Racat dhe fetë e Maqedonisë në prag të Luftës së Parë Ballkanike

“Sikur popullata e Maqedonisë të ishte homogjene, problemi maqedonas do të ishte zgjidhur shumë kohë më parë, por përzierja e racave ka qenë ndonjëherë karakteristikë e shënuar e Gadishullit Ballkanik dhe ajo nuk është manifestuar në asnjë pjesë më shumë se sa në Maqedoni”, ka shkruar Luigi Villari në vjeshtën e vitit 1912 në “The Nacional Geographic Magazine”. Në vijim do ta sjellim tekstin e reportazhit me shumë pak shkurtime që është shkruar në prag të fillimit të Luftës së Parë Ballkanike. Megjithatë, duhet të merret parasysh se në reportazh, Villari e ka trajtuar çështjen maqedonase në kufij të tjerë prej këtyre që i njohim sot. Titulli dhe mestitujt janë të Redaksisë

Luigi Villari

Maqedonia. Vendi nuk formon njësi racore, gjuhësore dhe as politike
   
Është e nevojshme të filloj duke shpjeguar se çfarë nënkuptohet me termin Maqedoni. Vendi nuk formon njësi të veçantë racore, gjuhësore dhe as njësi politike. Gjeografikisht është një unitet, i kufizuar nga mali Sharr në veri, malet shqiptare në perëndim, lumi Bistrica e Deti Egje në jug dhe malet Rodope në lindje. Kështu në një periudhë të largët të historisë në këtë territor ka qenë e formuar një mbretëri. Vendi që ne tani e quajmë Maqedoni përbëhet nga tri vilajetet e Selanikut, Manastirit dhe Kosovës dhe çështja maqedonase i referohet kushteve të atyre krahinave. Shprehja, megjithatë, është zgjeruar shpesh edhe në vilajetin Adrianopojës, ku kushtet janë disi të ngjashme. Por, gjeografikisht, ky vilajet është mjaft i ndarë nga Maqedonia. Duhet të kujtojmë se ndarja turke e perandorisë në vilajete nuk u bë duke u mbështetur në linjat natyrore ose etnografike të demarkacionit, por më tepër me synimin për të përfshirë sa më shumë elemente konfliktuale në të njëjtin territor, në mënyrë që me këtë rregullim administrativ të thjeshtohej detyra e qeverisë. Ky konfuzion gjuhësh dhe besimesh e bën problemin e reformës ose autonomisë maqedonase më të vështirë sesa që ishte në rastin e Greqisë, Kretës, Bullgarisë ose Serbisë. Por, nuk është vetëm qeveria turke ajo që është fajtore për këtë përzierje racash... Natyra malore e brendshme e bëri Maqedoninë një vend të vështirë për t’u pushtuar dhe pushtuesit e ndryshëm kurrë nuk ishin në gjendje t’i absorbonin plotësisht popujt e ndryshëm që u gjetën në të. Ndërsa pjesa më e madhe e një rrethi u pushtua nga pushtuesi, banorët aborigjenë u tërhoqën në malet dhe atje ruajtën ekzistencën e tyre, kështu një racë u vendos në breg të detit dhe një tjetër mbante pjesën e brendshme. Në të njëjtën kohë, qendra të caktuara – qytete të mëdha, porte detare, fusha pjellore – tërhoqën burra nga të gjitha racat për qëllime lehtësie biznesi. Prandaj në disa pjesë të Maqedonisë gjejmë një popullsi mbizotëruese; në të tjerët një tjetër, dhe në të tjerët përsëri dy ose më shumë raca ekzistojnë krah për krah njëra-tjetrës. Ndarja e racave në Maqedoni nuk bazohet tërësisht në ndryshimin e origjinës ose të llojit antropologjik. Ne mund të gjejmë tipa karakteristikë grekë, tipa bullgarë, ose turq, por midis atyre që e quajnë veten grekë ka shumë sosh origjina e të cilëve nuk është greke.... Në rrethe të caktuara gjejmë anëtarë të tri racave të veçanta që flasin gjuhën e tyre përkatëse por të gjitha janë shumë të ngjashme për nga lloji. Gjuha është një mjet më i besueshëm i klasifikimit, pasi pjesa më e madhe e grekëve flasin greqisht, e bullgarëve, bullgarisht. Por feja bën një dallim tjetër, dhe metoda turke e klasifikimit të popujve sipas besimeve të tyre e tejkalon ndarjen sipas racës ose gjuhës.

