“Problemi në ish-Jugosllavi ishte se ne nuk e njihnim njëri-tjetrin. Ishte statusi politik që ne duhej të njihnim njëri-tjetrin me forcë dhe natyrisht njerëzit në jetën reale gjithmonë krijojnë lidhje pa urdhra. Ne nuk e njohëm njëri-tjetrin derisa shpërtheu lufta”, thotë shkrimtari Faruk Shehiq nga Bosnjë-Hercegovina në një intervistë për “KOHËN Ditore”. Letërsia si mundësi për krijimin e një bote të re, leximi si utopi e fundit, janë disa prej temave që prek ai tok me kujtimet për luftën, kur si 22-vjeçar kapi armën. Lufta për të është “ngjarje e panevojshme historike”, por ajo nuk ishte e kotë dhe ka një arsye për këtë. Fituesi i disa çmimeve letrare, si ai i BE-së për Letërsi më 2013, flet edhe për politikën, Asociacionin e Komunave me Shumicë Serbe e quan “Republika Srpska 2.0” teksa shovinizmi serb, sipas tij, nuk fashitet dot
Për shkrimtarin Faruk Shehiq, letërsia e ka fuqinë të krijojë botë të re, ku lexuesi mund të strehohet për një kohë. Leximin e cilëson të fundit utopi, por kur kundrohet rrugëtimi i tij, letërsia si strehë, merr edhe një tjetër kuptim. Qe lufta ajo që e lidhi në njëfarë forme me të shkruarit, ishte 22-vjeç kur prej Zagrebit, ku po studionte krejt diçka tjetër, ia behu në atdheun e tij dhe rroku armët. Letërsia erdhi më pas. Po ajo e solli edhe në Kosovë, në fund të majit, në edicionin e 13-të të festivalit të letërsisë “Polip”, kur dha intervistën për “KOHËN Ditore”. Shehiq (53), njëri prej shkrimtarëve më në zë të gjeneratës së tij, zëri i së ashtuquajturës gjeneratë e shtypur, flet ndër të tjera edhe për “luftën si ngjarje e panevojshme historike”, por e cila “nuk ishte e kotë, sepse mbijetuam”, për shqiptarët dhe paragjykimet për ta.
“Problemi në ish-Jugosllavi ishte se ne nuk e njihnim njëri-tjetrin. Ishte statusi politik që ne duhej të njihnim njëri-tjetrin me forcë dhe natyrisht njerëzit në jetën reale gjithmonë krijojnë lidhje pa urdhra. Ne nuk e njohëm njëri-tjetrin derisa shpërtheu lufta”, thotë Shehiq, autor i mbi dhjetë veprave letrare, përkthyer në mbi 15 gjuhë, ndër të cilat edhe në shqip. Fituesi i disa çmimeve letrare, si ai i BE-së për Letërsi më 2013, flet edhe për politikën, Asociacionin e Komunave me Shumicë Serbe e quan “Republika Srpska 2.0” teksa shovinizmi serb, sipas tij, nuk fashitet dot.
“Shovinistët serbë thonë se ne jemi më të vjetër se gjithçka. Organizmi i parë ishte serb. Do të thonë “Kosova është e jona”, por ku janë njerëzit, kush jeton aty? Ata nuk duan ta pranojnë këtë. Është gjithmonë problem, sepse nacionalistët serbë e rindërtojnë historinë, ata e rregullojnë historinë për veten”, thotë Shehiq.
“KOHA Ditore”: Z. Shehiq, është letërsia që ju ka rikthyer në Kosovë. Si e përshkruani Kosovën, Prishtinën? Si e shihni në këtë takim. Nuk është hera juaj e parë këtu, por do t’i rikthehemi sërish kësaj...
Faruk Shehiq: Isha para dhjetë vjetësh në festivalin “Polip” dhe më duket se kam qenë edhe dy herë të tjera. por ishte më shumë si një udhëtim studimor dhe isha më shumë si gazetar sesa si shkrimtar. Nëse e krahasoj përvojën time ose mënyrën se si e kam parë Prishtinën atëherë, para dhjetë vjetësh, normalisht është një qytet më ndryshe, më i gjallë, plot njerëz, plot jetë, plot energji. Është një energji e mirë që unë mund ta shoh edhe në këtë festival, një lloj energjie kreative. Gjithmonë mendoj se çfarë do të ndodhte me këtë energji kur të hiqen vizat, sepse fatkeqësisht ju i keni ende ato. Nuk është e drejtë. Edhe ne ishim në këtë pozitë. Mendoj që ndoshta shumë njerëz do të ikin në vende të tjera, kështu që kjo ndoshta është periudha e fundit që të gjithë njerëzit janë këtu. Njerëzit do të shkojnë në vende ku duan të jetojnë, ku kanë më shumë mundësi dhe natyrisht shumë njerëz nga qytete të tjera të Kosovës do të vijnë në Prishtinë. Kryeqytetet gjithmonë e rimbushin veten. Por qyteti ka pësuar edhe ndryshime fizike. Janë bërë shumë ndërtime të reja.
