Dhëndri i Trumpit dhe ora historike e Serbisë

Shtatmadhoria e Ushtrisë në Beograd po ruhet si kujtesë, por problemi për Jared Kushner, Serbinë dhe të gjithë fqinjët e Serbisë është se ende nuk është përcaktuar se çfarë duhet të kujtojë?

1.

Dhëndri i presidentit Trump për një çast ishte afër që të përcaktojë një dilemë të thellë e të rëndë historike serbe.

Rrëfimi filloi para disa vjetësh, kur Donald Trump, atëbotë në cilësi të investitorit, kishte kërkuar një vend në Beograd për të ndërtuar një hotel me emrin e tij, pjesë të zinxhirit global. Ideja fillestare ishte shpënë përpara nga ai që dikur do të bëhej njeri i afërt në punë sigurie e punë të jashtme, Richard Grenell - jo shumë larg pas kohës kur ishte përfshirë në çështje tjetër patundshmërie, zbatimin e dëshirës së ndërsjellë të presidentëve të Serbisë e Kosovës për t’ia dhënë një pjesë të territorit të Kosovës Serbisë. Dhe më vonë ishte zhvilluar në pjekuri kur Jared Kushner në krye të një fondi investiv (me shuma të konsiderueshme parash saudite) formalizoi, në të njëjtën kohë kur edhe me projektin e ishullit të Sazanit me kryeministrin Rama, parakontratën për ndërtimin e një objekti reprezentativ shumëfunksional në atë që ishin gërmadhat e Shtatmadhorisë së ushtrisë jugosllave, pastaj të Serbisë e Malit të Zi dhe së fundmi Serbisë.

Objekti i Shtatmadhorisë, i bombarduar më 1999 nga NATO-ja, u vu nën mbrojtje si objekt kulture më 2005. Për t’ia dhënë në shfrytëzim kompanisë së Kushnerit, Serbia duhej ta hiqte këtë objekt nga lista e objekteve të mbrojtura kulturore e në vend të procedurës së rregullt ligjore, prokurori i shtetit pretendon se kjo u bë në formë joligjore, ngriti çështjen ndaj katër zyrtarëve, përfshirë edhe një ministër të Qeverisë dhe në fund zëdhënësi i Kushnerit deklaroi se nuk do të vazhdonte me projektin.

Dilema, së paku shikuar nga sytë amerikanë, do të ishte se a duhet që Serbia të heqë dorë nga një objekt kujtese në mënyrë që të ndërtohet një objekt i vlefshëm komercial, i cili po ashtu ka vlerë të shtuar të të treguarit konsideratë për një investim amerikan, madje një të afërt me presidentin e vendit? Nëse kjo ishte dilema, atëherë ajo u zgjidh, qoftë edhe përkohësisht: Serbia e ruan kujtesën në vend të investimit amerikan.

2.

Por, rrëfimi është më i ndërlikuar se kaq dhe në të ka kthesa të dilemave morale të një trileri historik, që shtron pyetjen se çka saktësisht do mbajtur mend?

Objekti i Shtatmadhorisë u ndërtua në 1963, pas ftesës që APJ ua kishte bërë më 1954 nëntë arkitektëve të Jugosllavisë për ndërtimin e objektit. Arkitekti Nikolla Dobroviq, ish-partizan, ofroi vizionin e tij modernist (që më vonë do të quhej brutalizëm jugosllav) të dy objekteve që përbëjnë një V, simbolizim i kanionit të Sutjeskës, njërës prej betejave vendimtare të partizanëve të Titos gjatë Luftës së Dytë Botërore. Simbolika e mëtejme ishte edhe në faktin se ky objekt vendosej përballë atyre neoklasike të Mbretërisë të Serbisë e Jugosllavisë që ishin pjesë tashmë të kompleksit qeveritar.

Objekti mbijetoi shtetin dhe kur u bombardua nga NATO-ja më 1999 (më 30 prill dhe 8 maj) ishte Shtatmadhoria e RFJ-së. Kur u vu nën mbrojtje si objekt kulture ishte Shtatmadhori e Serbisë dhe Malit të Zi dhe në fund u bë pronë e Serbisë.

Cila nga kjo periudhë do mbajtur mend? Cilëndo do rikujtuar dhe respektuar?

Kjo çështje fillimisht doli në shesh herën e parë kur u përfol mundësia e rrëzimit të objektit, meqë njëra anë e tij ishte rrezik të shembej. Reagimi i parë ishte i veteranëve të Luftës së Dytë Botërore, të cilët insistuan që objekti duhet të ruhet meqë simbolizon Sutjeskën, luftën antifashiste dhe rrugën e painkuadruar që kishte zgjedhur Jugosllavia. Dhe kjo ndodhte në vitin 2013, kur Jugosllavia e atyre partizanëve ishte shembur me sulmin e furishëm të nacionalizmit serb të identifikuar me Slobodan Milosheviqin. Për më tepër, objekti u bombardua nga NATO-ja mu ngase ecja historike shkatërrimtare e nacionalizmit serb kishte mbërritur që të kërcënonte me gjenocid qytetarët e Kosovës. Shtatmadhoria në Beograd nuk simbolizonte më 1999 luftën kundër fashizmit, ishte shndërruar në simbol të vetë fashizmit, kësaj here serb.