Numri i pasaktë i shqiptarëve për shkak të përkatësisë së tyre fetare

Ne mund të themi se për myslimanët, feja është vija e ndarjes, pasi të gjithë ata (përveç shqiptarëve) nuk mund të përshkruhen në mënyrë të pasaktë si turq. Për bullgarët vijën ndarëse e paraqet kisha e tyre kombëtare, pasi praktikisht çdo anëtar i partisë bullgare është anëtar i Kishës Ekzarkiste, megjithëse, natyrisht, propaganda është baza e ndarjes, pasi kisha është kryesisht një institucion politik. Për grekët vija ndarëse është më shumë çështje partie, bazuar në respektimin e idesë greke të civilizimit, dhe partia greke përfshin shumë anëtarë të racave të tjera. Mirëpo, për serbët dhe rumunët vija ndarëse është kryesisht kombësia, sepse ata nuk kanë kishë të veçantë si bullgarët, dhe shumë prej tyre që janë serbë ose rumunë nga raca nuk i përkasin partive serbe ose rumune. Dikur banorët origjinalë të Maqedonisë ndoshta i përkisnin racës së madhe që ne i quajmë thrakas, për të cilën dihet shumë pak, ndërsa pjesa perëndimore e gadishullit ishte e populluar nga ilirët. Pasardhësit e të parëve thuhet se janë kuco-vllehët ose rumunët, ndërsa këta të fundit, pra ilirët përfaqësohen nga shqiptarët. Duhet theksuar se grekët kurrë nuk patën sukses në helenizimin e plotë të Maqedonisë, pasi vendbanimet e tyre ishin të kufizuara në qytetet bregdetare. Pastaj erdhi pushtimi romak. U ndërtuan rrugët, qytetet u themeluan në të gjitha pjesët e vendit dhe u krijuan kolonitë ushtarake. Thrakasit së shpejti përvetësuan sjelljet dhe gjuhën e romakëve, të cilët ishin njerëzit e parë të civilizuar me të cilët kishin rënë në kontakt kështu që ndikimi grek mbijetoi vetëm në bregdet. Gjatë ditëve të para të Perandorisë Romake lindore, me civilizimin e saj të përzier greko-latin, të dy gjuhët vazhduan të bashkëjetojnë, si dhe disa nga dialektet lokale....

Përveç latinishtes që flitet nga vendbanimet e izoluara të vllehëve të pensionuar, në male flitet edhe dialekti i ilirëve, të cilët siç dihet ishin të kufizuar në rajonin perëndimor të njohur si Shqipëria. Kështu, që në shekullin IX në Maqedoni e kemi shumicën e elementeve që tani përbëjnë popullsinë e këtij vendi – grekët në bregdet dhe në qytetet e mëdha; sllavët në brendësi, ilirët ose shqiptarët në perëndim dhe vendbanimet e izoluara të thrakasve ose vllehve të latinizuar në male. Duhet kujtuar se më pastaj vetë sllavët u ndanë në dy grupe – në bullgarët e sllavizuar dhe serbët....

Mënyrat turke të nënshtrimit të popujve ballkanikë

Me kalimin e kohës këto raca mund të ishin bashkuar, megjithëse për shkak të kushteve të veçanta të Gadishullit Ballkanik, procesi ishte i ngadaltë. Por, pushtimi turk mbikëqyri dhe kristalizoi racat e ndryshme, në mënyrë që secila të ruante kombësinë dhe individualitetin e vet. Turqit kurrë nuk ishin aq të mjaftueshëm sa të absorbonin popujt e nënshtruar, por ishin mjaft të fortë për të parandaluar që secili prej tyre të bëhet mbizotërues. Ndryshe nga pushtuesit e tjerë, ata nuk u përpoqën që popujve të nënshtruar t’ua impononin gjuhën ose zakonet e tyre, por përpjekjet e tyre ishin të orientuara kryesisht drejt konvertimit të këtyre popujve në islam. Megjithatë edhe me këtë rast ata popuj që nuk pranuan të konvertohen, pushteti i mbajti në një pozitë inferioriteti. Një numër i grekëve, sllavëve, shqiptarëve dhe vllehve u bënë myslimanë, por ata që nuk e pranuan islamin dhe ishin të përgatitur të përballeshin me persekutime dhe shpërthime të herëpashershme të fanatizmit të egër, prandaj edhe ishin në gjendje ta ruanin kombësinë e tyre. Në fakt këta elemente konfliktuale mbijetuan deri në ditët e sotme. Në rastin e Maqedonisë, ky rivalitet midis racave të krishtera e ka bërë detyrën e qeverisjes mjaft të lehtë. Turqit i shfrytëzuan plotësisht këto ndryshime, por shtypja dhe persekutimi i vazhdueshëm ka përfunduar duke i bërë të gjithë të krishterët të pakënaqur dhe anarkia e keqadministrimit dhe luftës civile ka arritur një hap të tillë që disa ndryshime të regjimit ndihen nga të gjithë popujt si një domosdoshmëri absolute.

