Surroi: Në PIKË bashkëbisedues imi është Tim Judah, gazetar, shkrimtar, autor, njohës të mirë i Kosovës që nga lufta e Kosovës, edhe më herët, deri më sot. Gjatë gjithë shekullit ka mbuluar krizat e ndryshme në Ballkanin Perëndimor dhe Ukrainë.
Tim, mirë se erdhe
Judah: Faleminderit për ftesën.
Surroi: Është kënaqësi të të kemi këtu. Ne njihemi më shumë se një çerek shekulli.
Judah: Është e pabesueshme.
Surroi: Ti nise të shkruash për luftërat e ish-Jugosllavisë, jo vetëm për “The Economist” dhe “The Telegraph”, por më vonë edhe librat, të cilët u lexuan shumë, si për Kosovën, Serbinë ashtu edhe për tema të tjera.
Je si një reporter lufte për kudo që kanë ndodhur luftëra në Evropë. Por çuditërisht, u riktheve me një temë krejtësisht tjetër: demografinë.
Judah: Që nga viti 2018, jam shkëputur dhe jam përqendruar në demografinë.
Kjo fillimisht filloi si një projekt, për demografinë e Ballkanit Perëndimor, sepse njerëzit, e kuptova, flisnin dhe kishte lajme për temën, por njerëzit në të vërtetë nuk dinin shumë për të. Mund të dinë për shtetet e tyre, për Kosovën ose Serbinë, por nuk e dinin vërtet se si ajo që po ndodhte në vendin e tyre bëhej pjesë e pasqyrës së përgjithshme.
Dhe më pas ky projekt u rrit dhe u zgjerua. Pra, në vitet e fundit, kaloi nga Ballkani Perëndimor në Evropën Lindore dhe Qendrore. Dhe tash po punoj në demografinë e Evropës si tërësi.
Surroi: Shkurt, u njoha me punën tënde kur ndodhën dy gjëra paralele: njëra ishte statistika e Bullgarisë që humbi 20% të popullsisë së saj...
Judah: Ose më shumë, nja 28% ose diçka e tillë,për 35 vjet
Surroi:...pastaj ishte filmi “No Country for Old Men”, në Hollywood. Dhe i kombinova të dyja. Më erdhi si titull. Tani, po bëhet një kontinent me njerëz të moshuar.
Në Ballkanin Perëndimor, ku nise, shifrat tregojnë se rajoni ka rënë në shkallën e fertilitetit.. Edhe në Kosovë, ku ishte gjithmonë më e larta, kemi rënë nën nivelin bazë të riprodhimit.
Judah: Nuk është vetëm Ballkani Perëndimor apo Evropa. Po flasim për një trend global, një mega-trend, që do të thotë rënia e normave të fertilitetit dhe plakja. Dallimi është se disa vende kanë ecur më shpejt se të tjerat. Në terma të përgjithshëm, Evropa është shumë më përpara në çështjen e rënies së normave të fertilitetit, rënies së normave të lindjeve dhe plakjes së shoqërive.
Por ajo që kam kuptuar është se edhe ju e keni këtë trend. Normat e fertilitetit po bien në Kosovë, është interesante sepse norma juaj e fertilitetit ka rënë nën normën e zëvendësimit, e cila është 2.1. Siç thuhet, nëse nuk e llogaritni migrimin, çdo grua duhet të ketë mesatarisht rreth 2.1 fëmijë.
Por ajo që është interesante në lidhje me Kosovën në veçanti është se ndryshimi ndodhi jashtëzakonisht shpejt. Ajo që ndodhi për 150 vjet në Britani, për shembull, ndodhi në dy breza në Kosovë.
Surroi: Ose edhe më pak, ndoshta 20 vjetët e fundit, apo jo?
Judah: Jo, mendoj se, për shkak se e shikova gjendjen pas Luftës së Dytë Botërore,kishit një shkallë lindshmërie prej rreth 7.6. Ishte shumë, shumë e lartë. E cila ishte thjesht fenomenalisht e lartë, pjesërisht për shkak të varfërisë, etj., dhe tani është nën 2.1. Por ka ndodhur jashtëzakonisht shpejt...
Në Britani, njerëzit kishin shtatë fëmijë, por 300 vjet më parë, jo 70 vjet më parë. Shoqëritë po plaken, ke të drejtë. Por ajo që kam kuptuar me demografinë është se, megjithëse këto trende janë të njëjta, mënyra se si gjithçka zhvillohet në vende të ndryshme evropiane, është jashtëzakonisht e ndryshme. Pra, për shembull, keni në Kosovë, jeni mjaft të rinj, por po filloni të plakeni dhe keni shumë emigracion. Pra, popullsia juaj po zvogëlohet mjaft shpejt, por jo vetëm për shkak të normave më të ulëta të lindshmërisë, por veçanërisht për shkak të emigrimit.
Por, për shembull, në Britani, kemi të njëjtat nivele lindshmërie në rënie dhe një popullsi në plakje, por kemi edhe një popullsi që është në rritje për shkak të imigracionit. Pra, në Spanjë, ajo që i shqetëson njerëzit në Spanjë është ndryshe. Para së gjithash, ata kanë imigracionin, por në Spanjë, ndryshimi është se mund të kesh zona të gjera të vendit që praktikisht po zbrazen.
Pra, ata e quajnë këtë “Spanja e zbrazur”. Pra, në Spanjë, 70% e popullsisë jeton në 30% të territorit, që është, për shembull, Madridi dhe zonat bregdetare. Pra, në vende të ndryshme, ka çështje të ndryshme, megjithëse disa nga trendet janë të njëjta.
Surroi: Kosova ka arritur shkallën e fertilitetit të Italisë dhe Spanjës. Pra, dhe këto janë...
Judah: Mendoj se janë pak më lart se Italia dhe Spanja. Italia dhe Spanja kanë mesatare prej rreth 1.18. Gjithashtu, për Kosovën është shumë e vështirë të dihet. Është shumë e vështirë të dish saktësisht në Kosovë, sepse shumë gra, për shembull, do të shkojnë në Shkup për të lindur fëmijë. Pra, a duhet të regjistrohen në shifrat e Maqedonisë së Veriut apo të Kosovës?
Dhe pastaj ke njerëz në diasporë, jetojnë në diasporë, por më pas regjistrohen si të tillë që kanë fëmijë këtu për arsye të ndryshme. Ka nga të gjitha llojet, por është e qartë se ka rënë.
Surroi: Ajo që doja të thosha është kjo: ne, Ballkani Perëndimor, jemi nën normën e riprodhimit në përgjithësi. Ka konflikte të papërfunduara. Dhe e vetmja mënyrë si mund të kemi më shumë zhvillim është përmes imigracionit, i cili është një paradoks i madh, sepse konfliktet janë deri diku të bazuara në identitet.
Merre Serbinë, Bosnjën dhe Kosovën, papritmas sheh se derisa kishte një luftë të madhe për identitetin e boshnjakëve, serbëve ose kroatëve, tani papritmas sheh pakistanezë, bangladeshas dhe njerëz nga Azia Lindore që vijnë në rajon për të punuar edhe në Kosovë.
Judah: Mendoj se jeni në fillim të këtij procesi. Pra, do të duhen vite që të arrihet deri aty ku politikanët ta perceptojnë si problem. Numri i emigrantëve që punojnë këtu është disa mijërash ose diçka e tillë, por është shumë i vogël, por në Britani, po flasim për shifra të mëdha.
Edhe në SHBA, po flasim për shifra të mëdha. Po flasim për, pra në vendet ku ky është bërë “problem”, aty ku ke 20% e popullsisë të lindur jashtë vendit. Numri i njerëzve që janë të lindur jashtë vendit në Kosovë, ose nuk e di, shqiptarë ose serbë, duhet të jetë mjaft i vogël. Por, po, kjo mund të jetë një problem në të ardhmen.