“KOHA Ditore”: Megjithatë është zor të vihet këtu. Si shtete, nuk e njohim njëri-tjetrin. Ju duhet vizë të vini këtu, na duhet vizë të vijmë në Bosnjë-Hercegovinë. Jemi kaq afër dhe larg në të njëjtën kohë. Kultura, nuk arrin të thyejë kufijtë e politikës? Jeni i zhgënjyer për këtë?
Shehiq: Arsyeja e vetme se pse neve na duhet viza për të ardhur në Kosovë është për shkak se ne kemi një pjesë të Bosnjës që udhëhiqet nga shovinistët dhe nacionalistët serbë dhe ata janë nacionalistë më të mëdhenj sesa edhe Qeveria në Serbi. Ju mund të shkoni në Serbi me letërnjoftim, ndërsa ky Millorad Dodik, i cili është udhëheqës i serbëve të Bosnjës ka thënë: “Jo, ne nuk duam të lejojmë që njerëzit nga Kosova të vijnë në Bosnjë”. Kjo është një gjë shumë e keqe dhe ne nuk mund ta bëjmë asgjë, sepse Bosnja është një vend shumë kompleks dhe ne kemi tri palë dhe secila duhet të pajtohet dhe të bjerë dakord me njëra-tjetrën dhe ai nuk e donte këtë, kështu që e bllokoi. Fatkeqësisht ne kemi viza e edhe Kosova ka viza. Kultura gjithmonë mund të thyejë kufijtë, por nëse ke problem me kufijtë realë, atëherë kjo është një çështje tjetër. Kur isha në Vjenë, polici në kufi më tha: “Ti nuk ke vizë për të shkuar në Kosovë”. Unë i thashë: “Jo nuk kam, por kam vizë gjermane, kështu që është e mjaftueshme. Ai tha: “Jo, jo” dhe i telefonoi stafit dhe ata flisnin një serbishte të rrjedhshme dhe më pyetën se “a ke qenë në Kosovë me këtë vizë?”. Unë u thashë: “Jo, por njerëzit nga Prishtina më thanë se është në rregull. Kështu që nuk ishte një situatë e këndshme, por unë nuk isha ‘udhëtari tjetër’ i ndarë. Por kultura, kohëve të fundit, për shkak të mediave sociale ne jemi në të njëjtën gropë dhe ne të gjithë jetojmë në kohë reale. Ne mund të komunikojmë me njerëzit që gjenden shumë larg. Në fund të fundit ne mund të komunikojmë me njerëzit që gjenden larg nëpër botë. Nuk jemi larg njëri-tjetrit si shtete, por në aspektin politik jemi.
“KOHA Ditore”: Për punën e vizave, keni shkruar qysh më 2016 në një tekst autorial, kolumne, botuar në “BH Dani”, ku punonit si gazetar e redaktor. Kur thamë se do t’i kthehemi Kosovës, fjala qe për shqiptarët. Shqipërinë e quani vend utopik në kuptimin e mirë të fjalës dhe në atë tekst tërheq vëmendjen cilësimi që ua bëni shqiptarëve. Shkruani se “shqiptarët janë njerëz më të mirë sesa sllavët e jugut”. E keni ende këtë bindje dhe a njihen kështu shqiptarët. A duhet të njihen kështu veçmas nga serbët?
