Muja: Politika merret çdo ditë me artistët nga Ballkani

Thotë se nuk është artist politik, por politika përbiron jo rrallë në veprat e tij. Dhe ka një arsye për këtë “Për artistët nga Ballkani edhe nëse nuk merremi me të, ajo merret me ne çdo ditë. Andaj, nuk kemi si t’i ikim”, thotë artisti Alban Muja. Në një intervistë të gjatë për KOHËN, që përkon me rastin e hapjes së ekspozitës së tij personale në Galerinë Kombëtare të Kosovës, Muja flet jo vetëm për të, por edhe për rrugëtimin e tij, për kufijtë e patriotizmin në televizor e për artin si kundërpërgjigje

Galerisë Kombëtare të Kosovës ia ka vënë mbishkrimin “Hotel”. Në ekspozitën e tij personale “Çfarëdo që ndodh, ne do të jemi të gatshëm”, Alban Muja provokon dhe ngrit pyetje për dy dekadat e fundit të Kosovës. Prekë luftën me “Albumin Familjar” me të cilin përfaqësoi Kosovën në Bienalen Ndërkombëtare të Venecias në vitin 2019. Në një intervistë për Kohën ai flet për thumbimin e shteteve që nuk e kanë njohur Kosovën. Kujton kohën kur iu shkatërrua vepra në Beograd. Tregon për veprat që flasin për identitetin e deri te kaosi me shtatoret e bustet e pasluftës.

KOHA: Ekspozita juaj personale “Çfarëdo që ndodh, ne do të jemi të gatshëm” qysh në fillim, prek pamundësinë e parashikimit të kohës. E kjo del të jetë konstante. Madje në pandemi është fuqizuar edhe më. Kjo ekspozitë ishte parashikuar të hapej vitin e kaluar, por u shty për shkak të rrethanave me koronavirusin. Ju ndjek e paparashikueshmja edhe në art?

Muja: “Whatever happens, we’ll be prepared” apo “Çfarëdo që ndodh, ne do të jemi të gatshëm” është një segment i marrë nga njëra prej videove të projektit “Family Album” (“Albumi familjar”) i cili, si projekt, është realizuar për Pavijonin e Kosovës në edicionin e fundit të Bienales së Venedikut, të cilin ne e kemi prezantuar; dhe si frazë, pastaj si titull, neve edhe kur e kishim planifikuar këtë ekspozitë, gati para dy vjetësh kur isha ftuar në atë kohë nga ish-drejtoresha e Galerisë Kombëtare, znj. Arta Agani, e patëm menduar që ky është një titull që mund t’i përshtatet një projekti që nuk parashikon domosdoshmërisht çka do të sillej pasi që ne e dinim se do të ekspozonim projektin e Bienales së Venedikut në katin e parë si një lloj obligimi moral që kishim – ta sillnim para audiencës në Kosovë dhe ne këtë titull të ekspozitës e kishim përdorur edhe si moto në Venecia. Andaj, ekspozita ishte menduar të hapej më 4 maj të vitit 2020, vitin e kaluar, dhe u shty tri-katër herë deri sa arritëm ta hapim me të gjitha rregullat që është dashur të respektohen, e të cilat Ministria e Shëndetësisë dhe IKSHPK-ja i kishte përcaktuar paraprakisht – pra me një kufizim të njerëzve në sallë. Për t’u kthyer prapë te titulli, sapo shtyhej dhe sa bëhej pandemia më aktive dhe më e rrezikshme, titulli merrte edhe më shumë forcë, edhe më shumë prezencë, dhe besoj që edhe prej tekstit që ka shkruar kuratorja, Maria Isserlis, me të cilën unë kam punuar që dy vjet për këtë ekspozitë, u bë aktuale dhe besoj që u është përshtatur edhe momentit edhe kohës, por edhe ekspozitës në tërësi, duke pasur si referencë njërën nga veprat në tri videot që ne kishim sjellë në Venecia.

“Hoteli” i ndryshimeve që nuk përfundojnë

KOHA: Me këtë ekspozitë nuk ngacmohen veç ata që vijnë enkas në Galeri, por edhe ata që kalojnë para ndërtesës. Lart është mbishkrimi “HOTEL”. Ajo vepër preku tranzicionin politik në Shqipëri më 2014 në një prej veprave kulminante të komunizmit atje – “Metalurgjikun e Elbasanit” – që tash është rrënojë? Ku preket tranzicioni te ne nëpërmjet kësaj vepre?

