Mes pallatit dhe urës

“Pallati i Ëndrrave”, pra, e fillon duke e përmbysur “Kështjellën” e Kafkës, jo për shkak të ndonjë aftësie apo merite të Mark-Alemit, por për shkak të diçkaje që K.-së i mungon: një emër i plotë dhe me peshë

Kadare dhe Kafka

Romani “Pallati i Ëndrrave” i Ismail Kadaresë ndërthur epikën ballkanike me letërsinë moderne botërore, duke vendosur në kontrapunkt historinë rajonale me shqetësimet e kohës. Romani zhvillohet në Shtetet e Bashkuara Osmane, një version i trilluar dhe totalitar i Perandorisë Osmane; viti nuk përcaktohet kurrë, por Peter Morgan ka vërejtur se përmendet Lufta Ruso-Turke e vitit 1877 si sapo e përfunduar, dhe ai llogarit që ngjarjet zhvillohen nga tetori i vitit 1877 deri në pranverën e vitit 1878. Ishte pikërisht kjo periudhë kur Perandoria Osmane po humbiste kontrollin mbi Ballkanin. Romani përfundon pak përpara se të mblidhej Kongresi i Berlinit në qershor të vitit 1878, për të përcaktuar fatin e Ballkanit pas fitores së Rusisë mbi Perandorinë Osmane një vit më parë. I kryesuar nga Otto von Bismarck, kongresi u dominua nga Gjermania dhe pesë “fuqitë e mëdha” të tjera evropiane—Austro-Hungaria, Franca, Britania e Madhe, Italia dhe Rusia. Ballkani u përfaqësua nga Serbia, Rumania, Mali i Zi dhe Greqia, por shqiptarët nuk u ftuan fare. Të alarmuar nga përjashtimi, disa dhjetëra udhëheqës dhe intelektualë shqiptarë u mblodhën në fillim të qershorit në Prizren, një qytet në Kosovë, për të kërkuar të drejtën e vetëvendosjes për shqiptarët. Ata i shkruan përfaqësuesit britanik në Kongres, Benjamin Disraelit, të cilin shpresonin ta gjenin më të ndjeshëm ndaj çështjes së tyre sesa liderët e tjerë: “Ashtu siç nuk jemi dhe nuk duam të jemi turq, po ashtu do t’i kundërvihemi me gjithë forcën tonë kujtdo që do të donte të na shndërronte në sllavë, austriakë apo grekë. Ne duam të jemi shqiptarë” (Elsie). Fuqitë e Mëdha injoruan thirrjen e tyre, dhe Lidhja e Prizrenit kaloi në kryengritje të armatosur. Tre vjet më vonë, Lidhja u mposht nga osmanët, por ajo hodhi themelet e përpjekjeve të qëndrueshme shqiptare për pavarësi. Ky është konteksti implicit në roman që shpjegon ankthin e Sovranit për të zbuluar çdo shenjë rebelimi të fshehur në ëndrrat profetike, dhe nuk është për t’u habitur që “të gjitha ëndrrat më të mira” vijnë nga qytetet në kufijtë evropianë të perandorisë.