Surroi: Dhe pastaj e kemi këtë trenin lindor, disi. Njerëzit e Ballkanit Perëndimor shkuan në Evropën Perëndimore, dhe ky proces është pak a shumë i ngufatur. Ka një numër që është i qëndrueshëm atje. Nuk i shohim gasterbeiterët siç i shihnim në vitet '60 ose '70. Shohim njerëz që qëndrojnë atje. Shohim diaspora të reja të Ballkanit Perëndimor në Evropën Perëndimore.
Dhe tani shohim njerëz nga Azia që lëvizin, e ardhmja, ndoshta nga Afrika. A është ky një trend evropian?
Judah: Ky është 100% trend evropian, natyrisht. Por është si enë komunikuese. Për shembull, ta marr rastin e Rumanisë, ku një numër i madh njerëzish janë larguar dhe kanë emigruar në 30 vjetët e fundit. Tani ekonomia e Rumanisë është stabilizuar, po ecën mirë dhe ka mungesë të fuqisë punëtore. Pra, njerëzit kanë filluar të vijnë nga Nepali, Bangladeshi dhe vende të tjera për t’i plotësuar këto zbrazëti.
Por ka edhe probleme të tjera, për shembull, Rumania, si këtu, ka parë një lloj rrjedhjeje, në dy dekadat e fundit, të mjekëve dhe stafit mjekësor. Pra, ajo që po bëjnë është se tani po importojnë mjekë dhe staf mjekësor nga Moldavia, pjesërisht sepse flasin rumanisht. Pra, është e lehtë, por kjo është diçka që po ndodh,kjo është diçka që po ndodh kudo. Po vijnë njerëz që po i zëvendësojnë njerëzit që janë larguar dhe padyshim që fitojnë më pak para.
Surroi: Kur fillove të shkruash për këtë, e bëre një përshkrim shumë dramatik të Evropës, në të cilin tha se deri në vitin 2100, nëse vazhdojnë trendet aktuale demografike, Evropa do të ketë nevojë për 1/3 e një fuqie të re punëtore. Pra, do t'i mungojë 1/3 e fuqisë punëtore.
Judah: Kjo është e vërtetë, por po flet për trendet aktuale.
Pra, janë dy pika këtu.
E para është se ajo që duket, i shikon statistikat dhe mendon se nëse vazhdon kështu ky është rezultati. Por gjërat mund të ndryshojnë. Dhe shembulli klasik është se kur unë dhe ti po rriteshim, problemi perceptohej se si bota së shpejti do të mbushet me njerëz, se do të ketë shumë njerëz dhe do të shohim kriza të mëdha urie në Indi dhe vende të tjera.
Kjo ishte për çka flisnin njerëzit dhe çkaje i frikësoheshin në vitet ‘70 dhe ‘80. Por, teknologjia ndryshoi botën. Patëm “revolucionin e gjelbër”, që nënkuptoi se fermerët në Indi ose në mbarë botën mund të kultivonin katër, pesë, gjashtë herë më shumë ushqim në të njëjtën ngastër toke sesa përpara. Teknologjia e ndryshoi këtë.
Me siguri se ka pasur kriza urie në botë, por s’ishin masive e as nuk kishte vdekje dhe mbipopullim nga të cilat kishte frikë atëherë. Pra, gjërat mund të ndryshojnë.
Tash e shohim, e s’e kisha parë këtë kur i shkrova ato fillimisht. Atë që mund ta shohim është se mungesa e fuqisë punëtore zbutet gjithnjë e më shumë nga rritja e robotizimit, automatizimit dhe inteligjencës artificiale. Gjithnjë e më shumë shihet në bujqësi... s’po e them për Kosovën, po flas për vendet më të pasura, shihni robotizim dhe automatizim.
Por në gjithçka, njëmend, do të shohim më shumë teknologji. Pra, mendoj se mungesat e fuqisë punëtore do të zbuten.
Gjëja tjetër është se, dikush që është në moshën tonë, i lindur në fillim të viteve ‘60, i cili do të kishte dalë në pension brenda një ose dy vitesh, tani nuk po dalim në pension. Nuk po punojmë punë të rënda fizike, por gjithnjë e më shumë, ne do të punojmë, mund të punojmë, do të punojmë më gjatë dhe mund të punojmë më sepse jemi më të shëndetshëm se kurrë më parë. Dhe kështu, gjërat do të ndryshojnë. Pra, kjo statistikë është e vërtetë, por duhet të merret parasysh se gjërat po ndryshojnë rrugës.
Surroi: Kjo na çon natyrshëm në diçka që ka ndodhur, që është politika, luftërat e identitetit, ideologjia. Strategjia e Sigurisë Kombëtare, e sapo publikuar nga Shtëpia e Bardhë, ka atë formulim ideologjik që prek imigracionin në Evropë, mënyrën se si Evropa po humb identitetin e saj, qytetërimin e saj, etj., dhe se pas 20 vjetësh nuk do të njihet.
Si përshtatet kjo tani në gjeopolitikën e re: ideologjia e identitetit po bëhet pjesa e re e gjeopolitikës.
Judah: Nuk jam ekspert i çështjes, por qartësisht kjo e sinjalizon një ndryshim të madh në politikën amerikane.
Surroi: Dhe jo vetëm në politikën amerikane, po flasim për imigracionin që ndikon në një masë të madhe edhe në politikën e Evropës Perëndimore.
Judah: Mendoj se mjafton të lexosh lajmet nga Britania çdo ditë, për të kuptuar se emigracioni është lajmi kryesor dhe si ta kontrollosh dhe ndryshosh atë. Dhe sigurisht, i gjithë referendumi i Brexitit u soll rreth emigracionit. Fakti ishte se sapo ndodhi Brexiti, emigracioni u katërfishua në Britani, që ishte një lloj pasoje e paparashikuar e saj, dhe nuk ishte ideja e atyre që e mbështetën Brexitin. Por, kohëve të fundit, në vitin e fundit a më shumë, emigracioni ka filluar të bjerë, ose migrimi neto ka filluar të bjerë, sepse në fakt kemi parë mjaft emigrim edhe nga Britania, gjë që ndoshta qe disi e papritur. Ke të drejtë.
Ngritja e partive populiste dhe zhvendosja e të gjithë spektrit djathtas, do të thotë që politika e identitetit është dhe do të jetë gjithnjë e më shumë një faktor i rëndësishëm. Por, se çfarë do të thotë kjo njëmend nuk është e qartë sepse e ke Trumpin nga njëra anë dhe, për shembull, Georgia Mellonin nga ana tjetër, e cila është pjesë e këtij trendi populist, por është gjithashtu një pragmatiste. Qëkur ka ardhur në pushtet, e ka kuptuar se Italisë i mungon fuqia punëtore dhe ka mbikëqyrur gjithashtu një rritje të migracionit, po flasim për migrim të ligjshëm.
Ka dallim midis migrimit të ligjshëm dhe atij të paligjshëm. Pra, po flasim për migrim të ligjshëm.
Surroi: Kishim menduar se politika e identitetit do të mbaronte me luftërat e Ballkanit Perëndimor, luftërat e ish-Jugosllavisë, meqë ra fjala, konfliktet që nuk kanë mbaruar. Por çuditërisht, dhe njëkohësisht, në Ukrainë, hyrja në luftë u bë nga politika e identitetit, me Putinin që shpjegonte se pse ukrainasit nuk ekzistojnë, e në thelb, as etnia ukrainase..
Judah: Pikërisht. Por gjëja interesante është se identiteti kombëtar ukrainas ndryshonte, ose fuqia e tij ndryshoi shumë. Kishte shumë rusishtfolës, por kjo s’do të thoshte se ishin rusë. Kjo do të thoshte se ata ishin ukrainas që flisnin rusisht, megjithëse disa prej tyre e konsideronin veten dhe e konsiderojnë veten si rusë. Sidomos gjeografikisht, duke shkuar nga perëndimi në lindje, perëndimi ishte gjithmonë shumë më tradicional në një farë mënyre, ukrainas. Dhe ky identitet kombëtar ishte si, si ta them....
Surroi: Austro-hungarez...