Muja: Fillimisht më ka pëlqyer fakti që kam provuar të shfrytëzoj edhe hapësirat që zakonisht nuk shfrytëzohen dhe të ngacmoj edhe publikun që zakonisht nuk e ka të zakonshme ardhjen apo përcjelljen e ekspozitave në Galerinë Kombëtare apo në hapësirat e tjera ekspozuese. Si të tillë, “HOTEL” e cila është vendosur në kulm, e cila gjatë ditës është “Hotel” e gjatë natës vetëm “Hot”, është e vërtetë se ka si synim, apo kemi pasur si synim më 2014, të prekim tranzicionet politike, ekonomike, e sociale që ndodhin, e këto shpesh shihen prej rrëzimit të një sistemi në sistemin tjetër, e nëpërmjet këtyre shenjave të bizneseve të njohura, ndër to edhe hotelet. Ishte menduar atëherë të sillnim në metalurgjik “si njëfarë forme” në këtë pjesën e lënë mbrapa prej një metalurgjiku shumë të fuqishëm që ka qenë njëfarë “hotspot” i ekonomisë shqiptare, por të njëjtën gjë e kemi pak a shumë edhe në Kosovë. I shohim ndryshimet që kanë ndodhur prej emrave të rrugëve deri tek emrat e objekteve e hoteleve, e shpesh këto hotele, kompani, fabrika, kanë ndërruar qasjen apo kahun dhe ato nuk i kemi parë të transformuara asnjëherë, mirëpo tranzicioni ka ndodhur “i përjetshëm”. Jo shumë larg kemi “Hotel Grandin”, ku mbishkrimi “Hotel Grand” apo vetë Hoteli Grand nuk është “grand” më, pasi që gjatë këtyre njëzet vjetëve shpesh është nisur një projekt, por nuk është përfunduar. Kjo ka ndodhur edhe te sheshi kryesor i qytetit, që ka filluar para 15 vjetëve e kurrë nuk është përfunduar (apo ndoshta për dikë është përfunduar, por jo në një standard). Të gjitha këto ndryshimet që nuk përfundojnë, janë aty dhe marrin një kahe tjetër, provohen të preken nga kjo vepër që është e ekspozuar jashtë, dhe që është mirë të shihet mes orës gjashtë e gjysmë e shtatë e gjysmë, ku shihet edhe “HOTELI”.

KOHA: Me të hyrë në galeri veprat çojnë te viti 1999. Është “Albumi familjar”, me të cilin prezantuat Kosovën në Bienalen Ndërkombëtare të Artit në Venecie në vitin 2019. E duhet të vazhdojmë t’i tregojmë botës historinë tonë të luftës? Nuk e kemi bindur ende?

Muja: Në fakt, kur në atë kohë nga Ministria e Kulturës u pata nominuar për ta prezantuar Kosovën në Bienalen e Venecias, unë isha duke u përgatitur për t’u zhvendosur në Paris për një kohë – isha ftuar për disa muaj për një hulumtim dhe një rezidencë. Pak para se të ikja, unë e mora lajmin se do ta prezantoja Kosovën në Bienalen e Venedikut. Në atë kohë, hulumtoja disa imazhe, disa fotografi e dokumente, për t’i marrë me vete në Paris, dhe “rashë” në këtë foton time, që ka qenë fotografi e imja dhe familjes sime si refugjate në Shqipëri, në një kamp afër Gjirit të Lalzit, që sot quhet Hamallaj. Ajo çka e karakterizon këtë fotografi është se unë jam bashkë me kryeministrin e atëhershëm të Spanjës, José María Aznar, që është njëfarë paradoksi, për shkak se Spanja atëherë ka qenë shumë miqësore për dallim me tash ndaj nesh. Kur e mora atë fotografi, doja të bëja diçka me të, por nuk isha i sigurt çka. Pasi që u nominova, hulumtova dhe e vendosa që është e rëndësishme njëzet vjet pas (sepse 1999-2019 ishin saktësisht njëzet vjet nga ardhja e lirisë, për të cilën besoj që secili kemi kontribuuar me mundësitë tona, dikush më shumë e dikush më pak) dhe si një ish-refugjat që kishte babanë në burg, nuk e dinte ku ishte (i cili fatmirësisht shpëtoi), dhe kur erdhi kryeministri i Spanjës, në atë kohë shfrytëzuam rastin të bëjmë fotografi me kryeministrin. Njëzet vjet më vonë, e kisha këtë fotografi, mirëpo qëllimi ishte të mos tregohej një storie personale apo storie e familjes, por storie të vendit nga vijmë dhe të bëjmë pyetje legjitime se pse ose si është e mundur që sot refugjatët në gjithë botën trajtohen në mënyrën që ne nuk ishim trajtuar. Megjithatë, pyetja ishte legjitime se kush ikën nga shtëpia prej dëshirës? Duke u nisur nga ky fakt, bëmë hulumtime të imazheve të njohura të asaj kohe dhe erdhëm te tri-katër fotografi të luftës së vitit ‘99 që ishin dokumentuar nga fotoreporterë të njohur të asaj kohe që ishin pronë e “Washington Post”, “Getty Images”, “Reuters”, të drejtat e të cilave i kishim marrë dhe fëmijët e njohur të asaj kohe, apo imazhet e njohura, vendosëm t’i filmonim njëzet vjet pas dhe t’i pyesnim se çka ka ndodhur në ato momente të cilat janë dokumentuar. Kur e hapëm Pavijonin ishte data 9 maj, saktë njëzet vjet prej kur kisha ikur si refugjat.