3.

Por, ky mund të jetë vetëm njëri prej interpretimeve. Për dallim prej ish- partizanëve dhe kujtesën e tyre për luftën antifashiste apo për një kosovar të rëndomtë dhe kujtesën e luftës së NATO-s kundër fashizmit serb, për qytetarët e Beogradit hapësira interpretative e kujtesës është tjetërfare.

Pas rënies së Milosheviqit, për një pjesë jo të vogël të sferës publike ndërtesa e Shtatmadhorisë u shndërrua në një pikë që përcakton rolin dhe identitetin e Serbisë në botën bashkëkohore. Për politikën, e identifikuar rreth presidentit Vuçiq, e këtu hyjnë edhe kundërshtarët e tij nga sfera e nacionalizmit serb, Shtatmadhoria është simbol i rezistencës serbe ndaj fuqive të mëdha, madje më të madhes së asaj kohe, NATO-s. Për një pjesë tjetër të politikës, që nuk janë të të njëjtit mendim me presidentin Vuçiq dhe që janë properëndimorë, Shtatmadhoria e bombarduar është simbol i viktimizimit të popullit serb, një populli të vogël karshi fuqive më të mëdha të njerëzimit. Për një shumicë dërrmuese të qytetarëve Shtatmadhoria e bombarduar, një objekt në qendrën e kryeqytetit, përfaqësohet si një padrejtësi, si një pyetje : “Si është e mundur që i vetmi kryeqytet evropian i bombarduar pas Luftës së Dytë Botërore në Evropë të jetë Beogradi?”

Kjo pyetje megjithatë nuk është shtruar dhe nuk është shtruar në kontekstin e pyetjes vijuese, që do të ishte, “meqë kemi qenë të bombarduar, çka është ajo që duhet ta ruajmë nga kjo periudhë dhe pse?”

Me këso dileme është ballafaquar Berlini, për shembull. Në vitet pesëdhjetë të shekullit të kaluar u vendos që kisha Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche pjesërisht apo në masë të madhe e shkatërruar nga bombardimet e forcave aleate në Luftën e Dytë Botërore të mos rrënohet e as mos të rindërtohet, por që afër saj të ndërtohet një kishë e re. Në këtë mënyrë do të zhvillohej dialogu mes kujtesës dhe të tashmes, kujtesës së pasojave të militarizmit dhe të rilindjes së një populli demokratik. Por, kjo qe e mundur si pjesë e një trajtimi kolektiv me të kaluarën, në të cilën populli gjerman zhvilloi ligjërimin e përgjegjësisë e jo viktimizimit: Kisha qe bombarduar si ndëshkim, ngase nazizmi kishte filluar dhe udhëhequr Luftën e Dytë Botërore, duke përfshirë gjenocidin në të.

4.

Dr.Filip Ejdus, një studiues eminent në Serbi, konstatoi në një studim të thelluar dhe jokonvencional para disa vjetësh se objektet si ky i Shtatmadhorisë shndërrohen në pjesë të rrëfimit identitar të shtetit dhe mu nga kjo arsye çështja e ardhmërisë së tij fiton edhe më shumë rëndësi se “një grumbull gurësh”. Më 2017 ai shkruante  se “ ndërtesa ka mbetur në "një gjendje të braktisur", pasi dy opsionet - ta rindërtonin dhe ta hiqnin - e kanë kërcënuar në mënyrë të barabartë identitetin e Serbisë. Shteti fillimisht kishte shmangur trajtimin e ndërtesës, sepse nuk ishte në gjendje të vendoste se cilën histori të vetvetes të "tregonte".”

Asokohe dilema kishte qenë se a mundet Serbia të “tregojë” me ndërtesën se është edhe “viktimë e NATO-s” dhe njëkohësisht se dëshiron t’i afrohet NATO-s.

Kjo qe dilemë e vogël krahasuar me atë që do të duhej të ishte në një model gjerman të ballafaqimit me të kaluarën, e që do të tingëllonte me “a mund të tregojë Serbia përgjegjësinë për luftërat kundër popujve të tjerë dhe botës së civilizuar duke e ruajtur Shtatmadhorinë e bombarduar si një simbol të kohës që nuk duhet të përsëritet asnjëherë më, si një simbol i paqes që do kërkuar me popujt e ish-Jugosllavisë?”

Jared Kushner ishte afër që të largonte fare këto dilema. Po ta ndërtonte hotelin Trump, rrëfimet do të iknin (përkohësisht) nga ndërtesa e Shtatmadhorisë në ardhmërinë e pamjeve luksoze. Me tërheqjen e projektit të tij, rrëfimet dhe dilemat tash mbeten ende aty, në kalbjen e mosballafaqimit me të kaluarën.