Judah: Duke shkuar drejt lindjes, identiteti kombëtar është bërë shumë më i paqëndrueshëm tradicionalisht në kuptimin që ekziston një krahasim ballkanik, të cilin mendoj se njerëzit nga ky rajon do ta kuptojnë. I vetmi krahasim është se ka pjesë në Mal të Zi, ka njerëz që e konsiderojnë veten si serbë dhe si malazezë, dhe pastaj regjistrimet e popullsisë tregojnë vazhdimisht se ka një lëvizje të madhe midis njerëzve që e konsiderojnë veten si serbë dhe si malazezë.
Në të njëjtën familje, ke një vëlla që mund të jetë serb dhe një motër që mund të jetë malazeze. Pra, në këtë kuptim, kishte paqëndrueshmëri. Kjo ndodhi shumë në disa pjesë të Ukrainës. Por, ajo që bëri Putini ishte ta forconte identitetin ukrainas.
Pra, shumë njerëz që nuk u interesonte vërtet, nuk kishte shumë rëndësi, ata ishin thjesht njerëz që flisnin ukrainisht ose rusisht ose ndonjë përzierje gjuhësh midis tyre, dhe donin vetëm të liheshin rehat.
Por kjo i detyroi shumë njerëz të zgjidhnin. Dhe e forcoi këtë identitet ukrainas në të gjithë vendin, që në të vërtetë nuk ekzistonte.
Surroi: Për dikë që nuk i pëlqen të parashikojë se çfarë do të ndodhë me luftën ukrainase, si ti që shkruan që nga fillimi, një gjë është e sigurt: do të ketë një identitet më të fortë ukrainas pasi të përfundojë kjo luftë.
Judah: Kjo është padyshim ajo që ka ndodhur. Është forcuar ky identitet ukrainas, i cili për shumë njerëz ishte, siç thashë, mjaft i paqëndrueshëm, jo kudo, por për shumëkënd nuk kishte shumë rëndësi. Ishte diçka që nuk i shqetësonte njerëzit. Dhe ata kalonin nga të folurit rusisht në ukrainisht, dhe kjo nuk kishte shumë rëndësi. Por kjo e forcoi atë.
Surroi: Padyshim je shumë më i dijshëm për temën. E kam ndjekur procesin e negociatave në muajt e fundit dhe kam arritur në pikën ku, në fakt, të gjitha palët e kanë pranuar në mënyrë implicite, se të gjitha territoret që janë marrë nga Rusia do të mbeten ruse në fund të këtij procesi.
Judah: Në të ardhmen e parashikueshme, po. Por, askush nuk mund ta dijë çfarë do të ndodhë në të ardhmen. Gjërat mund të ndryshojnë rrënjësisht në të ardhmen. Shumë ukrainas mendojnë se mund të mos jenë në gjendje t’i ndryshojë gjërat në fushën e betejës dhe ta kthejnë Krimenë ose të kthejnë lindjen, por ata mendojnë se përfundimisht ndryshimi do të ndodhë në Moskë dhe se nëse gjërat ndryshojnë në Moskë, atëherë gjërat mund të ndryshojnë edhe në Ukrainë.
E kanë kujtesën historike dhe mendojnë se historia e Ukrainës u ndryshua nga turli gjëra, por gjërat që në fund të fundit ndodhën në Moskë dhe në Rusi. Për shembull, Revolucioni i 1917-s, dhe diçka që nuk ndodhi në Ukrainë por ndodhi në Rusi. Pastaj patëm ngjarje të papritura si Çernobili, i cili padyshim ndodh në Ukrainë, por që ishte një nga faktorët që çuan në rënien e Bashkimit Sovjetik.
Por rënia e Bashkimit Sovjetik ndodhi në Moskë. Dhe pastaj e gjithë historia e Ukrainës ndryshoi brenda natës, por nga gjërat që ndodhën në Moskë. Dhe kështu, ata mendojnë, epo, kjo është ajo që do të ndodhë përsëri.
Surroi: Tani lufta e shekullit të 21-të dallohet në një mënyrë dramatikisht të re në Ukrainë. Përnjëherë shohim se si një luftë istikamesh në Ukrainën lindore u shndërrua me shpejtësi në një luftë me dronë.
Judah: Ajo që është vërtet e pabesueshme është se sa shpejt e ka ndryshuar teknologjia luftën. Nuk e besoj se njerëzit e kuptojnë plotësisht nëse nuk e kanë parë, është shumë e vështirë ta kuptosh se sa shpejt kanë ndryshuar gjërat.
Pra, në fillimin e pushtimit gjithëpërfshirës ende flisnim për tanke, pajisje të blinduara dhe armë antitank, gjëra që janë të njohura për njerëzit këtu për shkak të luftërave në ish-Jugosllavi. Dhe askush nuk e dinte vërtet se çfarë ishte një dron, si p.sh., katër vjet më parë. Dhe është e pabesueshme sa shpejt ndryshoi kjo.
Pra, si gazetar, në fillim, ishte shumë e rëndësishme të shkoje në pjesën më të afërt të frontit ku mund të raportoje. Dhe në një moment, u bë frustruese, sepse nuk mund të merrje leje për të shkuar, etj. Mund të afroheshe shumë, por s’mund të shkoje në front.
Pastaj, rreth dy vjet më parë, fillova të kuptoja se nuk kishte më rëndësi, sepse njerëzit me të cilët duhej të flisje, komandantët, nuk ishin më në front. Ata ishin rreth 10, 20 a 30 kilometra larg, madje edhe më shumë, në një bunker bërthamor, poshtë një fabrike të vjetër sovjetike ose në një shtëpi 20 kilometra larg nga fronti, ulur aty, me mure të mbuluara me ekrane, me iPad-e, me laptopë.
Është thjesht e pabesueshme se si, kjo është pjesërisht e nxitur nga demografia. Ishte sikur mungesa e ushtarëve e përshpejtoi këtë zhvillim teknologjik. Thjesht ka ndryshuar tepër shpejt. Është vërtet e pabesueshme të shkosh, të ulesh në një nga ato bunkerë dhe të shohësh, para së gjithash, se ke mbulim të drejtpërdrejtë 24/7 të gjithçkaje që po ndodh në front. Pra, këta burra janë ulur atje, duke i shikuar ekranet dhe papritmas sheh një rus që shfaqet, duke vrapuar rrugës, duke bërë diçka, dhe komandanti ukrainas thotë: “qëlloje”. Pastaj dronët sulmues, dalin dhe përpiqen të godasin atë objektiv. Pra e ke edhe këtë element të luftës elektronike. Krijon dronë dhe ke luftë elektronike për t’i bllokuar dronët. Pastaj ke llojin e gjeneratës së ardhshme. Pastaj ke dronë që në thelb janë dronë me fibra optike, që lidhen si balonë në njëfarë kabllo, sepse atëherë nuk rrezikohen nga lufta elektronike.
Gjërat po ndryshojnë tepër shpejt. Një nga gjërat që mendoj se tani është bërë e qartë, shpresojmë për ushtarakët perëndimore, është se sistemet e vjetra të prokurimit kanë skaduar, se dikur vendosje se çfarë doje, e porosisje dhe të duheshin vite e vite që në fund të mbërrinte tanku apo aeroplani. Ajo që ka ndodhur në Ukrainë dhe që mund të shihet në raport me një dron ta zëmë, është një njësi që e ka krijuar dhe ka lidhur raport me një kompani të re dronësh, që i prodhon ato. Mund t’i porosisin nëpërmjet sistemit të prokurimit ushtarak, por nëpërmjet kompjuterit. Por, mund ta porosisin dronin a teknologjinë, a çfarëdo që të jetë. Por inxhinierët nga kompania që e prodhon dhe ushtria po punojnë së bashku. Pra, tekstualisht…
Surroi: ...po i montojnë së bashku…
Judah: Jo, nuk është çështja te montimi. Rishtazi e vizitova në kompani prodhonte dron me rreze të mesme veprimi. Pra, ka dronë, sikurse rusët e sulmuan Kievin ose ukrainasit sulmuan diçka që është 1800 kilometra, 1500 kilometra larg, ky është dron me rreze të gjatë veprimi. Dhe janë të ashtuquajturit dronë “me pamje nga personi i parë”, të cilët mund të sulmojnë 5, 10, 15 kilometra përgjatë frontit, duke e bërë atë një zonë vdekjeprurëse, pra është shumë zor të lëvizësh.
