Çdo medalje ka dy anët e saj. Ashtu edhe kjo krizë...

Virusi Covid-19 që shpërtheu në Wuhan të Kinës dhe për pak javë përfshiu globin, duke shkaktuar njërën nga pandemitë më të mëdha të historisë moderne, solli me vete një krizë të re globale ekonomike, e cila po shndërrohet në krizën më të ashpër që nga Depresioni i Madh i viteve ‘30 të shekullit të kaluar. Gjykuar nga historia, krizat, qofshin ato shëndetësore a ekonomike, apo si në këtë rast të dyja bashkë, mund të sjellin edhe një krizë globale politike me pasoja vështirë të parashikueshme.

Çdo medalje ka dy anët e saj. Ashtu edhe kjo krizë. Për shkrimtarin zviceran Max Frisch krizat janë një gjendje produktive, nëse atyre u hiqet shija e katastrofës. Vetë fjala krizë në alfabetin kinez përbëhet nga dy shenja: njëra për rrezikun dhe tjetra për shansin. Pra, si rezultat tjetër i kësaj krize mund të dalin disa aspekte pozitive, që mund të lehtësojnë sfidat me të cilat ballafaqohet ekonomia globale tash e sa decenie. Krizat pra, ofrojnë shanse për të mirën dhe për të keqen, për vesin dhe për virtytin. Nga to do të ketë humbës, por mund të ketë edhe fitues. Sot, shansin e tyre po e shohin si sistemet liberale demokratike ashtu edhe ato antidemokratike e autokratike, si ekonomia e lirë e tregut ashtu edhe etatizmi, si globalizimi ashtu edhe rinacionalizimi e regjionalizimi.

Mjafton një vështrim sipërfaqësor në mediat botërore për të parë përfaqësuesit e të gjitha këtyre drejtimeve duke argumentuar për njërën apo tjetrën anë, me synimin se mund t’ua japin drejtimin e duhur ideologjik zhvillimeve të ardhshme shoqërore sipas shijeve të tyre. Debati kryesor, megjithatë, vërehet në dy drejtime kryesore: ekonomia e tregut apo etatizmi dhe globalizimi apo deglobalizimi, ku përfshihet edhe çështja e digjitalizimit.

Ekonomia e tregut apo etatizmi

Përderisa qarqet kryesisht të majta fajësojnë “mendësinë neoliberale“ edhe për këtë krizë dhe kërkojnë një rol më të shtuar të shtetit në ekonomi, qarqet liberale argumentojnë ndryshe. Ato janë të mendimit se kriza ekonomike aktuale është pikërisht produkt i etatizmit të shfaqur pas krizës 2008, kur me ndërhyrje të centralizuara, kryesisht nga Bankat Qendrore, u futën shuma marramendëse të parasë së lirë në treg, për të mbajtur në jetë shtete a ndërmarrje, të cilat në rrethana të ekonomisë së tregut nuk do të mund të mbijetonin financiarisht. Me politikat e tyre dorëlira monetare Bankat Qendrore mënjanuan mekanizmat e tregut – ofertën dhe kërkesën – pamundësuan zgjidhjen e krizës në mënyrë të natyrshme dhe vetëm sa ashpërsuan dhe vonuan artificialisht zhvillimin e saj.

Shtypja e parasë

Prolongimi i zgjidhjes së krizave përmes shtypjes së parasë nuk është pra diçka e re. Kur në vitin 2007 u shfaq kriza financiare në ShBA, Banka Qendrore Amerikane (Fed) vendosi që të gjitha bankat ishin “shumë të mëdha për të dështuar“ dhe përpos njërës nga to (Lehman Brothers), vendosi t’i shpëtonte të gjitha në llogari të taksapaguesve. Hapa të ngjashëm u ndërmorën edhe nga banka të tjera qendrore nëpër botë. Si rezultat, për më shumë se një decenie me radhë masa e parasë në treg u rrit në vazhdimësi. Ndërmarrjet e ndryshme, pavarësisht bonitetit, vazhduan të financohen shumë lirë në tregun e parasë, sektori i ndërtimit përjetoi një boom të vërtetë, vlerat e patundshmërive u rritën tej mase duke krijuar një flluskë të re, që mund të shpërthejë në çdo moment, shtetet vazhduan ritmin e pandalur të marrjes së borxheve të reja me kushte tepër të volitshme dhe në fakt joreale për performancën e tyre fiskale dhe ekonomike, bursat tregtare vazhduan të thyejnë rekorde dhe papunësia arriti nivelet më të ulëta historike. Një mrekulli, apo jo? Fatkeqësisht jo. Ajo që në fakt ishte arritur me këtë politikë monetare, nuk ishte një zhvillim i qëndrueshëm e i shëndoshë, por vetëm para programim i krizës përmes një zhytjeje edhe më të thellë të sektorit publik dhe atij privat në borxhe. Duke qenë të vetëdijshme për këtë zhvillim, Bankat Qendrore në vend se të fillonin me sanimin e gjendjes duke tërhequr gradualisht paratë nga tregu, ato bënë të kundërtën. Në vend se të lënë mekanizmat e tregut të veprojnë, ato emetuan edhe më shumë para, vazhduan të financojnë çfarëdo që kishte nevojë, duke blerë bono e letra me vlerë jo vetëm të shteteve, por bile edhe të ndërmarrjeve private. Bilancet e Bankave Qendrore u shumëfishuan dhe u gërshetuan me bilancet e sektorit privat, shteteve dhe bankave komerciale. Me një fjalë, politika monetare u shndërrua në politikë fiskale, ndërsa Bankat Qendrore kaluan kufijtë e tyre të veprimit.

