurrgjë pos pavarësisë edhe nisjani fjalën, fjalinë e parë - ne nuk pranojmë asgjë pos pavarësisë”.
Ndërkohë që ne kishim pranuar të shkonim në Rambouillet, me kushtet e Grupit të Kontaktit që thoshin se nuk ka pavarësi në ato negociata.
Ne e mbërritëm që të çelim shtegun drejt pavarësisë dhe kjo ishte e arritura e madhe.
Në Vjenë po ashtu ka pasur njerëz që thoshin: “S’bën të pranohet pavarësia e kushtëzuar, veç pavarësi s’bën asnjë send tjetër”.
Po mirë, ty të kanë pru deri në atë pikë, ku ti i thua: “Po. Pavarësia do të jetë e kushtëzume, kushtëzimi ka qenë që ta kemi ICO-në, që ta kemi këtë Peter Feithin, s’bënte asnjë problem. Ai e nënshkruan, këta janë në rregull, edhe me kaq mbaron.
Natyrisht, ka pasur çmime të rënda që duhej paguar në atë kohë, duhej paguar në Rambouillet edhe të kalojmë nëpër luftë, nëpër bombardime... në Vjenë është dashur të pranohen disa gjëra të cilat në Kushtetutë nuk e kishim pranuar në një shtet, në kushte normale, por këtu janë pjesë e ecjes.
Tash jemi te çështja e identifikimit se cilat janë objektivat tona. Dhe objektivat tona nëse i kemi tri, për shembull, pozicioni rreth negociatave me Serbinë do të duhej të ishte pozicion unikal. Nuk ka pse të shtyhemi.
Mustafa: Unë mendoj që janë do çështje të cilat një parti nuk mundet me e marrë përgjegjësinë cilado që të jetë, me Serbinë... duhet me marrë shembullin e Rambouilletsë, edhe shembullin e Vjenës dhe me qenë të përgjegjshëm, krejt akterët, edhe aty me thanë, pa marrë parasysh kush është në pushtet, ulemi edhe diskutojmë se unë nuk shoh që ka dallime të mëdha, se është zor me e ba atë konsensus.
Surroi: Nuk është. Aty janë bërë disa gabime të mëdha në të kaluarën, në negociata me Serbinë, por ato gabime prapë duhet të korrigjohen bashkërisht, jo njëri kundër tjetrit.
Por këto dy objektiva të tjera do të kërkonin një mençuri shumë të madhe. Shkolla dhe shëndetësia do të kërkojnë një konsensus të plotë shoqëror edhe një mençuri historike.
Mustafa: ... edhe mos po na kalon koha, edhe një sipas mendimit tim, po du me thënë, ti i sheh ato sende ma shumë edhe ma... komunikimi ynë me botën mbas lufte ne sikur jemi relaksu pak tepër edhe kam përshtypjen që Serbia ka nxënë një hapësirë në komunikim me botën dhe propagandës që presioni bie mbi Kosovën për shkak që opozitës serbe ose për shkak të shumë çështjeve tjera.
Në atë kohë, në vitet e nëntëdhjeta, me punën e KOHËS edhe QIK-ut mundem me thanë, QIK-ut të Enver Malokut edhe atyre kolegëve të tij, unë kam qenë në Amerikë, u dashke me fol për Kosovën në State Department briefing dhe QIK-u pesë herë ditë të marrke çka po ndodh në Kosovë.
Sot nuk jemi në gjendje më dy jave, jo veç sot, po them në kontinuitet, mos të kufizojmë me kohë me iu çu ambasadave tona çdo muaj, instruksione që në secilin vend me folë njëjtë, domethënë me i folë çashtjet që janë kyçe në marrëdhënie me Serbinë, marrëdhëniet e njohjen e Kosovës etj.
etj.
Qysh mundemi pak më shumë me organizu ma mirë, për arsye se unë po frikohem pak a shumë që na e kemi pasë miq që na kanë përkrahë, e kanë kuptu hallin tonë, na kanë përkrahë. Po ata, shumë shpejt, gati edhe të gjithë, nuk janë më.. s’janë më në vende ku merren vendimet, po janë njerëz të rinj që nuk e dinë situatën, a dinë që janë do serbë atje, valla shqiptarët andej-këndej... Konteksti është problem pak.
Surroi: Jo vetëm konteksti. Ka ndryshuar bota.
Mustafa: Dhe ka ndryshu bota... konteksti o tjetër krejt, është Ukraina. Prej njëpolarit, është bërë multipolare...