Shehiq: Kam qenë në Shqipëri shumë shkurt, por më pëlqeu atje dhe njerëzit që më ftuan – isha në një festival – dhe ishte mënyra ime për të thënë se ne nuk jemi aq të mirë sa mendojmë se jemi. Kështu që unë mora përvojën time në Shqipëri dhe miqësinë që kam me shqiptarët në Londër – kam disa miq shqiptarë në Londër. Ishte thjesht se unë doja t’i distancoja, sepse në ish- Jugosllavi, shqiptarët – sepse ne të gjithë jemi sllavë jugorë, por shqiptarët janë ndryshe, gjuha është ndryshe dhe shqiptarët siç ju e dini më mirë se unë, nuk kishin të drejta si të tjerët – kështu që unë desha të thosha që mund të jetë e kundërta. Ndoshta ne, nuk do t’i quaja si të këqij, por jemi shumë të këqij. Mendoj që këtë mund ta them për të gjitha kombet. Të thuash se njëri është i mirë e tjetri i keq, por ishe thjesht dëshira ime që të luftoj paragjykimet e thella për shqiptarët, sepse unë isha në Shqipëri. Shumë njerëz të ish-Jugosllavisë thonë se bullgarët ose rumunët janë të tmerrshëm, por unë isha atje dhe takova njerëz. Ishte ndryshe. Normalisht unë kurrë s’kam pasur atë lloj paragjykimi dhe unë kam thënë se njëri ndër festivalet më të mira që kam qenë, ka qenë në Rumani. Kur shkoj në Sofje të Bullgarisë gjithmonë kënaqem, sepse takoj njerëz të botës së kulturës. Ju mund të shihni në Berlin shumë njerëz të varfër, të cilët jetojnë në rrugë. Këto ju nuk mund t’i shini në Sarajevë dhe nëse dikush vjen në Berlin, qyteti nuk është i pastër, dikush mund të thotë se “çka është ky qytet”. Ju nuk mund ta formoni një mendim për krejt shoqërinë bazuar vetëm te një gjë që duket ndryshe nga ajo që është normë. Problemi në ish-Jugosllavi ishte se ne nuk e njihnim njëri-tjetrin. Ishte statusi politik që ne duhet të njihnim njëri-tjetrin me forcë dhe natyrisht njerëzit në jetën reale gjithmonë krijojnë lidhje pa urdhra. Ne nuk e njohëm njëri-tjetrin derisa shpërtheu lufta. Kam folur me miqtë e mi nga Serbia. Natyrisht unë nuk kam luftuar kundër Vladimirit (Arsenijeviqit v.j.), sepse ai ishte kundërshtar i regjimit të Millosheviqit ose kundër Tomisllav Markoviqit ose Sasha Iliqit. Unë kam thënë se pas luftës pastaj ne mund të kuptojmë se kush jemi më të vërtetë dhe të krijojmë miqësi të vërtetë. Mendoj se më e rëndësishme është që të kemi dy-tre shokë ose më pak sesa shumë shokë të rrejshëm.
“Leximi është utopia e fundit”
“KOHA Ditore”: Sa na ndihmojnë kultura dhe letërsia të njihemi me njëri-tjetrin?
Shehiq: Ne kurrë nuk do të njohim krejtësisht njëri-tjetrin. Çdo ditë mund të mësojmë diçka për njëri-tjetrin ose njerëzit e tjerë. Ju mund ta shihni veten te njerëz të tjerë ose kultura të tjera si në pasqyrë. Ose ju mund të shihni pjesë të kulturës suaj në vende të tjera apo libra të tjerë. Për këtë arsye edhe lexojmë libra, sepse ne e njohim veten. Pse i lexojmë edhe epet greke të Homerit ose tragjeditë greke, të cilat gjenden nëpër filma të civilizimit perëndimor. Janë arketipa në të cilët bazohemi. Është sepse ne e njohim vetveten. Jemi njerëz prej mishi e gjaku. Nëse shikoni Jul Cezarin edhe ai është njeri prej mishi e gjaku, edhe pse ai ishte njëri ndër komandantët më të mëdhenj të të gjitha kohërave sikurse Aleksandri i Madh dhe njerëzve u pëlqen të identifikohen me karakteret historike. Mendoj se leximi është utopia e fundit. Nëse është letërsi e mirë mund t’ju çojë në një botë më të mirë. Mund t’ju ndihmojë të krijoni një botë të re në kokën tuaj dhe nganjëherë edhe mund të strehoheni aty për një kohë.
“KOHA Ditore”: Në festivalin “Polip” erdhët me librin “Shëtitje në Srebrenicë”, një përmbledhje poezish nga disa vepra të juaja, përkthyer nga Fadil Bajraj. Si ju tingëllon poezia juaj në shqip?
Shehiq: Janë disa fjalë që mund t’i kuptoj. Natyrisht ne kemi shumë fjalë latine të përbashkëta dhe mund të kuptoj pak shqip nga koha kur kam qenë ushtar në Jugosllavi, kur njerëzit e mi kanë mësuar, por jam i etur dhe shumë i interesuar.
“Letërsia nuk bëhet me porosi”
“KOHA Ditore”: Masakra e Srebrenicës është e njohur botërisht, e afërt edhe për shqiptarët e Kosovës, pasi masakra të asaj egërsie ka pasur edhe në Kosovë, si Masakra e Reçakut, e Mejës, e Qyshkut e shumë e shumë të tjera? Duhet të vazhdojmë t’ia kujtojmë botës atë periudhë?