“Pallati i Ëndrrave” është vendosur në kryeqytetin perandorak, që supozohet të jetë Stambolli, por pamja e qytetit dhe vetë Pallati ngjasojnë qartë me Tiranën dhe me Ministrinë e Punëve të Brendshme të Shqipërisë. Ministria ka për detyrë të marrë raportet për çdo ëndërr në territorin osman; një mori nëpunësish i mbledhin, i klasifikojnë, i përzgjedhin me potencial subversiv dhe i interpretojnë, duke kërkuar në mënyrë të veçantë për “Ëndrrat Kryesore” që parashikojnë trazira revolucionare. Falë Max Brod-it dhe shtëpisë botuese “Schocken Verlag”, në kohën kur Kadare shkroi romanin e tij, Kafka ishte tashmë një figurë qendrore në letërsinë botërore—tashmë i përfaqësuar me disa vëllime në Universal-Bibliothek të Reclam-it—dhe shpesh është vërejtur se burokracitë e ankthshme të Kafkës shërbejnë si model për “Pallatin e Ëndrrave”. Do të shtoja se që në fillim të romanit, Kadare e paraqet pallatin me terma që pasqyrojnë drejtpërdrejt Kështjellën e Kontit Westwest, ashtu siç e sheh për herë të parë K. në paragrafin famëkeq të hapjes së Das Schloß: “Ishte mbrëmje vonë kur K. mbërriti. Fshati ishte i mbuluar nga një borë e thellë. Nga kodra e kështjellës nuk dukej asgjë, mjegulla dhe errësira e rrethonin atë, as ndonjë dritë e zbehtë nuk shenjoi praninë e kështjellën. K. qëndroi gjatë mbi urën prej druri që lidhte rrugën kryesore me fshatin dhe shikonte drejt zbrazëtisë së dukshme” (Kafka, 1996, f. 7).

Pikërisht një pamje e ngjashme e parë e “Pallatit të Ëndrrave” jepet përmes syve të antiheroit të pafat të Kadaresë, Mark-Alem Qyprillit: “Në largësi mendoi se mund të dallonte një krah të Tabir Sarrajit” (emri turk i pallatit), “dhe kur iu afrua më shumë, kuptoi se kishte pasur të drejtë. Ishte vërtet pallati, me kupolat e tij të zbehura që dukeshin sikur dikur kishin qenë blu, apo të paktën blu të lehta”—një hezitim perceptues krejtësisht kafkesk—“por tani ishin pothuajse të padukshme përmes breshërit” (Kadare, 1998, f. 15).

Ndërsa i afrohet ndërtesës, “dy krahët e saj shtriheshin në mjegull, ndërsa pjesa qendrore dukej sikur tërhiqej pak prapa, si prej një kërcënimi të padukshëm. Mark-Alemi ndjeu se ankthi po i shtohej. Përpara tij shtrihej një radhë e gjatë hyrjesh identike, por kur iu afrua kuptoi se të gjitha këto dyer të mëdha, të lagura nga breshëri, ishin të mbyllura dhe dukeshin sikur nuk ishin hapur prej kohësh” (po aty, f. 16). Edhe kur arrin të hyjë brenda, ai endet në një labirint të pafund korridoreve, ku figura të zbehta shfaqen dhe zhduken papritur: “Ai pa një figurë larg në fund të korridorit, por nuk mundi të kuptonte nëse po afrohej apo po largohej. U tundua ta thërriste, ose të paktën t’i bënte me dorë, por ishte shumë larg. Filloi të ecte më shpejt, pothuajse me vrap, të bërtiste, të bënte çfarëdo gjëje për ta arritur njeriun që tani i dukej si shansi i tij i vetëm për shpëtim në këtë korridor të pafund” (po aty, f. 27).

Kërkimi për “shpëtim” evokon drejtpërdrejt interpretimin me nuanca fetare të Max Brod-it për kërkimet e heronjve të Kafkës.

Deri në këtë pikë, duket se Mark-Alemi po ndjek gjurmët e paqarta të K.-së, i cili përpiqet dhe dështon të sigurojë postin e supozuar të matësit të tokës për Kontin Westwest—një pozitë që në fakt nuk ekziston dhe që ai vetë e ka shpikur pasi hyn në fshatin e Kontit. Mark-Alemi nuk është më i kualifikuar për t’i interpretuar ëndrrat se ç’është K. për t’i matur kufijtë e një toke, por në fund të kapitullit të parë ai papritur fiton atë që K. nuk ia del dot të arrijë as pas katërqind faqesh: punësimin në Pallat. Dhe jo thjesht një emërim i pavlerë, si pozita e kujdestarit të shkollës fillore që i ofrohet K.-së te Kështjella, por një vend në Departamentin e Përzgjedhjes, “një nga repartet më të rëndësishme të Tabir Sarajit” (Kadare, 1998, f. 29). “Pallati i Ëndrrave”, pra, e fillon duke e përmbysur “Kështjellën” e Kafkës, jo për shkak të ndonjë aftësie apo merite të Mark-Alemit, por për shkak të diçkaje që K.-së i mungon: një emër i plotë dhe me peshë.