Besoj që këto storie duhet të ndahen, besoj që, sidomos kur shohim që ka tendencë apo forcë të madhe politike që provon të mohojë të drejtat tona dhe ka një organizim që shpesh vjen edhe prej vendeve jo-mike të cilat ndaluan prezantimin tonë. E unë besoj që sa herë që na jepet mundësia, duhet t’i tregojmë storiet, përvojat, të kaluarën, gjithmonë jo duke provuar të hakmerremi, por duke treguar një realitet që ka ndodhur e që nuk bën të harrohet. Duke mos harruar të kaluarën, ne duhet të ndërtojmë një të ardhme, andaj unë besoj që këto projekte janë shumë më aktuale dhe siç po shihet, do të jenë aktuale edhe në të ardhmen. Si storie, si informatë, unë besoj që do të jenë prezente gjithmonë.

KOHA: Në Venecie, pos tjerash, ngacmuat edhe politikën, në pjesën tjetër të ekspozitës prekni prapë politikën. E thumboni atë. Në veprën e këtij viti “Harta që ka vërtet rëndësi”, keni fshirë shtetet që nuk e kanë njohur Republikën e Kosovës. Cili është thelbi i saj dhe a mendoni ta shëtitini edhe në vende që nuk e kanë njohur Kosovën si shtet?

Muja: Në fakt, ajo që është e rëndësishme, kuratorja vjen nga një vend që nuk e ka njohur Kosovën, kuratore nga Ukraina që jeton në Berlin dhe Dresden. Kur i kam treguar idenë, ajo mendoi që është vepër e re, që ekspozohet për herë të parë, sikur një pjesë e madhe e veprave në katin e dytë që prezantohen për herë të parë. Ajo ka qenë e fascinuar nga ideja edhe për këtë fakt, pasi ka shtete që na thonë që ne nuk ekzistojmë. Por, ne ekzistojmë, jemi këtu. Po flasim dhe po mundohemi ta bëjmë atë që dimë sipas mundësive tona. Andaj nëse ne nuk ekzistojmë për ta, pse duhet ata të ekzistojnë për ne.

Unë nëpër udhëtimet e mia, nëpër projektet e mia në 15 vjetët e fundit, problemin më të madh e kam pasur në vendet që nuk e kanë njohur Kosovën, sidomos kur kam pasur vetëm pasaportën e Kosovës. Qëllimi im në këto vende ka qenë që, nëse kam pasur mundësi, të tregoj disa vepra që e qesin si diskutim këtë fenomen.

Prandaj, në veprën që ne e kemi quajtur “The map that really matters” apo “Harta që me të vërtetë ka rëndësi” shohim vetëm shtetet që e kanë njohur Kosovën, e shtetet e tjera nuk ekzistojnë në hartë, dhe është një nuancë e shteteve që e kanë “çnjohur” Kosovën. Edhe këtu shtohet një pyetje, sepse në politikën e jashtme nuk njihet një terminologji e tillë, nuk ka pasur raste të tilla kur dikush njihet e pastaj “çnjihet”. Gjithmonë prej politikës jostabile që ndodh në botë, nga situata e Bashkimit Evropian, që gati asnjëherë nuk mund të arrijnë një marrëveshje për një çështje madje edhe të vogël e të mos flasim për rastin e Kosovës e procesin e liberalizimit që ndoshta në të ardhmen do të mund të na gjykojnë për gabimet që kemi bërë ne, mirëpo shpesh është thënë se kushtet i kemi plotësuar, apo nëse flasim tash për problemet politike ndërkombëtare në Siri e Afganistan, e shohim që politika ndërkombëtare ka probleme. Jo vetëm politika globale, por sidomos ajo e Bashkimit Evropian. Andaj edhe kjo hartë, unë besoj që këto vende duhet ta shohin fillimisht në Bruksel e pastaj edhe në vende të tjera, edhe pse qëllimi im nuk është që të jem artist politik, por besoj që politika për artistët nga Ballkani edhe nëse nuk merremi me të, ajo merret me ne çdo ditë. Andaj nuk kemi si t’i ikim, edhe pse për momentin nuk jetoj këtu, por pjesa më e madhe e krijimtarisë sime rrjedh nga këtu dhe besoj që këto tema duhet të “shoshiten” e duhet të hulumtohen, pasi që besoj se është shumë i rëndësishëm hulumtimi, ndoshta më i rëndësishëm se ekzekutimi, pasi duhet t’i japim ato përgjigje kur kemi pyetje. Andaj, unë shpresoj dhe besoj që kjo vepër do të ekspozohet dhe aty ku ka mundësi, do ta propozoj një projekt të tillë

“Viteve të fundit, kam refuzuar të shkoj në Serbi”

KOHA: ...dhe Serbia thotë se nuk do të na njohë kurrë... Kthehemi te viti 2007, te provokimi me art. Atë vit, në Novi Sad të Serbisë, me “Tourist City” ia patët ndërruar emrin një rruge. Më saktësisht tabelës me shkrim cirilik ia patët shtuar edhe atë me shkrim latin. Ishte ky një test nëse publiku në Serbi e duron një, le ta quajmë, provokim nga një artist i Kosovës?