Shehiq: Të thuash në Bosnjë që Srebrenica është masakër të gjithë do të dëshpërohen, sepse ishte gjenocid. E di që ju nuk e kishit atë qëllim, por nëse është masakër në shkallën e gjykimit në Hagë do të ishte ndryshe. Është sikur kurora e krimit. Gjenocidi është një gjë shumë e madhe, sepse është projekt. Nëse disa ushtarë vrasin disa civilë është krim lufte. Nëse nuk është i planifikuar, nuk ka marrë urdhra, apo mund ta ketë bërë edhe krye më vete, atëherë është krim. Por, gjenocidi është kur dikush dëshiron të zhdukë një pjesë apo të gjithë popullsinë. Gjenocidi është vrasje industriale. Vrasje në nivel industrial. Por problemi në Bosnjë është që gjenocid është bërë në shumë qytete, jo vetëm në Srebrenicë, por në Gjykatën Ndërkombëtare në Hagë ata vendosën për Srebrenicën, por ajo është një gjë që ka ndodhur edhe në qytete të tjera. Megjithatë, ata nuk deshën t’ua vënë fajin serbëve. Ishte një lloj marrëveshjeje politike e regjimit serb, sepse ata kanë shumë ndikim në disa nga vendet më të rëndësishme. Edhe kur mendojmë që të gjithë në botë e dinë se kush ishte Millosheviqi dhe çfarë ka bërë ai në Kosovë. Si e dëboi popullatën e Kosovës në Maqedoni e vende të tjera. Mendoj se janë krime lufte shumë të mëdha. Ishte gjenocid. Nëse ata kapnin disa njerëz, me shumë gjasë se do t’i mbytnin. Ne duhet të vazhdojmë t’ua kujtojmë, sepse politika serbe i ka mohuar krimet e luftës. Kanë thënë se ne nuk e sulmuam Bosnjën, nuk e sulmuam Kroacinë, nuk e sulmuam Kosovën. Por kush e bëri!? Të gjithë e dinë kush e bëri. Në Bosnjë e keni gjithmonë këtë Millorad Dodikun, që thotë se “jo në Srebrenicë nuk ka pasur gjenocid, ishte e inskenuar, e pavërtetë. Atje ka shumë ushtarë të vrarë e jo popullatë civile”. Ata paguajnë shuma të mëdha që disa shkencëtarë të shkruajnë libra që mohojnë krimet e luftës. Ju mund të gjeni gjithmonë njerëz që shesin gjithçka për para, kështu që ne patjetër duhet ta bëjmë këtë. Nuk mund të ecësh para, në të ardhmen, pa i zgjidhur disa gjëra të së kaluarës. Ne patjetër duhet t’i zgjidhim të gjitha gjërat për të ecur përpara. Në kemi një regjisore, Jasmila Zhbaniq, e cila ka bërë filma për përdhunimet gjatë luftës. Pas kësaj, në Parlamentin Evropian, votuan dhe tani zyrtarisht përdhunimi është krim lufte. Më parë nuk ka qenë. Është mënyra se si arti mund të ndryshojë shoqërinë. Natyrisht jo çdo artist mund ta bëjë këtë. Disa artistë do të trajtojnë tema të ndryshme. Letërsia nuk bëhet me porosi. Askush nuk mund t’ju porosisë se çfarë të shkruani. Është një fushë e madhe e lirë. Njerëzit e BE-së dhe të Shteteve të Bashkuara edhe kur kanë qëllime të mira, ata vijnë në Bosnjë dhe na mësojnë se si të jetojmë përsëri, por ata nuk kanë pasur një luftë siç kemi pasur ne. Ishte ndryshe. Unë mund t’i mësoj ata se si të jetojnë përsëri, sepse ata nuk kanë pasur konflikte. Ata asnjëherë nuk kanë fjetur nën qiell të hapur. Nëse treni vonohet në Gjermani, ata mërziten. Nëse interneti ngadalësohet, ata mërziten, sepse ata jetojnë në një mjedis më të mirë sesa ne në Ballkan.
“Lufta nuk ishte e kotë, sepse ne mbijetuam”
“KOHA Ditore”: Kur shpërtheu lufta në Bosnjë (më 6 prill, 1992) pas tetë ditësh do t’i mbushnit 22 vjeç. Rrokët armët, iu bashkuat Armatës së Bosnjë-Hercegovinës. T’i kthehemi atij momenti...