Mark-Alemi vjen nga një degë e vogël e familjes Qyprilli, me prejardhje shqiptare, e cila ka zënë poste të rëndësishme në Perandori. Familja është krenare që ka një prenzantim në Enciklopedinë Larousse, me formën turke të emrit të tyre, Köprülü (hyrje që ekziston realisht): “Edhe sot, ndonëse në një lloj errësimi të përkohshëm, familja Qyprilli ishte ende një nga shtyllat e Perandorisë […] dhe e vetmja familje që kishte një prezantim më vete në enciklopedinë Larousse. Ajo ishte përfshirë aty nën shkronjën K” (Kadare, 1998, f. 58). Njëri nga xhaxhallarët e Mark-Alemit është aktualisht veziri i Sovranit, dhe herë pas here e shohim karrocën e tij të artë që kalon nëpër rrugë, e stolisur me shkronjën “Q”—një jehonë dhe një maskim njëkohësisht i shkronjës “K”, që mund të përfaqësojë si heroin e Kafkës, ashtu edhe vetë “Kadaré”-në.

Gjatë zhvillimit të romanit, Mark-Alemi ngjitet në hierarkinë e Pallatit, nga Përzgjedhja në Departamentin e Interpretimit. Edhe pse nuk shfaq ndonjë aftësi të veçantë, duket se ngritjet në detyrë janë orkestruar nga xhaxhai i tij misterioz, veziri, i cili kërkon një të afërm të butë dhe të manipulueshëm për ta pasur si spiun brenda Pallatit. Në fund të romanit, Mark-Alemi është emëruar në krye të departamentit më të lartë, atij të Ëndrrave Kryesore, dhe bëhet drejtor i përkohshëm i gjithë Tabir Sarajit. Në versionin ironik të Kafkës që jep Kadareja, megjithatë, suksesi është po aq shpirtvrasës sa edhe përjashtimi nga korridoret e pushtetit; Mark-Alemi bëhet gjithnjë e më i pandjeshëm ndaj vuajtjes që shkakton sistemi shtypës, brenda të cilit tani është mirëpozicionuar.

Pallati dhe ura

Ndërsa “Pallati i Ëndrrave” fillon si një rishkrim i thellë i Kafkës, kjo skenë kulmore përmbys gjithashtu episodin e interpretimit të guslarit tek “Ura mbi Drinë” e Ivo Andriqit. Kur rapsodi shqiptar nxjerr lahutën e tij, Mark-Alemi ndien zhgënjim nga pamja e saj e mjerë: “Pasi kishte dëgjuar aq shumë për epopenë e famshme, ai e kishte imagjinuar që instrumenti që do ta shoqëronte atë do të ishte, në njëfarë mënyre, po aq i çuditshëm, i rëndë, madhështor dhe imponues sa vetë kënga […] Ishte e pabesueshme që ky objekt i mjerë mund të sillte në jetë epopenë e gjerë” (Kadare, 1998, f. 162). Versioni serb i historisë familjare nuk e kishte prekur kurrë veçanërisht, dhe në fillim tingulli i lahutës nuk i duket aspak më i mirë, ngjashëm me përshkrimin që bën Andriq për efektin e parë të këngës së guslarit: “Tingujt e parë ishin të zbehtë dhe monotonë, të prirur me ngulm të ktheheshin te pika e nisjes. Ishte si një vajtim i gjatë, tepër i gjatë, mbytës. Nëse vazhdon kështu, mendoi Mark-Alemi, të gjithë do të mbeten pa frymë. […] Kësaj muzike i duhej mbështetje me fjalë, ndryshe ky tel do t’ua gërryente shpirtin” (po aty, f. 163). Fillimisht ndihet i lehtësuar kur rapsodi më në fund fillon të këndojë, “por kishte diçka jonjerëzore në zërin e tij. Ishte sikur i ishte bërë një ndërhyrje e çuditshme, që i kishte hequr të gjitha tonet e përditshme dhe kishte lënë vetëm ato të përjetshmet” (po aty).