Muja: Gjithmonë provoj që nëpër debate, sidomos në media, të mos u jap shumë hapësirë vendeve që nuk na shohin si të barabartë apo vende mike. Por, kur ka pyetje rreth marrëdhënieve tona me fqinjë, sidomos me fqinjët në veri, nuk kam përtuar asnjëherë të tregoj të vërtetën, madje kjo ka ndodhur shpeshherë edhe në qytetet e tyre (edhe pse vitet e fundit kam refuzuar të shkoj e të prezantoj për shkak të shumë arsyeve, jo për shkak të kolegëve të mi që kam kolegë atje që i respektoj, por për shkak të politikës destruktive që çdo ditë, jo vetëm më 1999, por në fakt, edhe pse forca nuk përdoret, pasi që jetojmë në kohë tjetër, pak a shumë është e njëjta). Andaj çdo politikë që mundohet të bëhet e të shihet si shumë normale me shtetin fqinj në veri, unë besoj që nuk është e tillë dhe është vetëm një prezantim “fake” (i rremë). Nëse i kthehemi kësaj vepre, në atë kohë kam qenë i ri, i kam pasur 26 vjet, dhe isha ftuar nga një institucion shumë i rëndësishëm dhe të respektuar edhe sot, për një rezidencë, dhe unë pata marrë guximin të shkoja dhe të shtroja këtë pyetje, “pse ata duhet të na urrejnë? Ne kemi arsye, po ata pse?” Kjo ka qenë pyetja që pata bërë dhe gjatë diskutimit, pas gati dy muajve, kam propozuar këtë ide që një qytet që ka qenë multietnik në të kaluarën, ku janë prezantuar ide apo kanë jetuar nacionalitete të ndryshme, papritmas u kthye në një qytet radikal ku radikalët kishin fituar pushtetin. Edhe emrat e rrugëve që kanë qenë në tri alfabete, cirilik, latin dhe hungarez, ata filluan t’i ndërrojnë vetëm në cirilik.

Duke u nisur prej faktit që Novi Sadi në atë kohë kishte disa festivale shumë të rëndësishme, edhe ndërkombëtare, ne prezantuam këtë projekt që e quajtëm “Tourist City” (që besoj që ka qenë një qytet turistik) për arsyen e vetme t’u ndihmonim turistëve të gjinden më mirë.

Sulmi ndaj ekspozitës në Beograd

KOHA: …por u dëshmua që në Beograd për qarqet nacionaliste, artistët nga Kosova nuk mund të ekspozonin. Ju ishit në grupin e artistëve të Kosovës të ekspozitës “EXCEPTION”, e cila ishte paraparë të hapej në Beograd më 7 shkurt 2008, dhjetë ditë para shpalljes së Pavarësisë së Kosovës. Por, u anulua pak orë para ceremonisë së hapjes kur disa nacionalistë serbë, u futën në galerinë “Kontekst” dhe fillimisht sulmuan veprën e kolegut tuaj Dren Maliqi, “Face to Face” me Adem Jasharin e Elvis Presley ballë për ballë. Si e kujtoni atë rast dhe a mendoni se një ekspozitë si ajo do të mund të hapej sot? Dua të them, ka ndryshuar Serbia?

Muja: Në fakt e gjithë kjo ekspozitë kishte filluar pas rezidencës sime në Novi Sad, dhe m’u afruan dy kuratore të një galerie private dhe dy kuratorë të rinj të Muzeut të Arteve Bashkëkohore në Novi Sad që ma propozuan idenë dhe ata donin tre-katër artistë që ata i njihnin (ndër ta edhe mua). Unë u propozova të vinin dhe të bënin një hulumtim në Kosovë dhe e shohim.

Në atë kohë, edhe pyetjet tona kanë qenë më të pakta, sepse mendonim që ne kishim përfunduar gjithçka me ta dhe ata gradualisht do ta kuptonin realitetin; Kosova përgatitej ta shpallte pavarësinë. Ne menduam t’i paraprinim, me mundësitë tona, një lehtësimi të marrëdhënieve – gjithmonë jo duke harruar të kaluarën – por duke provuar që së paku skena e artit, që e di që ka prej tyre që janë më të hapur, patën pranuar të organizojmë këtë ekspozitë. Më kujtohet ishim diku rreth nëntë apo dhjetë artistë, dhe ekspozita e parë u hap në Novi Sad, shkoi me disa fërkime mes politikës, por jo që ndodhi diçka. Në hapjen e dytë ne Beograd, ndodhi ajo që ndodhi. Gjithsesi, për mua ishte e papritur, pasi që ne ishim përgatitur që së paku në fund do të vijnë disa kërkim-falje, e jo që do të vinin t’i shkatërronin veprat.