Shkova në një kompani që po prodhonte dronë me rreze veprimi më të gjatë, rreth 60 kilometra. Pra, këta djem nga kjo kompani po i prodhonin nja 4-5 dronë. Ushtarët erdhën nga pozicionet e tyre për t’i parë testet përfundimtare.
Por pse është e rëndësishme kjo? Sepse do të thotë që ushtarët që vijnë nga fronti u thonë inxhinierëve, kjo funksionon, kjo nuk funksionon. Do të thotë që nëse diçka nuk funksionon, ose thonë, na duhet që ta bëni këtë. Pra është cikël gjashtëjavor. Gjërat përditësohen në këtë cikël gjashtëjavor. Deri tash, teknologjia ushtarake përditësohej me vite e vite, por kjo tash është fluturim me shpejtësi marramendëse. Është thjesht e pabesueshme se si po ndryshon.
Mund të thuash në rregull, por rusët ende po përparojnë. Po përparojnë. Por ajo që është vërtet e pabesueshme është përzierja e sistemeve të istikameve të Luftës së Parë Botërore dhe të shekullit të 21-të.
Pra, në atë kuptim, shihet krejt çka ndodh, mund të goditet çdo gjë që lëviz, arsyeja pse rusët po përparojnë është sepse janë të përgatitur të sakrifikojnë mijëra e mijëra ushtarë. Dhe është thjesht e pabesueshme se sa shumë viktima mund të pësojnë, e sa janë rusët të përgatitur t’i pësojnë. Dhe ukrainasit thuajse nuk e kuptojnë. Thonë se thjesht i shohin këta ushtarë tek dalin dhe sulmojnë...
Surroi: …dhe futen në mullirin për të bluar mish...
Judah: ...tekstualisht dhe nuk është ekzagjerim kur e thonë. Është vërtet e pabesueshme. Por ky është kombinimi i teknologjisë së avancuar dhe i Luftës së Parë Botërore. Por kjo do të thotë që shumëçka që kemi menduar tradicionalisht për luftën ka ndryshuar.
Mënyra se si u zhvilluan luftërat këtu në Kosovë, në Bosnjë dhe Kroaci, në kuptimin se si u luftua, nuk është si 30 vjet më parë, por duket sikur ka qenë 300 vjet më parë, sepse teknologjia ka ndryshuar shumë.
Nuk është vetëm në tokë,në Detin e Zi. Mund të harrohet se ukrainasit e kanë dëbuar Flotën e famshme ruse të Detit të Zi nga pjesa e tyre e Detit të Zi. Dhe ajo që kemi parë tani dhe ajo që po shohim, kemi parë tankerë të sulmohen në dy javët e fundit, është zhvillimi i dronëve detarë. Mjete pa pilot, të cilat mund të përdoren ose si lundra vetëvrasëse, ose këto janë lundra që mund të përshtaten, të cilat mund të shkojnë rreth 100 km., dhe pastaj ka dronë fluturues, të cilët më pas ngrihen prej tyre dhe sulmojnë.
Kjo gjë po shkon tepër, tepër shpejt, por kjo do të thotë se anijet luftarake detare, kanë skaduar, apo siç i kemi parë deri tash, u ka kaluar koha. Kemi një garë moderne armatimi. Por pjesa më e rëndësishme e kësaj gare, në të cilën po garojnë ukrainasit, rusët, kinezët, amerikanët, të gjithë janë pas llojit të dronëve të automatizuar plotësisht me inteligjencë artificiale. Çfarë do të thotë kjo sot? Do të thotë që një person, një pilot, po e fluturon një dron. Ose në kompjuterin e tij, ose ka syze sikur po luan një videolojëra. Por përfundimisht, qëllimi është, ka pak inteligjencë artificiale që përdoret, por kjo është gjenerata e parë.
Por ajo që parashihet është se në fund një pilot do të jetë përgjegjës për 3,000 dronë. Njerëzit në këtë rajon duhet ta kuptojnë këtë, se një ditë mund një person do t’i ketë 3,000 dronë. E si të rrëzohen? Si mund t’i rrëzosh?
Nuk mundesh, është një botë e re. Ushtarakisht, është botë e re. Nuk i bën ushtarët të panevojshëm sepse ende ka nevojë për ta. Por, teknologjia është ndryshim...
Surroi: Është një luftë kundërsulmi.
Judah: Është, thjesht, pak a shumë, por po lëviz tepër shpejt.
Surroi: Nëse do të kishte një marrëveshje paqeje sot, jo një marrëveshje paqeje, por një marrëveshje që ndalon luftën, diçka si marrëveshja e Bosnjës, e cila nuk ishte një marrëveshje paqeje, marrëveshja e Daytonit, por në thelb diçka që ndaloi luftën dhe krijoi disa kushte për transformim paqësor...
Judah: Por nuk do të ishte si Bosnja, sepse ato territore nuk do të ishin pjesë e një shteti të bashkuar, ato territore të pushtuara nga Rusia.
Surroi: Jo, nuk do të ishin. Atë që mendova është se në kuptimin e këtyre territoreve, njihen territoret e marra me forcë, sikurse ndodhi në Dayton. Dhe kjo legalizon gjendjen faktike, përveç se ato territore i shkojnë Rusisë.
Judah: De facto, po. Sa u përket ukrainasve, ata nuk do ta pranojnë kurrë de jure se territoret i kanë kaluar Rusisë.
Surroi: Por çfarë rëndësie ka kjo, një marrëveshje e tillë, për Ballkanin Perëndimor dhe çfarë rëndësie ka për Evropën në përgjithësi?
Judah: Nuk e dimë ende, sepse nuk e dimë se çfarë do të jetë marrëveshja. Ka dallim të madh nëse ngrihen vijat dhe thjesht thuhet, de facto, nga njëra anë janë rusët, e në anën tjetër, Ukraina e mban kontrollin. Kjo është një gjë.
Nëse amerikanët, nëse Trumpi i detyron ukrainasit që fizikisht të tërhiqen nga pjesët e papushtuara të Donbasit në Ukrainën Lindore, në thelb është dorëzim...
Surroi: ...që është gjendja faktike, që është problemi aktual, midis Zelenskyt dhe Trumpit...
Judah: Mendoj se kjo është një nga çështjet më të mëdha. Është kur i detyron fizikisht të heqin dorë nga territori. Kjo është dorëzim.
Është si Pakti Molotov-Ribbentrop... kthim prapa në histori, në thelb, detyrim për t’u dorëzuar. Mendoj se kjo do të kishte pasoja të mëdha në vetë Ukrainën. Nuk e dimë se çfarë do të bënte ushtria. Nuk e dimë nëse njerëzit do ta pranonin këtë. Kjo do të kishte pasoja të jashtëzakonshme. Do të ketë pasoja për pjesën tjetër të Evropës dhe për Ballkanin Perëndimor...
Surroi: Si?
Judah: Para së gjithash, duhet të them se pushtimi fillestar në shkallë të plotë pati pasoja në Ballkanin Perëndimor në kuptimin që i dha shtysë zgjerimit, i dha pak jetë debatit të zgjerimit. Ndoshta jo për Kosovën, për arsye të ndryshme, por sigurisht për vendet si Shqipëria dhe Mali i Zi. Pra, kjo i dha jetë procesit, sepse papritmas, Moldavia, Gjeorgjia dhe Ukraina, u bënë shtete kandidate për në BE, pa qenë kurrë në agjendë për t’u bërë anëtarë potencialë. Kjo ndryshoi shumë.