Pasi e kishte filluar romanin me një përmbysje të thellë të Kafkës, Kadare tani e përmbys edhe Andriqin. Ndërsa interpretimi i epopesë gojore në Višegrad kishte krijuar njëfarë bashkimi mes banorëve turq dhe serbë, këtu ajo bëhet një mjet ndarjeje kombëtare dhe çon në represion të ashpër nga ana e perandorisë. Që në fillim të romanit, mësojmë se Qyprillinjve u kujtohet se “diku në një krahinë të largët të quajtur Bosnje, në mes të Ballkanit, njerëzit recitonin një epope për ta.” Por ata ndihen më të irrituar sesa krenarë: “Pse në Bosnje dhe jo në Shqipëri, prej nga vinin fillimisht Qyprillinjtë? Dhe mbi të gjitha, pse nuk këndohej në shqip, por në serbisht?” (Kadare, 1998, f. 65). Xhaxhai i ri dhe i mirëkuptueshëm i Mark-Alemit, Kurti, kishte planifikuar një shfaqje dy pjesëshe, ku pas interpretimit të shqiptarëve, një trupë serbe do të ofronte versionin e saj. Por asnjë pajtim traditash nuk ndodh. Shqiptarët i përbuzin mikpritësit si të shitur ndaj osmanëve; “sytë e tyre të ndritshëm dukeshin se shprehnin jo përbuzje, por një refuzim të plotë për gjithçka që mund t’u ofrohej” (po aty, f. 163). Refuzimi i tyre është aq i plotë saqë nuk e prekin as rakinë që u shërbehet në kupa argjendi. Mbrëmja mund të kishte përfunduar në përplasje mes rapsodëve rivalë, por interpretimi shqiptar ndërpritet befas nga një skuadër policie perandorake. Me vezirin që sheh në heshtje, policët arrestojnë vëllain e tij dhe ekzekutojnë në vend të ngjarjes tre muzikantët shqiptarë.

Del se Sovrani ishte gjithnjë i xhelozuar për faktin që, ndryshe nga ai vetë, Qyprillinjve u këndohej një epope e famshme, por ftesa për shqiptarët ishte pika e fundit: ajo rrezikonte të nxiste ndjenja nacionaliste edhe brenda vetë Qyprillinjve, që gjithnjë ishin konsideruar disi të dyshimtë për shkak se nuk kishin pranuar kurrë të përdornin drejtshkrimin turk të mbiemrit të tyre. Dhe Sovrani me të drejtë ka frikë: edhe pse Mark-Alemi nuk flet shqip, ndërsa dëgjon rapsodët ai ndien se kuti i rezonancës së lahutës është “gjoksi që mbante shpirtin e kombit të cilit i përkiste. […] Ai tani e ndiente zbrazëtinë e lahutës brenda vetë kraharorit të tij” (Kadare, 1998, f. 164). Madje fillon të mendojë seriozisht ta braktisë pjesën “Alem” të emrit të tij mysliman, për ta zëvendësuar me një formë shqiptare: “Mark-Gjon, Mark-Gjergj Ura, Mark-Gjorg Ura, përsëriste, sikur përpiqej të mësohej me këtë gjysmë-emër të ri, sa herë që dëgjonte fjalën 'Ura', e vetmja fjalë nga kënga e rapsodit që mund ta kuptonte” (po aty). “Qyprilli” nuk është në të vërtetë një emër autentik shqiptar, por rrjedh nga përkthimi: “një urë që jo vetëm do t’i jepte emrin familjes Qyprilli, por do t’i shënonte edhe me fatin e saj të mbrapshtë” (po aty).