Shehiq: Po, unë isha duke studiuar për veterinari në Zagreb. Gjithmonë kam dashur të jem shkrimtar. Isha i lidhur me shkrimin. Por gjithashtu shkoja në ngjarje politike, por të vogla si ato në Zagreb, që kishin të bënin me shpërbërjen e Jugosllavisë dhe të gjithë njerëzit ishin internacionalistë dhe isha duke lexuar lajme për vendim tim dhe vendosa se nuk do të qëndroja në Kroaci, por do të shkoja në vendin tim, sepse Jugosllavia nuk ishte më dhe Bosnja ishte atdheu im. Nuk kam një atdhe rezervë, kështu që unë u nisa për atje. Isha i ri dhe plot idealizëm dhe isha duke luftuar për Bosnjën me të gjitha nocionet, multietnike e multireligjioze. Tani mund të duket shumë idealiste. Kur jeni në të 20-at, është ndryshe. Duke u rritur, njerëzit bëhen më cinikë dhe nuk besojnë më në gjëra të tilla. Disa bëhen edhe ironikë në lidhje me njerëzimin, lidhur me atë se çka është jeta. Në të 20-at është ndryshe edhe pse unë ende e kam këtë shpirt sepse, nuk e di, jam njeri i tillë. Por shumë njerëz nuk duan të flasin për luftën. Mendojnë se ishte diçka e kotë. Por nuk ishte, sepse ne mbijetuam. Askush nuk do t’ju ndihmojë. Nëse nesër Kosova do të sulmojë Serbinë, ju patjetër duhet ta mbroni veten. Askush nuk do t’ju ndihmojë. Ata do të thonë: në rregull, na vjen keq! Shtetet e Bashkuara do të thonë ne pendohemi, është shumë keq, na keni prekur në zemër. Por, në rregull na jepni armë ashtu siç janë duke i dhënë Ukrainës. Kishte embargo të armëve. Ne nuk kishim të drejtë të blinim armë. Ishte, sepse pjesa më e madhe e Bosnjës ishin myslimanë. Kur lufta filloi unë isha ateist, por askush nuk të pyet. Nëse ti je gay askush nuk do të të pyesë. Ata vetëm do të shohim emrin tuaj dhe do të thonë: “Shko në anën e majtë dhe në anën e majtë është rruga për në ferr. Ata do t’ju vrasin”. Nisur vetëm nga emri dikush do të dojë t’ju vrasë. Ata nuk do t’ju pyesin për qëndrimet tuaja politike, sepse ishte e planifikuar. Njerëzit në Bosnjë ishin shumë naivë. Ata nuk e panë që lufta është duke ardhur. Por unë e pashë, sepse isha në Kroaci dhe isha në podrume kur ata bombarduan Zagrebin me atelieri të rëndë. Ti gati mund ta prekje luftën, ta nuhasje atë. Shumë njerëz në Sarajevë dhe në qytete të tjera thanë: “Jo, ne jetojmë bashkë. Ne jemi shokë, fqinjë”. Por gjërat mund të ndryshojnë kështu.
“KOHA Ditore”: Lufta megjithatë shënon edhe një tjetër kthesë në jetën tuaj. Ju nisët të merreshit me letërsi pas përfundimit të luftës. Ishte një hap i madh duke qenë se ju po studionit për veterinari? Si kaluat nga veterinaria në letërsi?
Shehiq: Isha duke shkruar edhe gjatë luftës teksa isha komandant i një grupi prej 130 burrash, kështu që kisha shumë përgjegjësi dhe nuk kisha kohë për të shkruar. Pas luftës desha të shkruaja për përvojën time, kështu që shkruaja vazhdimisht. Unë gjithmonë kam dashur të studioj për letërsi, por prindërit e mi thanë: “Në rregull është më mirë të bëhesh veterinar. Ka më shumë para”. Kështu që edhe unë thashë, në rregull. Por, më vonë studiova letërsi dhe ia dedikova veten shkrimit dhe ja ku jam.
“KOHA Ditore”: Ju ndihmoi t’i qaseni luftës në një tjetër mënyrë, ose a ishte kjo lufta juaj e radhës në përballje me kujtimet?
Shehiq: Çfarë mund të mbijetojë?! Jemi ne njerëzit që mbijetojmë. Mund të mbijetojnë edhe ndërtesa, por ato nuk kanë kujtime. Ne po dhe kujtimet janë shumë të rëndësishme, veçanërisht për mua, sepse unë shkruaj shumë për kujtimet, pasi ato janë si një lloj “ICloud”, ka gjithçka brenda në të njëjtën kohë. Për shkak të kujtimeve unë kisha mundësi të bëja rikonstruktimin e luftës që u zhduk në aspektin letrar. Kur dikush e djeg qytetin tuaj, ai nuk ekziston më. Ju mund ta rindërtoni qytetin me gjithçka, po çfarë ndodh me jetët e njerëzve. Ose disa njerëz plagosen e disa ikin, bëhen refugjatë dhe nuk kthehen kurrë, kështu që gjithçka ndryshon. Për shkak të kujtimeve unë kisha mundësi ta rindërtoja atë. Natyrisht që është përballje me të kaluarën, përballje me veten tonë në aspektin se çfarë njeriu kemi qenë para lufte dhe çfarë njeri jemi bërë pas luftës. Për këtë flas te “Libri për Unën” dhe mendoj që së shpejti do të përkthehet në shqip. Ndoshta vitin tjetër.