Surroi: ...plus ne e kemi pasur momentin tonë të artë, domethënë e kemi fituar edhe çlirimin edhe pavarësinë në një zonë të ndërmjetme mes ndërrimit të... E kemi zënë momentin historik.
Mustafa: U kurdis qashtu, shyqyr zotit!
Surroi: E tash duhet ta identifikojmë momentin, këtë moment historik dhe ky moment historik kërkon unifikim të porosisë. Edhe porosia jonë duhet të jetë shumë më e avancuar sesa që është sot. Do të kërkojë pjekuri. Unë kam besim që do të kemi një intensifikim të jetës politike dhe me shumë kapacitet intelektual. Për fat të keq, jemi mbyllur në debatin tonë të brendshëm.
Mustafa: ...edhe debat i shterpë, retorik pa përmbajtje, veç një kundër e njëri-tjetrit
Surroi: ... i cili shndërrohet në destruktiv, sepse edhe merre psikën e njeriut: nëse ti zgjohesh në mëngjes edhe fillon të mendosh mbrapsht brenda vetes se çka po të shkon ters, do të të shkojë komplet dita ters.
Mustafa: E vërtetë.
Edhe një pyetje që është esenciale, domethënë inteligjenca në Kosovë qysh kohën e autonomisë, elita intelektuale edhe më tutje, ka marrë një lloj përgjegjësie, shpeshherë edhe ka ndiku në rrjedhat politike. Unë kam përshtypjen se ajo elitë sot është pasive, s’ekziston, s’është e identifikuar shumë.
Surroi: Nuk është, edhe prapë ky është një problem i ndryshimit strukturor. Ti dhe unë jemi rritur në një periudhë ku shkrimi ka pasur vlerë. Kur është lexuar. Është lexuar gazeta, është lexuar libri.
Tash, vëmendja konsumohet në tridhjetë sekonda të Tik-Tok-ut, në një postim të shpejtë të Facebook-ut, domethënë ekziston një mungesë përqendrimi dhe në këtë mungesë përqendrimi, kompensimi intelektual po bëhet në debatet e mbrëmjes... e debatet e mbrëmjes, janë krejt, veç intelektuale nuk janë.
Mustafa: Jo, jo, unë bile kam refuzu me shku në aso farë debatesh... domethënë, Siç thuhet, ne jemi ende kur kemi nevojë me pasë më shumë sinergji ose konvergjencë tek ato qëllime...
Surroi: ...dhe unë besoj domethënë, ne kemi qenë bashkë në shumë ide, “Forumi 2015” ka qenë njëra prej ideve dhe konvergjenca intelektuale ende vazhdon me atë që besoj që edhe në “Riinvest” e keni këtë ide me Forumin Ekonomik, etj. Por, na duhet një kapërcim, i cili identifikon transformimin e madh teknologjik, edhe përfshirjen e këtij kapaciteti intelektual.
Mustafa: Ai nuk vjen vetvetiu
Surroi: Jo.
Mustafa: Unë e fola sa po investojmë ne në shkencë, edhe në kërkime, edhe në teknologji të reja... fatbardhësisht ne kemi njerëz që kanë iniciativë ndërmarrëse që eksportojnë dhe po rritet eksporti i shërbimeve të informatikës.. ajo po e shpëton pak bilancin tregtar të Kosovës, mirëpo ne nuk jemi, domethënë ajo nuk është e injektume në ekonominë tonë. I bëjmë do shërbime “outsourcing” edhe shkojnë atje, po këtu nuk lanë gjurmë. Në ekonomi të Kosovës nuk lanë gjurmë.
Produktiviteti i ulët, inovacione të ulëta, aftësia e ulët konkurruese, eksport i vogël...
Surroi: Muhamet, faleminderit shumë!
Mustafa: Me ndër qofsh! Ishte kënaqësi! Faleminderit edhe prej teje!
Surroi: E ne do ta vazhdojmë këtë bashkëbisedim vitin e ardhshëm. Kështu që do ta gjejmë një rast të mirë për t’u kthyer për ta analizuar.
Mustafa: Faleminderit shumë! Ju dëshiroj sukses edhe institucionit KOHA. Unë e po quaj institucion, për arsye që ka pasur një rol të madh emancipues në shoqëri dhe duhet të vazhdojë ta këtë.
Surroi: Në krye me Flakën, e cila këtë çerekshekull e ka ndjekë kështu. Faleminderit!
Pjesa e parë:
Pjesa e dytë