Atëherë ishte parë ajo vepra e Drenit si një provokim, që nuk ishte vepra e vetme, por në atë kohë ndoshta i ngacmoi ajo vepër më shumë, por në fakt ata hynë dhe shkatërruan gjithë ekspozitën – nuk e lejuan të hapej.

Unë besoj që ajo ka qenë realitet dhe si të tillë do ta mbajmë mend dhe kjo nuk tregon pasqyrën e asaj skene andej, dhe kjo ka qenë ekspozita që me ka shtyrë të mendoj që ndoshta as atë ekspozitë nuk e kanë merituar. Për të pranuar ekspozita të tilla, ndoshta ata duhet të kishin bërë pyetje të tjera që “okej” po presim që deri sa shteti ynë të njihet prej vendit prej nga vini ju (prej kërkimfaljeve) dhe për të gjitha dëmet që janë bërë në Kosovë, është dashur dikush të japë përgjigje.

Unë besoj që një ekspozitë e tillë nuk mund të ndodhë pa kaluar në këtë proces apo në këto pika të cilat i përmenda.

Andaj është një eksperiencë që na ka dhënë shumë mësim dhe një eksperiencë që unë besoj, si artist, nuk duhet ta kujtojmë.

Përforcimi i përvitshëm i kufijve

KOHA: Kur jemi tek identitetet pos atij kombëtar, në ekspozitë prekni edhe identitetin personal e social. Sillni rrëfime se si njerëzit për të jetuar në një vend evropian ndërrojnë identitetet. Kufijtë po ashtu janë pjesë e veprave tuaja. I thumboni këto pika tash e sa kohë, a besoni se do të merreni edhe shumë me pamundësinë e lëvizjes?

Muja: Në fakt, ekspozita është ndarë në katër pjesë (në katër seksione). Kati i parë është “Albumi familjar”; kati i dytë është ndarë në tri seksione (pasi qe na është dashur disa mure t’i ndërtojmë, e disa t’i heqim, madje një hapësirë ta kthejmë si hapësirë ekspozuese, e cila nuk është përdorur më herët, për t’ua dhënë mundësinë të tri seksioneve të ekspozohen). Është seksioni “National” (“Kombëtar”), “Social” dhe “Personal”. Janë pak a shumë hulumtimet që unë i bëj nëpër projektet e ndryshme dhe të cilat i kemi ndarë. I kemi te “National” veprat që i diskutuam më herët (edhe “Map that really matters”).

Pastaj, kemi dy projektet që i përmende: “Borders without borders” që ngritën këtë debat apo formë të diskutimit se çka do të ndodhë me kufijtë, deri sa shohim që në Bashkimin Evropian, apo në Zonën Schengen... Dhe pastaj këtë projektin që realizuam bashkë me një koleg timin, Emanuel Gjoka, që dokumentuam krejt kufijtë të cilët kishin mbetur prej sistemeve të kaluara dhe ku objektet kufitare ishin vetëm si objekte identifikimi kur sheh që kalove në shtetin tjetër dhe me një krahasim me Ballkanin, ku çdo vit kufijtë përforcohen dhe bëhen më të fuqishëm si ndërtesë, por edhe si formë dhe mënyrë e lëvizjes. Ne shohim që edhe për të shkuar në Shqipëri, nganjëherë duhet pritur dy-tri orë, e proklamohet patriotizmi, mbledhjet e qeverive, e kur qytetarët shkojnë atje, kontrollet i mbajnë disa orë. Kjo është pyetja që shpesh duhet të bëhet: “Çka na duhet patriotizmi në televizion, kur nuk ekzekutohet në terren?”

Kjo ka qenë pyetja se çka do të ndodhë me kufijtë në përgjithësi, pasi që në atë kohe (2016-2017), Bashkimi Evropian diskutonte mundësinë e kontrollit në pikat kufitare për të ndaluar refugjatët sirianë të shkonin në disa shtete, sidomos në vendet pak më autokrate (siç është rasti i Hungarisë, me të cilën i gjithë Bashkimi Evropian ka probleme) apo vende tjera. Pyetja e vetme ishte sikur ajo që kishim bërë më herët, se nëse dikush ikën nga shtëpia për qejf; jo, por janë të detyruar për shkak të politikës, për shkak të luftërave dhe kërkojnë një jetë më të mirë.