Gjeorgjia është larguar të paktën për momentin, por Moldavia dhe Ukraina sigurisht që jo. Dhe mendoj se Moldavia është kandidate relativisht reale, veçanërisht pasi ka motrën e madhe Rumaninë për ta ndihmuar.
Nëse dhe kur të vijë armëpushimi, mendoj se do të varet nga lloji i armëpushimit. Nëse thjesht bëhet fjalë për ngrirje e vijave, kjo është një gjë. Nëse do të dukej si dorëzim ndaj Rusisë, kjo do të ketë pasoja krejtësisht tjera, kështu që nuk e dimë ende. Siç thamë, nuk do të merremi me parashikime. Më kujtohet shumë mirë se si në fillim të pushtimit më 2022, njerëzit thoshin se Rusia nuk do të pushtonte, sepse këta përsërisnin se nuk do të pushtonin, e ishte rrenë, dhe ata e bënë.
Pastaj njerëzit thanë se e tëra do të zgjaste tre ditë dhe se gjithçka do të mbaronte. Të gjitha ato parashikime ishin të gabuara. Pastaj ukrainasit i dëbuan rusët vitin vijues ose më vonë atë vit, dhe kthyen shumë territor, gjë që ishte gjithashtu e papritur. S’kam shumë qejf të bëj parashikime të tilla. Por qartë, ta kuptosh kërcënimin nga Rusia dhe të të thuhet përditë se ekziston kërcënimi nga Rusia, nga politikanët tanë, nga kreu i NATO-s, për shembull, duket sikur porosia po përçohet. Duket ndryshe, po përhapet qartësisht, me zë të lartë dhe të qartë në Poloni dhe shtetet baltike, në një masë më të vogël në Gjermani dhe Britani, por po përhapet.
Në Spanjë, nuk është aq e qartë, por mendoj se mesazhi i përgjithshëm dhe lufta hibride që Rusia ka zhvilluar në nivele relativisht të ulëta, sulmet kibernetike, fluturimet me dronë, si dhe angazhimi i adoleshentëve ose të rinjve nëpërmjet TikTokut dhe pagesa e tyre për të djegur ndonjë depo në Londër, në Poloni ose në Gjermani, këto gjëra janë mesazhi se kjo është serioze. Mendoj se po fillon të përhapet.
Surroi: Dhe po bëhet gjithnjë e më serioze, ndoshta për faktin se me Presidentin Trump, Evropa është bërë e vetëdijshme se nuk mund të mbështetet më te Shtetet e Bashkuara si garantuese e sigurisë.
Judah: Sigurisht, dhe Trumpi vazhdon ta thotë këtë. Po ke të drejtë. Shpenzimet ushtarake po rriten, siç duhet bërë. Dhe rreziku është se një armëpushim do të thotë që njerëzit mund të mendojnë se lufta ka mbaruar dhe mund të shtendosemi tash. Por sigurisht, kjo nuk do të ndodhë sepse një armëpushim do të jetë thjesht ndalje, ashtu siç e paramendojnë rusët, nëse pajtohen, e që për momentin nuk e kanë pranuar.
Por, nëse pajtohen, do t’i ktheheshin 2014/15-s, kur fillimisht morën Donjetskun dhe Krimenë. Mendoj se thjesht do ta llogarisin kohën dhe do të riarmatohen derisa të mund ta përfundojnë punën.
Surroi: Por a nuk është Perëndimi, a nuk është BE-ja e zënë në situatë paradoksale? BE-ja do që të jetë gjigant gjeopolitik, në thelb një faktor gjeopolitik. Do që të merret me Ukrainën ose është në një situatë në të cilën duhet të merret me Ukrainën, por nuk ka qenë në gjendje të merret me Kosovën e Serbinë. Bosnja-Hercegovina është e paralizuar prej kohësh.
Pra, është një çerek shekulli i tërë i shpenzuar ose i keqshpenzuar në Ballkanin Perëndimor, si mund ta projektosh pushtetin, nëse nuk mund ta zbatosh në oborrin tënd?
Judah: Ke të drejtë. Kjo është pyetja, 100%. Nuk kam përgjigje.
Ndoshta dokumenti i sigurisë kombëtare ka të drejtë kur thotë se udhëheqësve evropianë u ka munguar vetëbesimi. Ndoshta në këtë kuptim, kishte të drejtë. Kurse udhëheqësit evropianë... është gjithmonë e vështirë, janë 27 vende, 27 njerëz, nuk arrihet gjithmonë konsensusi.
Surroi: Dhe janë vazhdimisht dy persona që i kanë thënë Bashkimit Evropian... Vladimir Putin dhe Netanyahu kanë thënë, “pse doni të merreni me problemet tona, nëse nuk mund të merreni me problemet tuaja, në oborrin tuaj?”
Judah: Po, kjo është e vërtetë. Por, nga ana tjetër, paqja pak a shumë është ruajtur dhe shumë pak njerëz kanë vdekur. Ajo që po e thua është e vërtetë, por gjithashtu është e vërtetë se mund ta çosh kalin te uji, por s’mund ta detyrosh të pijë, siç themi ne.
Por dikur, nëse udhëheqësit e tre komuniteteve në Bosnjë, ose nëse udhëheqësit e Kosovës dhe të Serbisë nuk janë të gatshëm ose nuk duan të bëjnë kompromise të mëdha që ta arrijnë një marrëveshje, atëherë s’ke shumë për të bërë. BE-ja nuk mund të hyjë dhe të arrestojë njerëz dhe t’i zëvendësojë ata. Pra, pak mund të bëhet.
Surroi: Një nga gjërat që mund të ndodhë vitin e ardhshëm është një identifikim tjetër i Evropës që e kemi. Siç thotë strategjia presidenciale e SHBA-së, “ne nuk do të jemi garantuesi juaj i sigurisë”. SHBA-ja ka hyrë në garë të madhe me Kinën. Ajo kërkon stabilitet strategjik me Rusinë.
Dhe kjo e detyron kontinentin evropian që ta rimendojë sigurinë e vet, veçanërisht me luftën hibride dhe me kërcënimet që vijnë nga Rusia. A do të thotë kjo se nocioni i Evropës zgjerohet në siguri nga Britania e deri në Turqi?
Judah: Ne ende e kemi NATO-n, për aq sa ia vlen kjo, por siç e tha, me garancinë amerikane, që është në pikëpyetje tani. Nuk jam shumë i sigurt për Turqinë si të tillë, por besoj shihet qartë, e kemi parë javëve të fundit, po ndodhë përherë e më shumë.
Një nga efektet e luftës në Ukrainë ka qenë rikthimi i shtuar i Britanisë në politikën evropiane. Pra, kemi parë njerëz që flasin dhe veprojnë si “E3”, pra Gjermania, Franca dhe Britania. Në këtë kuptim, disi, mund të thuhet se gjërat po ndryshojnë dhe Britania është rikthyer. Dhe Britania është ende një vend i rëndësishëm në sigurinë, megjithëse padyshim që duhet të bëjmë shumë më tepër për t’u riarmatosur. Nuk e di për Turqinë si të tillë, por mendoj se sigurisht gjërat po ndryshojnë.
Surroi: Turqia ka qenë garantuese e sigurisë për Ballkanin Perëndimor. Ajo e sheh këtë si fushë të operacioneve të saj.
Judah: Po, por a ka shumë efekt? A ka shumë ndikim?
Surroi: Nuk e di, por një prani e kombinuar britanike dhe turke ka qenë në fakt një kërcënim për këdo që përpiqet ta bëjë Banjskën 2, 3 a çfarëdo që do të donte të bënte.
Judah: Si?
Surroi: Mendoj se ka një prani më të madhe të trupave britanike. Ka një prani më të madhe të trupave turke në komponentin e KFOR-it. Ata kanë patrulluar në veri. Ata shihen si forcë stabilizuese, si nga Kosova ashtu edhe nga Serbia. Ajo që po mendoja është, nëse kemi një nocion të zgjeruar të sigurisë së Evropës nga Britania dhe Turqia, që mbulon të gjithë atë zonë, si përkthehet kjo politikisht?