Larg së qenuri një urë që lidh dy kultura, si në romanin “Ura mbi Drinë” të Andriqit në Višegrad, ura në këtë rast shndërrohet në një mjet ndarjeje dhe madje pushtimi, një kërcënim i thellë për një perandori në shuarje—ose për një Shqipëri izolacioniste. Ky kërcënim përforcohet nga një ëndërr shqetësuese e zbuluar në Pallat, në të cilën paraqitet “një instrument muzikor i çuditshëm që luante vetë” ndërkohë që një dem tërbues vrapon mbi një urë (Kadare, 1998, f. 51). Mark-Alemi e kishte parë këtë ëndërr më parë dhe e kishte hedhur poshtë si pa kuptim, por ajo më vonë merret si një paralajmërim për revolucion, dhe ura interpretohet si një referencë ndaj Qyprillinjve. Kurti e paguan me jetë për trazimin e frikës së Sovranit, duke ftuar shqiptarët të interpretojnë “Baladën e Urës,” ndërsa në mënyrë të habitshme, vëllai i tij, veziri, shpëton dhe Mark-Alemi madje avancohet në fund të romanit.

Çelësi i këtij përfundimi të papritur qëndron në traditën epike që evokon Kadareja. Prej kohësh kanë qarkulluar versione të ndryshme të një tregimi ose balade ballkanike që përshkruan një sakrificë njerëzore të nevojshme për përfundimin e një ndërtese—qoftë manastir, kullë apo urë. Shpesh viktima është gruaja, fëmija apo vëllai i ndërtuesit. Në Nouvelles Orientales, Marguerite Yourcenar rrëfen një version të tregimit ku viktimë është një vajzë e re (“Le lait de la mort”; Yourcenar, 1963, ff. 42–58), ndërsa në baladën rumune të “Ustai Manole,” ndërtuesi duhet të sakrifikojë gruan e vet (krahaso: Klosi, 1991, ff. 14–15).

Siç tregon Ardian Klosi (ff. 110–116), në romanin “Ura me tri harqe” (1978), Kadare ndjek gjurmët e Andriqit, i cili e përshkruan ndërtuesin e urës osmane mbi Drinë si të frustruar nga një frymë ujore keqdashëse që çdo natë shemb atë që ishte ndërtuar gjatë ditës. Kjo ndalet vetëm kur ndërtuesi vendos të sakrifikojë dy fëmijë binjakë—një djalë dhe një vajzë—të cilët i muron në këmbën qendrore të urës, duke lënë vetëm dy dritare të vogla që nëna e tyre të mund t’u japë gji. “Në kujtim të kësaj,” shkruan Andriq, “qumështi i nënës ka rrjedhur nga ato mure për qindra vjet” (Andriq, 1977, f. 16).

Në “Ura me tri harqe”, Kadare e zhvesh këtë motiv mitik nga elementi i tij fantastik. Në versionin e tij, ura dëmtohet jo nga ndonjë frymë demoniake, por nga një kompani ndërtimi rivale, e cila përpiqet të sabotojë punimet për të fituar kontratën. Kur ndërtuesit kapin një punëtor në aktin e sabotimit një natë, ata e vrasin dhe e murojnë në një nga këmbët e urës—duke i dhënë kështu rivalëve një mësim të frikshëm, pas së cilës ndërtimi mund të vazhdojë. Te “Pallati i Ëndrrave”, Kadare e përmbys sërish këtë motiv, në një kthesë më të errët: veziri, për të mbrojtur veten nga çdo aludim për mosbesnikëri dhe për të siguruar të ardhmen e protégé-së së tij, Mark-Alemit, sakrifikon vëllain e vet.

Pjesë e shkëputur nga studimi: “Epic Traditions in Balkan world literature”, botuar në revistën “Neohelicon”, 2023)

Botohet me leje të autorit