KOHA: Zhvillimet shoqërore janë pjesë e shumë veprave tuaja. Zënë vend emërtimet e fëmijëve nga Kosova me emra të qyteteve në Shqipëri, pastaj me emra shtetesh, keni prekur fenomenin e shtëpive të njëjta për të gjithë vëllezërit. A është Kosova apo i gjithë Ballkani vend ideal për të nxjerrë tema e për të ngritur pyetje?

Muja: Kur diskutonim me plot kolegë nga Skandinavia, të cilët nuk kanë probleme financiare për realizimin e projekteve – pasi që atyre u mjafton të dërgojnë një ide nëpër institucione të ndryshme për t’iu mundësuar të realizojnë veprën apo projektin – ne në Ballkan nuk është problem të trajtojmë tema, pasi që tema të tilla kemi gjatë gjithë kohës, vetëm varet si i trajtojmë. Andaj, hulumtimet qe unë i bëj shpesh zgjasin deri në një vit.

Ti e përmende projektin me emra. Është një projekt që ka filluar qysh moti, prej vitit 2004-2005. Kohë pas kohë i jam kthyer atij projekti, me projekte më të reja, duke filluar nga videoja “Palestina/Tibet” deri te projekti që është ekspozuar për herë të parë në galeri, por që ka qenë i ekspozuar më herët në Kosovë, por tash në këtë formë është ekspozuar ndryshe, pasi që lidhet edhe me projektin tjetër që është realizuar para dy vjetësh në Paris. Në fakt, të dy projektet lidhen me emrat. Një projekt thirret “Family album”, që tregon historinë e djemve dhe çikave të Kosovës që për shkak të dashurisë në distancë që kishin krijuar prindërit tanë për mëmëdheun, për Shqipërinë, kishin filluar t’i emërtonin fëmijët e tyre sipas qyteteve shqiptare.

Në atë kohë, kemi dokumentuar qytetet shqiptare dhe jemi kthyer, kemi pyetur djemtë dhe çikat e Kosovës me të njëjtët emra, t’i mbanin qytetet si një lloj barre e mbajtjes së një përgjegjësie apo dashurie që ka ekzistuar.

Ndërkaq, “vice-versa” nuk ka ndodhur, nuk gjen emra të qyteteve të Kosovës në Shqipëri. Madje edhe emrat që ne i kemi te zakonshëm, si Vlora, Berat, Butrint, Saranda, mund të tingëllojnë jo veç të pazakonshëm në Shqipëri, e për ne tingëllojnë shumë mirë – kanë një domethënie.

Ndërkaq, projekti tjetër përballë - kemi emrat e njerëzve që vijnë nga “background” të ndryshëm që jetojnë në Francë. Është realizim i ri, që për shkak të emrave që mbajnë, u kanë nxjerrë probleme të integrohen në jetën e tyre të përditshme në Paris dhe Francë. Emrat Tarzan, Ahmed, Assil, deri te emrat e tjerë Jusuf, ndoshta edhe Shaban, madje edhe emrat si Dardan, që në njëfarë mënyre identiteti të cilin e kanë, u ka nxjerrë problem të integrohen. Këta persona kanë përshkruar jo vetëm emrin, por edhe historinë rreth emrit.

Këto dy projekte, sikur projekti mbrapa që e përmenda më herët, “Forca”, ku është emri i një çike nga Shkodra, e cila ka pasur fatin të jetojë me një identitet të rremë për shumë vjet në Itali, e cila e ka marrë identitetin e një çike të Kosovës, pasi që ishin takuar në Gjermani, familja kosovare e merr azilin në vitet ‘90, ndërkaq familjes shqiptare të Shqipërisë i refuzohet azili, për shkak se Shqipëria vetëm sa kishte fituar demokracinë në atë kohë, dhe çka ndodh pasi që veçse ishte krijuar miqësia mes dy familjeve shqiptare. Familja kosovare ua jep dokumentet e tyre, me të cilat shkojnë në Itali ku marrin azilin e më vonë edhe dokumentet me një identitet të rremë, me një palë emrash të njëjtë, jetojnë në dy vende të Bashkimit Evropian.

Pra, deri në fund të shkollës së mesme, Lorena, që në video quhet Forca, pasi që Forca e kishte pasur emrin çika kosovare nga Gjakova, tregon këtë fenomen që ka ndodhur shpesh në vitet ‘90, ku familjet nga Shqipëria kanë shkuar në Bashkimin Evropian, në Angli, dhe janë prezantuar si familje të Kosovës, për shkak se e kanë pasur më të lehtë të marrin azilin e pastaj edhe letrat, duke shfrytëzuar “background”-in e njëjtë, gjuhën e njëjtë, kulturën pak a shumë të njëjtë. Besoj që është deri diku legjitim, pasi që nuk guxon t’i mohohet askujt mundësia për të provuar të jetojë më mirë, edhe pse këto shpesh janë bërë duke thyer rregulla e ligje, të cilat nuk kanë qenë të drejta për të gjithë.

