Nobelisti dhe realiteti i rrezikshëm i Evropës bashkëkohore

Fjalitë qarkulluese në trillimet e laureatit të ri të “Nobelit”, László Krasznahorkai, mbulojnë politikën provinciale me një ndjesi të parehatshme apokalipsi të afërt. Në veprën e Krasznahorkait, të vjetër e të re, nuk ka asgjë hermetike. Ajo përballet drejtpërdrejt me realitetin bashkëkohor evropian dhe rreziqet e tij, përfshirë dinamikat e torturuara të vendosjes, lëvizjes dhe identitetit

Më 2011 pata shkruar se ta lexosh László Krasznahorkain “është sikur ta shohësh një grup njerëzish që formojnë një qark në shesh të qytetit, duke ngrohur duart pranë një vatre zjarri, veç për të kuptuar se me t’u afruar, s’ka asnjë zjarr aty, dhe që janë tubuar rreth asgjëje”.

Për shumë lexues të zakonshëm, tmerruese është ideja e përfshirjes në një botë fiktive që vazhdimisht lëviz në kufijtë e një zbulimi që gjithmonë është i pashmangshëm, por nuk zbulohet kurrë. Në të, fjalët lëvizin pa reshtur rreth një reference dhe veçanërisht në favor janë fjalitë e gjata dhe të pandërprera, që mund t’i marrin afro katërqind faqe për t’u shtjelluar. Kjo mund të krijojë një lloj çmendie lëvizëse, për të cilën Krasznahorkai ka shkruar me aq shkëlqim dhe ndjeshmëri për vite me radhë. Kjo ide mund të krijojë atë që ai e ka quajtur “realitet i analizuar aq thellë, sa çon në çmenduri”.

Atëbotë, vetëm dy romane të Krasznahorkait kanë qenë të qasshme në anglisht: “The Melancholy of Resistance” dhe “War and War”, të cilët janë botuar në anglisht më 1989 dhe më 1999. Krasznahorkai veçse ishte fenomen në Evropë, sidomos në Gjermani, ku jetonte dhe ku është përkthyer shumica e veprës së tij. Atje ka qenë e zakonshme të dëgjosh dikë teksa e përshkruan atë si laureat potencial për “Nobel”, por me aq pak qasje në anglisht, këto fjalë që qarkullonin, mbanin statusin e thashethemeve të pallatit. Megjithatë, romani “The Melancholy of Resistance” qarkullonte dorë më dorë si një samizdat i rafinuar. Ishte hungarez, kishte një titull të mrekullueshëm, edhe madhështor në mënyrë të trishtuar (që nënkuptonte edhe rëndësinë e qëndresës, edhe lodhjen e pashmangshme që vjen prej saj), dhe kishte lavdërime nga W. G. Sebald dhe Susan Sontag.

Përtej dy librave të përkthyer, kishte grimca ngacmuese të disa veprave të tjera. Romani debutues i Krasznahorkait, “Sátántangó” i vitit 1985 akoma nuk ishte në anglisht, por mund ta shihje filmin shtatë-orësh me të njëjtin titull të Béla Tarrit, të bazuar në libër. Krasznahorkai kishte shkruar skenarë për gjashtë filma të Tarrit. I kam parë ndoshta dy orë nga “Sátántangó”, mirëpo derisa u shfaq përkthimi anglisht nga poeti George Szirtes, veç mund ta imagjinoja prozën me fjali të gjata, të mbështjella por të qarta, të cilat përpiqeshin të pasqyrohen në mënyrë kinematografike përmes pamjeve rrëshqitëse të kamerës së Tarrit: “Ulur pranë dritares, mjeku ndihej i mërzitur, supi i tij mbështetur mbi murin e ftohtë e të lagësht dhe nuk kishte nevojë as ta lëvizte kokën për të parë përmes vrimës midis perdeve të palara me lule, trashëgim nga nëna e tij, dhe kornizës së kalbur të dritares për ta dalluar kompleksin, mjaftonte vetëm t’i ngrinte sytë nga libri që po lexonte, të hidhte një vështrim të shkurtër për të vërejtur ndryshimin më të vogël, dhe nëse ndodhte herë pas here — të themi kur ishte thellësisht i zhytur në mendime apo sepse përqendrohej në ndonjë pikë më të largët të kompleksit — që sytë e tij të humbnin ndonjë detaj, veshët e tij të jashtëzakonshëm menjëherë i vinin në ndihmë, megjithatë ishte e rrallë që ai t’i humbte mendimet dhe akoma më e rrallë që të ngrihej nga kolltuku i mbushur e i rënduar, me xhaketën e dimrit me jakë me lesh, vendosur me saktësi të përcaktuar nga përvoja e përditshme e tij, që me sukses e kishte reduktuar në minimum numrin e rasteve kur do të duhej të lëshonte postin e vëzhgimit pranë dritares.”