“Gjithmonë do të ketë njerëz që do ta duan letërsinë”
“KOHA Ditore”: Përse shkruani, çka është një shkrimtar sot, veçmas në Bosnjë? Dhe sa dëgjohet zëri i tij në këtë kohë spektaklesh, klikimesh, apo siç thotë aktori boshnjak, Branko Gjuriq, në “diktaturë statistikash?” Pra, ku gjendet shkrimtari sot?
Shehiq: Kjo është jeta jonë: festivale, promovime. Gjithmonë do të ketë njerëz që do ta duan letërsinë. Ne nuk jemi në margjina. Natyrisht unë nuk jam si futbollistët shqiptarë, siç është për shembull Shaqiri ose lojtarë të tjerë përpara Vokrrit. Ata janë shumë të njohur, çdokush i njeh ata. Ju mund ta shikoni një lojë futbolli dhe është lehtë për ju, sepse ju përdorni vetëm sytë. E kam fjalën se janë disa njerëz duke vrapuar në fushë. Nuk kërkohet ndonjë nivel inteligjence nga ju. Por kur lexoni një libër është ndryshe. Nuk dua të them që futbolli është i keq ose diçka, por ata që janë të njohur, një shoqëri spektaklesh siç thatë ju. Në kemi vendin tonë dhe gjithmonë luftojmë për vendin tonë. Nga ky festival do të shkoj direkt në Stuttgart të Gjermanisë dhe më pas në festivale të tjera.
“KOHA Ditore”: Por si është në Bosnjë?
Shehiq: Nga viti i kaluar unë jetoj në Gjermani. Në Bosnjë ne kemi vetëm një festival të mirë si “Polipi” dhe mund të bëj promovime në qytete të vogla dhe të kem një audiencë të madhe. Atje kam një audiencë të madhe, sepse shkruaj në gjuhën time dhe është njëfarë baze e imja. Jam duke udhëtuar shumicën e herëve dhe meqenëse veprat e mia janë përkthyer në disa gjuhë njerëzit duan t’ju takojnë. Ju ftojnë në Itali, keni një shëtitje në Itali. Shkoni në Francë dhe keni një shëtitje në Francë e më pas në Gjermani, Bullgari e shumë vende. Nuk është sikur kur jeni një yll rocku, por nganjëherë pothuajse ashtu. Jeni tërë kohën nëpër hotele, aeroplanë, trena nganjëherë harron se në cilin shtet je. Por natyrisht është shumë mirë. Disa njerëz janë të interesuar të dinë rreth veprave tuaja në kultura të tjera, në gjuhë të tjera, sepse kur një libër i yti përkthehet në gjuhën angleze apo italiane, puna dhe vepra juaj janë në kokat e njerëzve që ju nuk i keni takuar kurrë dhe këta njerëz mendojnë për këtë, për veprat apo botën që ju ndërtoni brenda tyre. Kështu që ju lindni në kujtimet e atyre njerëzve të panjohur. Dhe ju nuk i njihni ata. Nuk mund t’i shikoni të gjithë, por kur merrni pjesë në festivale ju mund të shihni disa prej tyre. Ata do të vijnë të flasin për librin tuaj, t’ju falënderojnë apo çfarëdo qoftë ndonjë reagim. Kjo është njëra ndër domethëniet e letërsisë. Gjithmonë takoj njerëz të rinj në mediat sociale apo diku tjetër dhe tani ata mund t’iu nisin ndonjë mesazh. Më herët nuk ishte e mundur me letrat. Çdokush mund t’ju nisë e-mail ose t’ju thotë që ju nuk jeni shkrimtar i mirë. Publiku është i ndryshëm. Tipa të ndryshëm. Por shumica prej tyre janë afirmative, miratojnë punën tuaj. Kur njerëzit që flasin gjuhë të tjera mund të kuptojnë veprën tuaj, është një dëshmi se ju jeni në rrugë të mirë.
“KOHA Ditore”: Para dy dekadash, veçmas kinematografia, kishte një shpërthim në arenën ndërkombëtare. Denis Tanoviq me “No Man’s Land” më 2001 mori “Oscar”, pastaj pas dy dekadash, “Quo Vadis Aida?” i Jasmila Zhbaniqit, ku luan edhe Alban Ukaj, aktori nga Kosova që jeton në Sarajevë, mori atë që njihet si “Oscar” i Evropës. Sa përkrahet kultura sot në Bosnjë-Hercegovinë?