“Asnjë pushtet, politikë apo politikan nuk mund të ndërtojë shtatore”

KOHA: Ka kohë që jeni kundër formës se si hapësirat tona publike mbushen me shtatore. Në këtë ekspozitë, keni sjellë një vepër të re që është autoportret prej gipsi. E keni titulluar “Nuk na duhet një tjetër hero”. A jeni pak i ashpër apo me të vërtetë ajo që po ndodh me shtatoret ka kaluar çdo kufi?

Muja: Kur e kam quajtur “Nuk na duhet një tjetër hero”, unë kam menduar për veten, sepse është portreti im, dhe besoj që pasi që është portreti im ka pasur mundësi të emërtohet kështu. Në fakt, janë dy projekte: është vepra me sferat, një skulpturë e vogël, para autoportretit, që thirret “Just another hero” (“Vetëm një hero tjetër”), autoportreti “We don’t need another hero” (“Nuk na duhet një hero tjetër”) që në njëfarë mënyre e ngrehin këtë diskutim. Jo pse ne nuk duhet t’i respektojmë heronjtë, larg asaj! Ne duhet çdo ditë t’i respektojmë dhe falënderojmë për çdo gjë që kemi, sidomos ata që kanë dhënë jetën për këtë vend. Por diskutimi që duhet të ngrihet, përgjegjësitë që duhet t’i japë një shoqëri është se çka po prodhojmë. Nuk mundemi vetëm të prodhojmë buste e shtatore pa kurrfarë kriteri. Nuk mundemi të rrëzojmë gjithçka të së kaluarës, e të ndërtojmë pa asnjë kriter sot.

Në fakt, këto dy vepra lidhen me një vepër që kam realizuar në Prizren për “Autostrada Biennale”, ku është riprodhuar një vepër që e kanë zhvendosur para dhjetë vjetëve nga Mitrovica. E kanë zhvendosur simbolin e Mitrovicës, një vepër që ka pasur për temë lirinë, barazinë, dhe punën për të cilën ne sot kemi shumë nevojë dhe askush nuk ka dhënë përgjegjësi në atë kohë. Kur e kam parë para katër vjetëve që nuk ekziston, dhe sivjet me propozimin e dy kuratorëve që kanë bërë këtë edicion të suksesshëm të Bienales, unë propozova ta ribëj këtë vepër. Edhe si vepër që doja të ngreh diskutimin se çka po ndodh, por edhe si vepër timen që unë e dua dhe identifikohem, pasi që unë jam rritur në Mitrovicë.

Duke provuar të shkatërrojmë gjithçka e të prodhojmë të reja pa kurrfarë kriteri, kjo ka qenë pyetja qe unë kam bërë me të dyja veprat. Unë besoj që asnjë pushtet, politikë apo politikan nuk mund të ndërtojë shtatore. Duhet të ketë “task-forcë”, një grup i njerëzve që vijnë prej profesioneve adekuate, dhe ata vendosin se si të ndërtohet, prej kujt të punohet, cili projekt të përzgjidhet. Nuk mundet politika të zgjedhë projektet nëpër hapësirat publike. Nuk mundet politika t’i definojë projektet nëpër hapësirat publike. Duhet të jenë njerëzit adekuatë, duke filluar prej artistëve, skulptorëve, artistëve vizualë, dizajnerëve të hapësirave publike, arkitektëve, antropologëve, por ndoshta mund të jenë edhe historianë apo edhe një personalitet politik por jo, siç kemi parë, një njërën anë me revole, në tjetrën librin, duke banalizuar gjithçka pa kurrfarë kriteri. Andaj, pyetja ime me këto tri vepra është kjo: se ne gjithsesi duhet t’i respektojmë këta heronj, por kemi mundësi tjera se si t’i respektojmë. Kemi mundësi të tjera si të vlerësojmë punën e tyre të palodhshme, madje deri në amshim. Kemi mundësi të tjera si t’i respektojmë edhe të tjerët, edhe shkrimtarët, edhe artistët, se jo vetëm një grup të njerëzve duhet ta vlerësojmë.