Lexuesit anglishtfolës dalëngadalë po e zinin ritmin, me të arritur një valë punësh të jashtëzakonshme përmes përkthimit, duke vulosur mjeshtërinë e Krasznahorkait: “Seiobo There Below” (2013), “Baron Wenckheim’s Homecoming” (2019) dhe së fundi edhe “Herscht 07769” (2024), si romanet më të qasshme të tij. E gjithë proza e fundit është përkthyer në anglishte të rrjedhshme nga përkthyesja e shkëlqyer kanadeze, Ottilie Mulzet. Secila është një punë e jashtëzakonshme dhe unike dhe secila zgjeron diapazonin e Krasznahorkait. Për shembull, romani “Baron Wenckheim’s Homecoming” inskenon një përballje tragjikomike e kishoteske mes banorëve të acaruar e ksenofobë në një qytezë të rrënuar hungareze dhe një aristokrati të mërguar që kthehet në vendlindje, Baron Béla Wenckheimit, tek i cili mbajnë shpresat e tyre shpesh reaktive. Mirëpo, aristokrati i kthyer është një dështak i lodhur, që nuk mund të gjejë strehë a shpëtim nga bashkëkombësit grindavecë që janë të ngufatur nga lidhjet e ngushta familjare. Romani na bën të kujtojmë sa qesharak mund të jetë Krasznahorkai. Epigrafi i çuditshëm i romanin thotë: “Përjetësia – do të zgjasë, për aq kohë sa zgjat”.

Megjithatë, në disa mënyra, ato dy romane të hershme që i lexova në vitin 2011 vendosin atmosferën e veçantë të shumicës së veprave të mëvonshme: politika e pasigurt e qyteteve të vogla në Hungari dhe në ish-Gjermaninë Lindore (nativistë, neo-nazistë, tradicionalistë të rreptë për ligjin dhe rendin); një ndjesi e pasigurt e apokalipsit që po afrohet, si në aspektin politik, ashtu edhe në atë metafizik; dhe pëlqimi i Krasznahorkait për të fiksuarit vizionarë dhe budallenjtë e shenjtë (një ekspert botëror për llojet e kërpudhave, një arkivist i bindur se ka zbuluar një dorëshkrim të harruar prej kohësh dhe që udhëton në New York për t’ia treguar botës zbulimin e tij, një pianist i cili është i fiksuar pas tingëllimit të përsosur të pianos). Pavarësisht nga dukjet e kundërta — fjalitë qarkulluese e mendimi i etur — në veprën e Krasznahorkait, të vjetër e të re, nuk ka asgjë hermetike; ajo përballet drejtpërdrejt me realitetin bashkëkohor evropian dhe rreziqet e tij, përfshirë dinamikat e torturuara të vendosjes, lëvizjes dhe identitetit.

Për lexuesit e rinj, e tëra kjo mund të përjetohet ndoshta më së miri në romanin e fundit të Krasznahorkait, “Herscht 07769”, që flet për një njeri që është më i madh se jeta, por në mënyrën e tij është krejtësisht i zakonshëm, Florian Herscht, i cili jeton në një qytet të vogël në Thuringia, në ish-Gjermaninë Lindore, dhe punon në fshirjen e grafiteve nga ndërtesat publike të qytetit. Herscht është një kombinim i frymëzuar por i hutuar i Herzogut të Saul Bellowit, Wertheimerit të Thomas Bernhardit dhe Hantas, narratori i vetëm i romanit “Too Loud a Solitude” (1976) të Bohumil Hrabalit, i cili ka detyrën të kompresojë letrat e hedhura dhe librat e vjetër. Herscht është ngjitur me idenë se një grumbull antimaterie do të shkatërrojë botën, dhe vendos se personi që mund t’u përgjigjet më së miri shqetësimeve të tij është kancelarja gjermane (dhe ish-fizikantja e kimistja kuantike) Angela Merkel. Fillon t’i shkruajë letra të gjata, që mbeten përgjithësisht pa përgjigje, të nënshkruara me emrin e tij dhe kodin postar: Herscht 07769.

Sigurisht, Bellow e pati fituar çmimin “Nobel” në vitin 1976; Bernhard dhe Hrabal duhej ta kishin fituar. Por të paktën Akademia e bëri zgjedhjen e duhur me Krasznahorkain. Qoftë ky çmim një shkak që t’i sjellë shumë lexues. Për ne që tashmë kemi hyrë në zonën e çuditshme dhe të mrekullueshme të letërsisë së tij, lajmi se ai ka fituar çmimin “Nobel” për letërsi këtë vit nuk është aspak befasi e madhe. Në të vërtetë, duket si diçka thjesht e drejtë, si një pije e merituar pas një dite të lodhshme pune.

Marrë nga “The New Yorker”