Judah: Nuk e di, nuk kam menduar për këtë…
Surroi: Nëse e ke një “E3”, siç tha, Britania në thelb ika udhëhequr përpjekjet për Ukrainën nga ana evropiane që nga ditët e para, apo jo? Çdo ditë ka gjithnjë e më shumë diskutime rreth sigurisë dhe mbushjes së zbrazëtirave.
Judah: Nuk jam i sigurt, kam qenë aq i përqendruar në Ukrainë, nuk kam ndjekur saktësisht se çfarë ka ndodhur këtu, por njerëzit po e kuptojnë se boshllëqet janë të mëdha dhe po fillojnë t’i mbushin ato.
Për shembull, në anën tjetër të Evropës, në Irlandë, e cila është padyshim anëtare e BE-së, por nuk është anëtare e NATO-s dhe ka një lloj ushtrie mikroskopike, dhe asnjë forcë detare apo ajrore, irlandezët kanë nisur të mendojnë, teksa përpara mendonin se “jemi buzë Atlantikut, jemi praktikisht në Atlantik, askush nuk do të na shqetësojë”. Përnjëherë kanë zbuluar se janë cenueshëm për shkak të gjitha kabllove nënujore që lidhen me Irlandën dhe pjesën tjetër të Evropës, dhe shumë prej kompanive amerikane të teknologjisë, janë të vendosura në Irlandë. Dhe ata janë të cenueshëm dhe do të duhet të bëjnë diçka për këtë punë, qoftë vetëm ose edhe me mbështetjen britanike.
Pra, jemi duke e zbuluar se ka shumë zbrazëtira në sigurinë tonë. Për shembull, rreth vetë Britanisë, kohët e fundit ka pasur shumë raportime për një anije spiune ruse të quajtur “Jantar”, që po rrezatonte laser në aeroplanët e Forcave Ajrore Mbretërore në javët e fundit, se besohej se po vëzhgonte se ku saktësisht gjendeshin këto kabllo nënujore. Pastaj kuptuam se sa, në aspektin e sigurisë, kanë ndryshuar dhe po ndryshojnë gjërat.
Nuk ka të bëjë vetëm me tanket dhe aeroplanët, ka të bëjë me mbrojtjen e gjërave siç janë kabllot nënujore. Nëse priten kabllot, atëherë gjithçka do të ndalet, apo jo?
Surroi: Nise të vije në Kosovë kur e binde “The Economist” se diçka po ndodhte këtu, që ishte fillimi i luftës.
Judah: Ishte fillimi i luftërave në ish-Jugosllavi, jo fillimi i luftës këtu.
Karriera ime filloi në Rumani në vitin 1990, menjëherë pas revolucionit. Pra, Rumania ishte një rrëfim i mirë për një vit. Pastaj, më 1991, filluan të ndodhnin gjëra në Slloveni dhe Kroaci. Atëherë punoja për “The Times”, ata më dërguan këtu. Më pas, përfundimisht nuk shkova më kurrë, nuk u ktheva në Rumani.
Erdha të jetoja në Beograd për pak kohë, për disa vjet.
Por herë pas here arrija t’i bindja redaktorët që të më lejonin të vija në Kosovë, që ishte një vend shumë i çuditshëm në vitet ‘90. Nuk ndodhte shumëçka, gjithçka ishte represion. Rugova qarkullonte në “Audinë” presidenciale si president, duke dhënë intervista si president nga kasollja e atëhershme prej druri e Klubit të Shkrimtarëve apo Shoqata? Ishte shumë surreale. Pastaj u mbajtën referendume dhe u mbajtën zgjedhje dhe serbët nuk po bënin shumë. Por Rugova nuk donte luftë dhe as serbët nuk donin luftë.
Qartazi gjërat ndryshuan më vonë. Por në gjysmën e parë të viteve ‘90, ishte një vend shumë i çuditshëm.
Surroi: Pra, atëherë ishe i ri. Ende je i ri. Por si ka mundësi që 30 vjet më vonë të kemi ende një konflikt të papërfunduar?
Judah: Ekziston një mit se nuk ka zgjidhje ushtarake për konflikte, por në fakt ka zgjidhje ushtarake për shumë konflikte, ku njëra palë mposhtet, pala tjetër nuk mposhtet, dhe pastaj, në luftërat e ish-Jugosllavisë, serbët u mposhtën në Kroaci...
Surroi: ...dhe Slloveni...
Judah: ...dhe Slloveni. Në Bosnjë dhe në Kosovë, realisht nuk ishte kështu.
Surroi: Në Kosovë ishte një marrëveshje formale ushtarake teknike, siç quhej, për tërheqjen e të gjitha forcave.
Judah: Është e vërtetë, por në esencë nuk ishte përfundimtare në kuptimin që ju ende keni një prani të madhe serbe.
Surroi: Por u përkthye politikisht në Rezolutën 1244 të KS të OKB-së që krijoi këtë mit të dyfishtë të pranisë serbe këtu.
Judah: Mendoj se pjesërisht problemi është se nuk keni pasur udhëheqës të përgatitur ta pranojnë realitetin... kjo nuk është fjala e duhur, por që gjithmonë mendojnë se për gjërat mund të…
Surroi: Të arrihet pajtueshmëri...
Judah: Po, pajtueshmëri, por edhe në vitin 1999, kishte njerëz që mbaj mend t’i kem intervistuar, Aleksa Djilas, historiani, djali i Milovan Djilasit, i cili më 1995, tha: “Sot Serbia është e dobët dhe Rusia është e dobët, por nuk do të jetë kështu përgjithmonë, duhet të kuptojmë, duhet të mendojmë për të ardhmen”. Dhe në këtë kuptim, ai kishte të drejtë. Dhe besoj se shumë njerëz mendojnë kështu.
Dhe pastaj shih çfarë ndodhi në Azerbajxhan dhe Nagorno-Karabah. Gjërat ndryshuan gjatë 35 viteve dhe përfundimisht armenët u dëbuan nga Nagorno-Karabah.
Surroi: A mendon se kjo është mënyra e të menduarit në Rusi dhe Serbi?
Judah: Po, mendoj me siguri se ka disa njerëz që mendojnë kështu. Situatat e luftës nuk janë të njëjta, por jam i sigurt se ka disa njerëz në Serbi që mendojnë..., azerbajxhanasit thjesht qëndruan aty për 35 vjet dhe u përgatitën për 35 vjet. Gjërat ndryshuan, sepse Azerbajxhani u bë i pasur dhe Armenia u varfërua, por Azerbajxhani kishte...
Surroi: ...naftë dhe gaz...
Judah: Po, por ata kishin edhe një popullsi shumë më të re dhe Armenia kishte një popullsi më të vjetër, gjërat ndryshuan, bile Alijev madje i tha diçka Vuçiqit për...
Surroi: ...durimin strategjik...
Judah: Durimin strategjik, pikërisht. Pra, jam i sigurt se ka njerëz që mendojnë kështu në Serbi, “kjo është situata tani, por kush e di se si do të jetë në të ardhmen”.
Surroi: Nëse Serbia do të kishte naftë dhe gaz, a duhet të kishim më shumë frikë?
Judah: Po, por nëse NATO dobësohet fatalisht nga rezultati i luftës në Ukrainë dhe nga një ndryshim qëndrimi dhe ideologjie amerikane, atëherë kushedi se çfarë do të ndodhë në të ardhmen. Nuk e dimë. Nuk mund të parashikojmë.
Surroi: Pra është ende një kërcënim për sigurinë.
Judah: Po, sigurisht që është një kërcënim për sigurinë. Deri tani, çdo vit, ka pasur raportime se Serbia po grumbullon trupa në kufirin e Kosovës dhe se do të përpiqet të pushtojë veriun, gjë që ka qenë gjithmonë absurde ngase ju kishit garancinë e NATO-s. Por, nëse gjërat ndryshojnë rrënjësisht brenda NATO-s dhe Serbia forcohet, dhe ndoshta një ditë ata do ta bëjnë këtë dhe do të vënë bast se amerikanët nuk do të bëjnë asgjë. Fundja, nëse gjërat do të kishin qenë ndryshe, nëse Trump do të kishte qenë president në vitin 1995, atëherë ose në vitet ‘90, situata në Kosovë do të ishte shumë ndryshe. Do të ishit ende pjesë e Serbisë, mendoj.