Myslimanët e Maqedonisë

Maqedonia ishte vendi i parë në Evropë që iu nënshtrua sundimit osman, dhe shumë kohë para pushtimit të Kostandinopojës turqit e nënshtruan atë dhe e mbushën me koloni të shumta turke. Të gjithë udhëtarët që njohin Turqinë, dëshmojnë për shumë cilësi të mira të individit mysliman, veçanërisht të turkut osmanli të vërtetë. Ai është i matur, i durueshëm, fetar, i pastër në zakonet e tij, dinjitoz në dukje, por gjithashtu nuk ka dyshim për paaftësinë e tij të plotë që ai të bëhet një sundimtar i mirë, veçanërisht kur i duhet të sundojë mbi të krishterët të cilët janë të paarmatosur ndërsa ai është i armatosur, i cili nuk mund të marrë drejtësi për çdo dhunë të kryer prej tij ndaj tyre, kështu që është e natyrshme që ai të bëhet edhe arrogant e mizor. Në një komunitet kryesisht bujqësor, patjetër që do të lindin grindje për pronësinë e tokës, dhe në këto raste është gjithmonë turku ai që fiton avantazhin. Myslimanët vuajnë nga kaosi i plotë dhe korrupsioni i qeverisë turke, ndërsa në teori janë klasë e privilegjuar. Turqit janë në thelb nomadë dhe në të gjitha ngjarjet në Evropë, ata janë përjetuar jo më shumë sesa një ushtri okupuese që mban vendin me një mandat ushtarak. Ideja e braktisjes së Rumelisë (me Rumeli, turqit në përgjithësi nënkuptojnë Turqinë Evropiane) konsiderohet prej tyre si një mundësi për t’u menduar, megjithëse, në mënyrë të natyrshme, ata nuk dëshirojnë ta shohin atë të realizuar.

Muhaxhirët e fanatizuar

Nëse vendi do të vihej nën një qeveri të krishterëve, është e sigurt për një kohë të shkurtër shumica e turqve do të ktheheshin për në Azinë e Vogël. Para pavarësisë së Bullgarisë dhe Serbisë të dyja këto vende kishin një popullsi të madhe turke, e cila ngadalë por në mënyrë të qëndrueshme është zvogëluar qëkur këto dy vende u ndanë nga Perandoria Osmane e mbetur. Karakteristikë tjetër e turqve të trazuar (dëbuar) është prirja e tyre për t’u mbledhur nëpër qytete. Por, më e rëndësishme është rënia e numrit të tyre. Raca turke tregon një tendencë të qëndrueshme për t’u zvogëluar... Në Maqedoni, megjithatë, numri i tyre mbahet me mjete artificiale. Në radhë të parë, institucionet civile dhe ushtarake mbajnë një numër zyrtarësh dhe ushtarësh në vend, por kontigjenti më i madh është furnizuar nga muhaxhirët, ose emigrantët nga provincat e emancipuara. Nga Thesalia, Bullgaria, Bosnja dhe Kreta ka pasur një rrjedhë të vazhdueshme të myslimanëve, dhe shumicës së tyre u janë dhënë toka në Maqedoni, pjesërisht sepse këtu kishte më shumë prona të disponueshme dhe pjesërisht pasi tani territori maqedonas e paraqet në fakt provincën kufitare. Gjatë ngritjes së fundit, autoritetet osmane vendosën këto muhaxhirë në tokat, pronarët e krishterë të të cilave ishin vrarë ose ishin larguar. Ky fenomen e shtoi edhe një element të ri shqetësues të situatës, pasi emigrantët janë veçanërisht kundër fqinjëve të tyre të krishterë.

Lufta për identitet midis të krishterëve

Në lidhje me numrin aktual të turqve në tri vilajetet e Maqedonisë, është e pamundur të merren statistika të besueshme. Sipas llogaritjeve më të besueshme, popullsia myslimane nuk arrin në më shumë se 700 000, prej të cilëve, ndoshta një e treta janë turq – osmanlinj. Të krishterët janë rreth 1 300 000 deri në 1 500 000, prandaj është e qartë se vendi nuk mund të konsiderohet si një tokë myslimane, aq më pak si një vend turk. Në anën tjetër të krishterët e Maqedonisë nuk janë të bashkuar nga gjuha, nga lidhjet racore dhe as nga synimet politike. Është kjo është njëra prej çështjeve që deri tani e ka penguar emancipimin e vendit. Në Maqedoni ka katër bashkësi të krishtera – grekë, bullgarë, serbë dhe rumunë, ose kuco-vlleh; secila prej atyre kombësive lidhet me njërin apo tjetrin vend të Ballkanit nga lidhjet gjuhësore dhe synimet politike. Të krishterët e Maqedonisë të gjithë i përkasin Kishës Lindore ose Ortodokse, me përjashtim të disa shqiptarëve katolikë në veri dhe disa të konvertuarve të misioneve të ndryshme të huaja. Por, kishtarisht të krishterët e Maqedonisë janë të ndarë në dy kisha kryesore: Patrikanën Greke ose Ekumenike dhe Kishën Eksarkiste Bullgare. Të parës i përkasin të gjithë grekët, serbët, vllehët, shqiptarët ortodoksë dhe një pjesë e bullgarëve; ndërsa në të dytën janë të përfshirë shumica e bullgarëve. Kjo ndarje është njëri prej shkaqeve kryesore të urrejtjes midis grekëve dhe bullgarëve.