Shehiq: Nuk ka përkrahje të kulturës. Po mendoj që ata japin para, por janë para të vogla. Filmi i Zhbaniqit ishte përkrahur nga shumë shtete të ndryshme. Tani ajo është duke jetuar në Berlin. Shkoi atje para shumë vjetësh për shkak të situatës politike, sepse ajo dëshironte të ishte e pavarur. Nëse dikush ju jep para, ata presin diçka. Por politikës sonë nuk i intereson për kulturë. Nuk e di se si është këtu, por gjithashtu mendoj që industria kosovare e filmit është duke u rritur dhe që ju prodhoni filma më interesantë sesa vendet e tjera në regjion. Kjo është shumë e rëndësishme. Jo vetëm muzika. Natyrisht muzika është një gjë e mirë, por arti është shumë i rëndësishëm, mund të ketë impakt në botën e jashtme. T’jua bëj të ditur se ju jeni këtu, jeni prezent se ju nuk jeni një vend i largët. Ne jemi jashtë BE-së, jashtë mureve të fortesës dhe nganjëherë ata na hedhin ndonjë gjë.
“Asociacioni i Komunave Serbe – Republika Srpska 2.0”
“KOHA Ditore”: Të flasim edhe për politikën, për përditshmërinë tonë. Si do ta përshkruanit atë në këto anë?
Shehiq: Dhashë një intervistë për Fadilin nga radioja e minoritetit boshnjak këtu dhe ai më pyeti çka mendoj për këtë. Dhe unë isha duke folur për kryeministrin Kurti dhe thashë se, nuk e di se cili është opinioni këtu, por nga ajo çfarë shoh unë, mendoj që ai është duke ia dalë shumë mirë me bisedimet, nga pikëvështrimi im politik. Sepse nëse ai lejon këtë Asociacionin e Komunave Serbe do të jetë një Republika Srpska 2.0. Është sikur ju keni armiq brenda vetes. Është një lloj kanceri, por një kancer prej të cilit ju nuk do të vdisni, por gjithmonë do të jeni i sëmurë dhe i lodhur dhe ne e kemi atë kancer, atë Republika Srpska. Dhe ata e duan këtë. Kjo ideja e Serbisë së Madhe, e nacionalistëve serbë si Vuçiq, ata do të shantazhojnë BE-në, do të thonë: “Në rregull ne do të negociojmë me Kosovën, me Kurtin, ndoshta do të nënshkruajmë ndonjë marrëveshje”. Është shantazh, ata veprojnë si kriminelë. Në opinion Vuçiqi duket si paqebërës, ai do të bëjë paqe, por është arsyeja kryesore e destabilizimit në Ballkan. Jo vetëm ai, por më së shumti. Nga pozita ime shoh se Qeveria e Kosovës është duke vepruar shumë mirë në këtë situatë dhe e di që Kurti nuk do ta nënshkruajë kurrë këtë marrëveshje për Republikë Srpska në Kosovë. Do të jetë katastrofë për Kosovën. Ne e kemi provuar dhe Kurti dhe shqiptarët e Kosovës mund ta shohin atë. Në rastin tonë, se si nuk ndërtohet një shtet.
“Unë nuk jam nga Turqia siç thonë shovinistët serbë”
“KOHA Ditore”: Dikur një shtet që quhej Jugosllavi, pastaj katër lufta në një dekadë, shumë viktima dhe sërish dëgjojmë kërcënime nga Serbia, edhe ndaj Kosovës, edhe ndaj Bosnjës, me një “Republika Srpska”, që kërcënon me shkëputje e me luftë. A keni frikë nga lufta?
Shehiq: Lufta është një ngjarje e panevojshme historike. Asnjë njeri normal nuk e do luftën, sepse do të ndryshojë jetën në pak ditë ose në një ditë të vetme. Ndoshta prindërit tuaj e dinë, sepse janë më të vjetër dhe e kanë përjetuar luftën. Të dëbohen nga vendi që është i tyre. Nganjëherë kam frikë, sepse duhet shumë energji për të mbrojtur veten. Shumë njerëz do të vdesin. Kërkon shumë mund për të shpëtuar dhe askush nuk e dëshiron këtë. Por unë nuk dua të jem më refugjat. Nuk dua të humb gjithçka që kam, sepse në ditën e parë të luftës unë kam pasur vetëm një xhaketë, atlete “Adidas”, fanellë. Kam humbur gjithçka, kështu që kush do ta donte këtë. Natyrisht nuk dua ta humb atdheun tim, sepse nuk kam një atdhe rezervë. Unë nuk jam nga Turqia siç thonë shovinistët serbë. Ata i urrejnë boshnjakët, sepse ne jemi të miksuar, ne jemi ndryshe. E kam fjalën për nacionalistët serbë. Por, edhe nacionalistët kroatë kohëve të fundit janë me serbët nacionalistë. Ata bëjnë një lloj bashkimi, janë shumë të afërt. Ne gjithmonë do të mbrojmë veten. Ne kurrë nuk do të dorëzohemi. Tani ata nuk duan luftë. Lufta është shumë e shtrenjtë dhe ata duan ta krijojnë Serbinë e Madhe, por pa luftë. Ata kanë thënë: “Le ta ndajmë Bosnjën, një pjesë të kroatëve, serbëve dhe boshnjakëve”, por unë nuk dua të jetoj në një lloj getoje, një lloj Palestine, sepse i gjithë ky shtet është imi dhe i të gjithë njerëzve. Përse quhet Bosnjë e nuk quhet Serbi? Pse jemi boshnjak? Natyrisht kemi shumë të përbashkëta, por ky është vendi, kultura dhe gjithçka që ka brenda, është historia, është ndryshe. Nëse ne të gjithë jemi serbë si thonë shovinistët serbë, përse kemi dallime, përse kam këtë emër ose flas kështu. Nuk e di, ne jemi ndryshe.