Si rezultat i kësaj politike u krijua një masë gjigande e parasë në treg, që sot paraqet një bombë me sahat për inflacionin. Shtetet me borxhe të larta morën kredi të reja, në vend se të kthenin ato. Për shkak të normave të ulëta të interesit të hyrat nga kursimet ranë, trustet pensionale u dëmtuan dhe kapitali u kanalizua në sektorë joinovativë, si për shembull në ndërtimtari. Banka Qendrore Evropiane (BQE) filloi të blejë bono të ndërmarrjeve private, duke bërë që më shumë se çereku i ndërmarrjeve evropiane të mbahen artificialisht në jetë për t’u shndërruar në të ashtuquajtura “firma zombi”.

Dalja nga kriza

Pra, siç shihet, edhe pa Covid-19, situata në ekonominë evropiane e atë botërore vetëm se kishte arritur përmasa pandemike. Virusi vetëm sa mund ta ketë përshpejtuar shpërthimin dhe përshkallëzuar efektin e saj. Shumë shtete sot po detyrohen të marrin borxhe të reja për t’u përballur me pasojat shëndetësore dhe ekonomike te virusit Covid-19, Bankat Qendrore po vazhdojnë të shtypin para në shuma astronomike, ndërsa ndërmarrjet e sektorit privat, posaçërisht ato të vogla dhe të mesme, janë duke u futur në borxhe të reja, apo janë para falimentimit.

Sanimi i kësaj situatë është i vështirë. Nëse Bankat Qendrore fillojnë të tërheqin paratë nga tregu, atëherë normat e interesit do të rriten, bursat tregtare do të bien në mënyrë dramatike, shtete, ndërmarrje dhe ekonomi të tëra familjare do të falimentojnë. Gërshetimi i bilanceve të të gjithë këtyre aktorëve, i shpjeguar më lartë, do ta bëjë gjendjen të papërballueshme, me pasoja të rënda ekonomike e politike. Pasi që BQE ka vazhduar edhe gjatë pandemisë të blejë letra me vlerë te vendeve me rreziqe të larta sistemike, siç është Italia, ajo e ka rritur edhe më shumë rrezikun e bilancit të vet. E gjithë kjo situatë, kombinuar me lëvizjet populiste në rritje, e rrezikon vetë Eurozonën dhe të ardhmen politike të Bashkimit Evropian.

Ekonomistë nga e gjithë bota janë të preokupuar me gjetjen e zgjidhjeve të mundshme, të cilat shkojnë prej idesë së socializimit të borxheve shtetërore, siç është rasti në BE me propozimet për Eurobondet, e deri tek teoritë e ndryshme, siç është teoria monetare moderne, që paradoksalisht është në favor të shtypjes së parasë për të paguar borxhet e vjetra. Një variant tjetër do të ishte falja e borxheve dhe fillimi nga zeroja. Me këtë rast, vlera e kapitalit që do shkatërrohej do të ishte enorme. Pra, zgjidhjet e paraqitura janë si të zgjedhësh mes murtajës e kolerës.

Një zgjidhje më reale, edhe pse jo inovative, mund të ishte sanimi monetar dhe fiskal i përnjëhershëm: për shembull, përmes lëshimit të bonove shtetërore 100-vjeçare me normat e sotme të interesit, siç kanë bërë kohë më parë disa shtete të Eurozonës dhe lidhjes së njëkohshme të një marrëveshjeje të re ndërshtetërore, e cila nuk do të lejonte deficite të reja buxhetore, deri në sanimin e kënaqshëm të gjendjes. Kjo do të nënkuptonte ulje të shpenzimeve publike, falimentim të “zombi ndërmarrjeve”, kthim të Bankave Qendrore në rolin e tyre si kredidhënës të instancës së fundit, tërheqje të shumave gjigande të parasë nga tregu dhe një fokusim të ndërmarrësisë drejt inovacionit. Kjo zgjidhje ka edhe rreziqet e saj politike dhe ekonomike. Por, ndoshta ka edhe potencialin që t’ia heqë kësaj krize shijen e katastrofës dhe të krijojë një shans të ri për të ndërtuar një ekonomi në themele më të shëndosha.

(Autori është ekonomist dhe themelues i www.eciks.com)