Por jo vetëm kjo. Në nëse shkojmë edhe tek emrat e rrugëve, kemi probleme. Andaj, besoj që është momenti i fundit, duke filluar nga Prizreni, e deri në pjesën veriore, duhet t’i rimendojmë këto shtatore. Shumica duhet të zëvendësohen. Kur them duhet të zëvendësohen, ndoshta duhet ri-bërë nëse veç duhet bërë. Nëse jo, ka mundësi të tjera: hap një hapësirë kreative dhe e emërton sipas një njeriu që ka bërë diçka për këtë vend. Hap një shkollë, dhe emërton sipas tij. Por, edhe nëse është monumenti, nëse insistohet, atëherë të bëhen mirë. Ne kemi njëfarë fenomeni ku do të vijnë studentë në të ardhmen për të parë se si nuk duhet të bëhet hapësira publike. Për të mos ardhur deri te ajo pikë, dhe unë besoj që është momenti i fundit të mbahet ky diskutim, që e kaluara që nuk e lëndon askënd, sikur kjo vepra në Mitrovice që prej vitit 2014 jam munduar të marr informata se pse është larguar... Nuk guxon të zhvendoset sipas tekeve të dikujt. Nëse zhvendoset, duhet të bëhet një dëgjim publik edhe me njerëzit që kanë mendime të tjera. Por nëse duhet të punojë dikush, duhet të hapet një konkurs dhe konkursi si në krejt botën. Politikanët mund të ekzekutojnë, për shkak se janë në pozita, janë zgjedhur për atë punë, por asnjëherë të vendosin se çfarë veprash të bëhen dhe si të bëhen.

“Artistët në përgjithësi në botë jetojnë në një krizë permanente”

KOHA: A mund të jetohet në Kosovë prej artit? Ka dy vjet që jetoni në Berlin?

Muja: Artistët në përgjithësi në botë jetojnë në një krizë permanente. Nuk po them të gjithë, por një pjesë e tyre që ende nuk e kanë gjetur veten. Unë besoj që është e mundur, por duhet punë shumë më shumë. Unë sot ndaj një kohë më studentë, pasi kam dy lëndë në UBT, dhe një pjesë të madhe ia kushtoj, sepse besoj që duhet të ndajmë eksperiencën tonë me të tjerët dhe u tregoj se nëse në një profesion tjetër janë mjaftueshëm katër deri gjashtë ore punë, në art nuk janë. Duhet punuar më shume jo vetëm për të kënaqur ndjenjën e brendshme dhe për të treguar atë që mendon, por edhe për të mos pasur probleme ekonomike. Andaj, besoj qe këtu duhet të mendojnë edhe institucionet. Ne shohim që ka përkrahje kohë pas kohe, por duhet investuar në burime njerëzore. Për shembull, nëse para një viti në Galeri kanë punuar dhjetë persona, sot janë përgjysmë, sepse disave u ka përfunduar kontrata, duke filluar prej drejtorit. Edhe pse këta që janë këtu kanë bërë të pamundur që kjo ekspozitë të realizohet, por stafi është i përgjysmuar. Nuk ka një kurator, apo një historian të artit. Asnjë historian të artit nuk e ke që mundet të shkruajë, ose janë të paktë që nuk e kanë bërë punën më së miri. Ne duhet të investojmë në burime njerëzore. Nëse nuk kemi një departament që i mëson studentët e ardhshëm, u jep informata për atë se si shkruhet një tekst, si kurohet një ekspozite, madje si ndërtohet një treg i artit, ne ata njerëz duhet t’i dërgojmë diku për t’i edukuar, dhe të mendojmë për një kohë, mbase dhjetëvjeçare) se si duhet të investohet.

Nëse shohim edhe sistemin e edukimit, duke u nisur prej Universitetit të Prishtinës, edhe ato departamente që ekzistojnë, nuk janë atu ku kemi qejf ne. Ka stagnuar dhe ka mbetur më keq se ne vitet ‘90 ku ne shkonim ilegalisht në shkolla. Atëherë, duhet te shtrohet kjo pyetje se “Si të edukohen, si t’u jepet hapësirë, jo vetëm nga ana financiare?” Fokusi kryesor është se këto institucionet qe i kemi të provojmë t’i ruajmë, të provojmë të gjejmë njerëz adekuatë, ata që janë, por të mos hapim institucione të reja kur nuk kemi njerëz. Në këtë moment në galeri, gjysma e stafit janë ose pa kontrata ose me pozita të padefinuara. Kur jemi në kësi gjendje, atëherë e kemi problem te japim më të mirën. Unë jam falënderues për stafin që është për momentin, që janë katër a pesë, që kanë punuar edhe punë që ndoshta nuk u ka takuar sepse ka qenë një grup më i madh i njerëzve.

Institucionet kryesore nuk mund të lihen pa udhëheqës. Institucionet kryesore nuk mund të lihen pa koordinatorë dhe kuratorë. Të mos harrojmë, Galeria e Arteve do të ishte dashur të jetë institucioni kryesor i artit në Kosovë. Unë e di që kjo ka ndodhur vjet gjatë pandemisë, që nuk ishte dashur të ndodhë, sepse në botë gjatë pandemisë janë vazhduar kontratat, nuk janë lënë njerëzit pa punë deri sa është gjetur një zëvendësim, por është momenti i fundit që disa gjëra të kthehen. Shpresoj që udhëheqësia e re dhe Ministria e Kulturës do ta shohin si potencial, sepse ne deri tash përveç artit dhe sportit, nuk po eksportojmë diçka të jashtëzakonshme.