“Shovinistët serbë, organizmi i parë ishte serb”
“KOHA Ditore”: Kur shpërtheu lufta në Ukrainë, me një artikull në “The Guardian” i kujtuat botës luftën në Bosnjë. A besoni në paqe?
Shehiq: Natyrisht që besoj në paqe, por ne duhet t’i pyesim ukrainasit për të. Të gjithë jemi kundër luftës, por për njerëzit që do të humbasin, gjithçka ata do të thonë: “Po, ne jemi për paqe, por ne duam të jetojmë ashtu siç kemi jetuar më parë, ne nuk duam të jetojmë nën pushtimin rus”, sepse Rusia nuk i ka ftuar ata. Tani disa njerëz të tjerë jetojnë në qytete. Ata importojnë rusë atje. Natyrisht unë jam për paqen, por ne gjithmonë duhet të mendojmë për njerëzit që janë në luftë, se çfarë mendojnë për paqen. Çka është paqja për ta. Çfarë lloj paqeje duan ata. Nëse duan paqe në kuptimin që të heqin dorë nga territori, Rusia do të thotë: “Në rregull ne do të bëjmë marrëveshje, Donbasi do të jetë i yni tani” dhe Ukraina do të thotë: “Në rregull do t’ua japim Donbasin”. Po pas dhjetë vjetësh ata do të thonë tani ne duam të gjithë Ukrainën ose më shumë territor. Në kuptimin që nuk është mjaft për ne, Rusinë, Serbinë. Ata janë më të vjetër se universi. Shovinistët serbë thonë se ne jemi më të vjetër se gjithçka. Organizmi i parë ishte serb. Do të thonë “Kosova është e jona”, por ku janë njerëzit, kush jeton aty? Është ndryshe. Ata nuk duan ta pranojnë këtë. Është gjithmonë problem, sepse nacionalistët serbë e rindërtojnë historinë, ata e rregullojnë historinë për veten e tyre dhe historia është shkencë, ka të bëjë me fakte. Nuk ka histori me emocione, por me fakte. Emocionet janë për letërsinë, artin. Ne mund t’i shohim ngjarjet historike përmes mjeteve tona, dhe mjetet tona janë fjalët. Është ndryshe pra. Por kur historianët shkruajnë libra, ata kanë rregulla. Nëse nuk kemi burime për mendimet tuaja, nëse nuk keni libra ose dokumente që mund të aprovojnë mendimet tuaja, atëherë është budallallëk, është fantazi, nuk është histori dhe nacionalistët gjithmonë duan të fantazojnë dhe gjithmonë është e njëjta.
“KOHA Ditore”: Çfarë po shkruan Faruk Shehiq aktualisht? E keni mbyllur kapitullin me luftën?
Shehiq: Para disa muajve kam përfunduar një roman goxha të madh. Nuk është direkt i lidhur me luftën midis Bosnjës dhe Serbisë, emrat janë ndryshe, është më universale, por është i lidhur me luftën, sepse njerëzit jetojnë në disa vende të shkatërruara, vendoset në një vend post-apokaliptik dhe ka shumë gjëra fantastiko-shkencore, fantazi, por gjithashtu shumë reale dhe është si një pikturë e gjithçkaje. Është gjithashtu një histori dashurie dhe ka shumë karaktere brenda, ka shumë edhe alienë, jo vetëm njerëz, por edhe lloje përbindëshash dhe qenie të tjera. Por është rreth asaj se si mund ta mbijetoni apokalipsin dhe unë e kam përjetuar këtë. Çdo luftë është një lloj apokalipsi. Është edhe përvoja ime dhe ka shumë fantazi. I përziej të dyja dhe shpresoj që do të jetë i lexueshëm. Të jetë i mirë dhe libri të gjejë audiencën e vet edhe pse kam goxha ndjekës. Kam qenë duke e shkruar për shumë vjet. Janë dhjetë vjet, kështu që kur punon në diçka për kaq gjatë, keni edhe dyshime.