Nuk do të ndodhte, më 1991, paralajmërimi i famshëm i Krishtlindjes ku amerikanët e paralajmëruan Serbinë që të mos përdorte forcën në Kosovë. Dhe nuk do të kishte pasur më 1999 bombardime, sepse amerikanët do të kishin thënë, siç thuhet në dokumentin e ri të sigurisë kombëtare, se ajo që ndodh në Kosovë nuk na prek. Pra, nuk na intereson se çfarë ndodh atje. Atëherë pse duhet të përfshihemi?
Surroi: SHBA-ja u përfshi sepse ishin kohërat e botës unipolare, në të cilën SHBA-ja ishte fuqia e vetme.
Judah: Dhe tani jetojmë në një botë tjetër. Ajo gjithashtu mendonte se ekzistonte një e drejtë për të mbrojtur dhe ne duhet ta bëjmë, duhet, por ajo ideologji, ajo mënyrë e të menduarit është zhdukur.
Surroi: Edhe kjo është pjesë e unipolaritetit. Është fituesi i Luftës së Ftohtë që papritmas trashëgon të gjitha përgjegjësitë morale.
Tash erdhi koha të ta kaloj udhëheqjen e kësaj bisede.
Judah: Një nga arsyet pse kam ardhur këtu është sepse Kosova është anashkaluar “The Economist”. Pra, dua të shkruaj një artikull për “The Economistin”. Dhe, ka pasur një arsye për këtë. Nuk është veç Kosova e anashkaluar. I gjithë Ballkani Perëndimor është anashkaluar disi, sepse që nga viti 2022, Ukraina praktikisht ka tërhequr të gjithë hapësirën, energjinë, financat dhe gjëra të tjera. Por tani redaktorët donin të dinin se çfarë po ndodh në Ballkan.
Javën e kaluar bëra një intervistë me Edi Ramën dhe tani jam këtu. Pra, cilat janë gjërat më të rëndësishme që duhet të di? Patët zgjedhje në shkurt të këtij viti dhe dështuat ta formonit qeverinë, madje ta formonit kuvendin në pjesën më të madhe të vitit. Pra, çfarë ndodhi? Pse ndodhi kjo?
Surroi: Në një kontekst më të gjerë, Kosova është ende një konflikt i papërfunduar me Serbinë, dhe kjo dikton shumë politikë brenda saj. Ndodhi sulmin në Banjskë dy vjet më parë, në të cilin njësitë paraushtarake donin ta nisnin një kryengritje që, në një farë mënyre, do ta izolonte pjesën veriore të vendit dhe do ta fuste ose brenda Serbisë ose do ta afronte me Serbinë.
Pra, ishte një ndërhyrje e tipit rus, e burrave të vegjël të gjelbër në atë kohë. Kështu që kjo u pengua falë, në pjese të madhe, të mbështetjes perëndimore, inteligjencës dhe KFOR-it, etj.
Përbrenda, kemi pasur një moment revolucionar në të cilin një lëvizje e re, Lëvizja Vetëvendosje, mori 51% të votave disa vite më parë. Ajo e çrregulloi rendin e vjetër politik, dhe tani jemi në një gjendje evolucionare në të cilën, lavjerrësi po vjen në qendër ose po përpiqet të arrijë në qendër, ku çasti revolucionar duhet t’i përshtatet realitetit të tanishëm. Pra, kjo do të thotë të përpiqemi të krijojmë kushte për një koalicion qeverisjeje në të ardhmen.
Judah: Pse atëherë nuk ishte e mundur të formohej një koalicion vitin e kaluar?
Surroi: Duket se ka shumë pakënaqësi mes palësh. Mosbesim. Pra, thjesht, mungoi kimia.
Judah: Pra, më parë ishin çështje personale sesa ideologjike apo...
Surroi: Mund të ketë qenë edhe ideologjike. Ashtu si me çdo moment revolucionar, ai nxjerr në pah emocione dhe tani emocionet duhet të stabilizohen në shoqëri brenda të gjitha partive dhe të shohin si t’i projektojnë interesat e tyre dhe të projektojnë se si mund t’i çojnë përpara më së miri interesat e tyre politike dhe interesat e vendit.
Judah: Nëse ishte një moment revolucionar, atëherë VV-ja sundoi e vetme për disa vjet. Çfarë prodhoi ky moment revolucionar?
Surroi: Krijoi një klimë besimi në institucione në kuptimin që nuk e sheh korrupsionin si diçka normale të lidhur me pushtetin. Pra, ka shumë më pak korrupsion në shoqëri sesa ka ekzistuar më parë. Dhe kjo rriti besimin në qeverisje. Si një qeverisje e tillë me duar të pastra.
Gjithashtu u përball me një krizë sigurie në një mënyrë shumë të vendosur. Dhe për këtë arsye, tani kemi një situatë sigurie shumë më të mirë se kurrë më parë në veri, që janë kushte për një situatë më të mirë politike. Kjo është ana pozitive. Imazhi i Kosovës ka ndryshuar për të mirë në vitet e para. Sigurisht, me problemet e sigurisë, ka pasur njëfarë skepticizmi, veçanërisht në Perëndim, për veprimet e kësaj qeverie në veri. Por në përgjithësi, ekziston një perceptim më i mirë për Kosovën sesa më parë.
Judah: Perceptim më i mirë i Kosovës se më parë?
Surroi: Në treguesit e sundimit të ligjit dhe treguesit e qeverisjes dhe tregues të tjerë, të drejtave të njeriut, etj.
Judah: Po jo edhe në aspektin e gazetarisë dhe lirisë së medias.
Surroi: Nuk janë, dhe ky është një vlerësim shumë i çuditshëm, sepse në vlerësimet e fundit, Kosova ishte...
Judah: Po flasim për Reporterët pa Kufij, vetëm për sqarim...
Surroi: Herën e parë që ndodhi rënia ishte me protestat në veri, në të cilat gazetarët u rrahën, u thyen kamerat dhe makinat në vitin 2023. Dhe kështu, në mënyrat se si matet siguria, kjo u bë rrezik për jetën.
Nuk mendoj se vlerësimi është i saktë. Mendoj se ka një liri shprehjeje më të madhe këtu dhe mundësi më të mëdha sesa ndoshta në të gjithë rajonin. Pjesërisht kjo është edhe për shkak se kemi një sistem politik që nuk krijon një qeverisje të fortë njëpartiake, ndryshe nga vendet e tjera.
Prandaj, nuk mendoj se është e drejtë që Kosova të renditet nën Serbinë për sa i përket lirisë së shprehjes.
Judah: Duke iu kthyer zgjedhjeve të 28 dhjetorit, a ka ndonjë arsye për të besuar se rezultati do të jetë dukshëm më ndryshe? A do të kthehet VV-ja në partinë e shumicës apo s’ka gjasa?
Surroi: Projeksionet që i kam parë e mbajnë atë në vendin e parë, me një diferencë më të gjerë ose me një diferencë të gjerë siç kishte më parë. Gjëja e rëndësishme është se Kosova duhet të ketë një qeveri deri në fund të shkurtit. Përndryshe, nuk ka një buxhet për të punuar.
Pra, kjo është një nxitje e fortë për të gjitha partitë për të gjetur një zgjidhje të shpejtë për qeverinë. Sigurisht, rezultatet do të diktojnë shumë nga zgjedhjet racionale të partive.
Judah: Por nëse nuk mundën të formonin një koalicion vitin e kaluar, pse duhet ta formonin deri në shkurt, edhe nëse është çështje buxheti?