Kryepriftërinjtë grekë – truri i Turqisë

Pas rënies së Kostandinopojës, megjithëse grekët iu nënshtruan persekutimeve, masakrave të kohëpaskohshme dhe plaçkitjeve të shpeshta nga sunduesit e rinj, megjithatë atyre pushteti iu dha privilegje të caktuara, dhe përfundimisht sidomos kreu kishtar grek e fitoi një pozicion me ndikim të konsiderueshëm në Perandorinë Osmane. Me termin grek atëbotë nënkuptoheshin jo vetëm helenët, por të gjithë ish-subjektet e Perandorisë Romake Lindore që aderonin në Kishën Ortodokse. Si rrjedhojë e situatës ata u konstituuan me një bashkësi ose komunitet, të përbërë nga një këshill laik dhe një kishtar, i cili merrej me punët e brendshme të njerëzve dhe shumë zyra të rëndësishme u jepeshin zakonisht grekëve. Grekët u bënë truri i Turqisë dhe përfaqësuesit e civilizimit në Levant. Gjuha greke ishte gjuha e kulturës, madje edhe midis të krishterëve jo-helenë, dhe kisha greke u shndërrua një agjenci e fuqishme për promovimin e ideve greke. Por, në shekullin e XVII ndikimi grek ra dhe lëvizjet kryengritëse në atë që tani është Mbretëria e Greqisë bëri që turqit nisën t’i shihnin helenët me dyshim dhe urrejtje. Kur Greqia u bë e lirë, banorët e atij vendi konsideruan se puna e emancipimit ishte kryer por pjesa dërmuese e grekëve e synoni aneksimin e një pjese shumë më të madhe të territorit osman. Disa madje ëndërruan për ringjalljen e perandorisë greke, me kryeqytet në Kostandinopojë, megjithatë shumica e kufizoi aspiratën e tyre në Thesali, Maqedoni dhe në disa ishuj bregdetarë. Ndërsa në shumicën e qyteteve të Maqedonisë, elementi grek është më i spikaturi, dhe në disa më i pasuri. Edhe tani tregtia dhe bankat janë në një masë të madhe në duart e tyre – edhe pse rumunët dhe hebrenjtë janë konkurrentë të fortë, megjithatë, dyqanet dhe bujtinat thuajse të gjitha mbajnë vetëm mbishkrime greke. Në kafenetë dhe vendet publike dëgjohet të flitet shumë greqisht dhe shumica e njerëzve me të cilët udhëtari bie në kontakt janë grekë ose flasin greqisht, por sa i përket numrit aktual ata janë shumë inferiorë ndaj sllavëve dhe kjo mund të shihet në vende siç është Kastoria, ku qyteti është plotësisht grek, ndërsa rrethina është e banuar nga një popullsi pothuajse tërësisht bullgare. Por, patriotët grekë nuk i llogarisin vetëm grekët e vërtetë si anëtarë të partisë së tyre. Ata pretendojnë vllehtë, shqiptarët ortodoksë dhe bullgarët që nuk i përmbahen kishës bullgare dhe i quajnë grekë “Vlachophone”, “Albanophone” dhe “Bulgarophone”, me një fjalë, ata i konsiderojnë grekë të gjithë “maqedonasit” që nuk janë bashkuar në kishën bullgare “skizmatike”, përveç serbëve në ekstremin e veriut, që janë ithtarë të partisë greke dhe të “Idesë së Madhe” (greke). Kështu përveç synimit për pushtim, ata dëshirojnë të dëshmojnë se pjesa më e madhe e Maqedonisë është tokë greke! Sa i përket numrit aktual të grekëve, statistikat ndryshojnë mjaft – nga 50 000 në 700 000, por është vetëm vija bregdetare dhe rrethet jugperëndimore që mund të konsiderohen si helene thjesht apo edhe mbizotëruese. Numri e tyre ndoshta arrin në rreth 300.000 banorë.

Vijon në numrin e ardhshëm të Shtojcës për kulturë