Surroi: Ekzistojnë disa forma të formimit të qeverisë, dhe VV-ja mund të mendojë se do ta ketë shumicën për ta formuar atë në koalicion me pakicat. Ky mund të jetë një opsion. Mundësi të tjera janë që partitë e ndryshme të kenë rezultate të ndryshme. Do të varet nga rezultatet. Por cilado qofshin rezultatet, të nesërmen do të ketë një nxitje shumë të fortë për t’u përballur me realitetin.
Judah: A mendon se pas gjashtë muajsh Albin Kurti do të jetë ende kryeministër dhe do të jetë kryeministri që do të udhëheqë një qeveri koalicioni dhe se do të zgjidhet një president i ri? Dhe nëse po, kush do të ishte ai?
Surroi: Është pyetje që nuk jam i sigurt se e ka vendin në këtë podcast, por mendoj se ka mundësi të mëdha që ai të jetë kryeministër. Dhe mendoj se ka mundësi të mëdha që partitë të arrijnë një marrëveshje rreth presidentit të ardhshëm.
Judah: Nëse do të isha votues, do të mendoja, a është përmirësuar jeta ime, veçanërisht situata ime ekonomike, në vitet e fundit? A është përmirësuar jeta për shumicën e njerëzve në vitet e fundit?
Surroi: Varet nga treguesit. Treguesit që paraqiten, treguesit makrofinanciarë, tregojnë rritje ose tregojnë aktivitet të fuqishëm ekonomik, qarkullim më të madh të parave në shoqëri.
Nuk jam shumë i sigurt nëse kjo reflektohet te popullsia për sa i përket përballjes me çmimet dhe tjera Çmimet e përballueshme është diçka që tingëllon mirë në SHBA dhe diçka që do ta diktonte politikën. Besoj se do të arrijmë në pikën kur çmimet e përballueshme do të jenë pjesë e politikës sonë dhe në Evropë në përgjithësi.
Dy gjërat e tjera që duhet të merren parasysh janë se Kosova nuk ka sistem të sigurimeve sociale, siç kanë vendet e Evropës Perëndimore ose vendet evropiane në përgjithësi. Dhe ky është një disavantazh i madh për shoqërinë dhe për të gjitha qeveritë që kanë qenë në pushtet, duke mos qenë në gjendje të krijojnë një sistem me anë të të cilit, shëndetësia dhe sigurimet sociale do të integrohen në një. Pra, shumë nga kostot dhe problemet e lidhura me kostot për qytetarin e zakonshëm kanë të bëjnë me shëndetin, me njerëzit që shkojnë në pension dhe fitojnë maksimumi 190 euro nga një pension. Pra, këto janë gjëra që, dhe me moshën që zgjatet, me vitet e jetesës që zgjaten, këto pjesë të shoqërisë ndihen ndoshta më të cenueshme se më parë.
Judah: A do të ndikojë kjo në mënyrën se si votojnë? A do të besojnë se një parti do të jetë në gjendje të bëjë më shumë?
Surroi: Nuk e di. Do ta shohim këtë.
Judah: A ka ndonjë gjë tjetër që duhet të di para zgjedhjeve?
Surroi: Mendoj se ajo që e kam ngritur disa herë me njerëz që vijnë nga jashtë ishte se kemi pasur një krizë politike që ka zgjatur gjatë gjithë vitit. Dhe është hera e parë në jetën tonë që kemi pasur një krizë politike që nuk ka qenë e dhunshme. Nuk prodhoi asgjë që do të dëmtonte dikë drejtpërdrejt në rrugë dhe do të krijonte frikë, etj. Pra, kjo në fakt, për mua, përkthehet në aftësinë e shoqërisë për t’i përballuar krizat politike si një shoqëri moderne evropiane... nejse, mund të dalësh me një shembull tjetër. Mund të thuash se në një shoqëri moderne evropiane do të ketë njerëz që protestojnë në rrugë për mosformimin e qeverisë. Por nëse do të kishte një shumicë kritike njerëzish që do ta shihnin këtë si rrezik për demokracinë, ata do të dilnin në rrugë. Thjesht e konsideronin si një nënprodukt negativ të demokracisë.
Judah: Vetëm një pyetje të fundit mbi këtë temë.
Rrugës nga aeroporti në qendër të Prishtinës, shihen ndërtime dhe ndryshime masive që kanë ndodhur gjatë viteve të fundit. Dhe është joshëse të mendosh se kjo është Kosova e re, gjërat po ecin përpara, njerëzit po shikojnë përpara.
Por në të vërtetë, kur flas me njerëz, e kuptoj se e kaluara, hija e së kaluarës ende rri pezull mbi Kosovën. Dhe siç e përmende, ngjarjet në Banjskë e kanë vënë këtë në qendër të vëmendjes.
A kam të drejtë kur them se Kosova dhe Serbia janë ende pengje të së kaluarës?
Surroi: Po. Ne jetojmë në rrëfime lufte, rrëfime të kulturës së luftës. Shoqëritë tona janë thellësisht të zhytura në këtë, në këto rrëfime.
Prandaj, një nga arsyet shtytëse që të dyja shoqëritë të arrijnë një marrëveshje për të jetuar së bashku si dy vende demokratike të njohura reciprokisht, është se shtysa duhet të jetë më e fuqishme sepse kjo çliron shumë energji në shoqëri dhe ndryshon perspektivën. Përderisa ne e shohim Serbinë si një kërcënim për sigurinë dhe një armik historik, kjo do të marrë oksigjenin politik dhe shumë nga imagjinata jonë.
Dhe anasjelltas, Serbia, aty ku identiteti dhe gjuha u ndërtuan rreth mitit të Kosovës dhe me luftërat e shpërbërjes së Jugosllavisë, është zhytur edhe më shumë në narrativat e luftës dhe kulturës së luftës. Shoqëria serbe duhet të lirohet nga kjo.
Judah: Por deri diku, u shërben politikanëve të të dyja palëve që të vazhdojnë kështu, apo jo?
Surroi: Nuk jam i sigurt. Nuk mendoj se fëmijët tanë në Kosovë duan ta konsumojnë më këtë. Nuk jam i sigurt nëse kjo do të jetë... nëse krahason periudhën e Luftës së Dytë Botërore, kjo është 25 vjet pas luftës. Kjo do të ishte krahasimisht viti 1970. Më 1970, ne ishim të interesuar për futbollin dhe rock’n’rollin dhe të gjitha këto gjëra. Ishte një revolucion në shoqëri që ndryshoi perspektivat në të gjithë Evropën. Dhe kjo ndodhi edhe në Kosovë.
Kishte një shkallë nacionalizmi për shkak të konfliktit me Serbinë. Por në të vërtetë retorika e luftës nga Luftae Dytë Botërore nuk ekzistonin në atë masë. Shikonim filma partizanë, etj., por kjo ndodhi sepse nuk kishte më shumë filma hollivudianë.
Pra, shoqëria po ndryshon. Mendoj se do të vijë një moment, por përsëri, duhet ta kalojmë këtë shumë shpejt, sepse duhet të fillojmë, në të gjithë Ballkanin Perëndimor, një mënyrë krejtësisht të re komunikimi.
Kjo është e vërtetë për shoqëritë e ngatërruara në këto narrativa, që ishin Serbia, Bosnja, Mali i Zi dhe ne në Kosovë. Pra, këto janë konflikte të papërfunduara që duhet të përfundojnë duke vendosur paqe dhe bashkëpunim.
Faleminderit, Tim, që erdhe. Ka qenë një kënaqësi.
Judah: Faleminderit që më ftove.
Surroi: Dhe shpresoj të të shoh së shpejti.
Judah: Shpresoj të kthehem më shpesh në Kosovë dhe në rajon tani, sepse, siç thashë, është lënë pas dore nga The Economist dhe botimet në përgjithësi dhe media në përgjithësi për shkak të Ukrainës.Por sidomos, shpresoj, nëse së shpejti do të ketë armëpushim në Ukrainë, atëherë do të ketë më shumë hapësirë dhe më shumë interes për rajonin nga redaktorët dhe gazetarët.