Për tipin e krijuesit letrar shqiptar të diasporës së epokës së Rilindjes Kombëtare letërsia do të jenë një “nevojë absolute” për shfaqjen e gjendjes së ndjenjës ndaj vetes kundrejt botës dhe gjërave. Për tipin e krijuesit letrar të diasporës së epokës së globalizimit arti dhe, në mënyrë të veçantë, letërsia nuk do të jenë “nevojë absolute” që, përmes të bukurës, ta shfaqë pozicionin e ndjenjës ndaj vetes kundrejt botës dhe gjërave në të
Hyrje
Vështruar nga pikëpamja e teorisë së funksionalizmit dinamik (Itamar Even-Zohar), letërsia shqipe e krijuar në diasporë, jo vetëm që nuk do të jetë një veprimtari e izoluar nga veprimtaritë tjera njerëzore në jetën shqiptare, por ajo do të jetë faktori më integrues i tyre. Ajo do të jetë leva e homogjinitetit dhe sistematicitetit, jo vetëm të tërësisë së identitetit të letërsisë shqipe, por edhe të identitetit shqiptar, në përgjithësi. Por, a do të jetë gjithnjë kështu? Pa dyshim: jo! Çfarë është ajo që këtë letërsi, nga periudha e komb-formimit, si sunduese e territorit të shpirtit vetëbërës në histori, do ta rrëgjojë në gjendjen e përmbushjes së nevojave individuale-hedoniste të individit?
Ndryshueshmërinë e mënyrave të ndërtimit të marrëdhënies me botën të materializuar në krijimtarinë letrare nga krijuesit e diasporës dje (të epokës së Rilindjes Kombëtare) dhe sot (të epokës së globalizimit), këtu do ta shqyrtojmë nga pikëvështrimi teorik i doktrinës së Niçes të vullnetit për fuqi, të sjellë në interpretimin e Martin Hajdegeri (Martin Heidegger) dhe Zhil Dëlëze (Gilles Deleuze), për të kaluar më pas në rrafshin e shpjegimeve socio-kulturore dhe në rrafshin e disiplinës së sociologjisë së letërsisë.
Tipat e vullnetit për fuqi si përcaktues të karakterit të diasporës
Diaspora – si sistem unitar social dhe si koncept sociologjik e kulturologjik – në periudha të ndryshme kohore, në jetën materiale e shpirtërore të popujve, nuk e ka pasur të njëjtën përmbajtje, e as të njëjtin funksion.
Mbi bazën e kriterit të natyrës së diasporave, sociologu Rubin Cohen në veprën e tij “Global diasporas”(Routledge is an imprint of the Taylor & Francis Group, 1997) dallon dy paradigma të diasporës: a) paradigmën pushtuese, simbol i së cilës është diaspora greke; dhe b) paradigmën e viktimës, simbol i së cilës është diaspora hebreje (Cohen, 1997:1-2). Ndërkaq, sipas funksioneve të tyre Cohen-i e veçon tipin e diasporës perandorake, të punës, të tregtisë dhe diasporën kulturore. Sipas këtij autori, disa tipa të diasporave në vende dhe faza të ndryshe marrin karakter të dyfishtë, pra mund të jenë diasporë e tipit të punës dhe diasporë e tipit të kulturës njëkohësisht, ndërsa ndodh që disa diaspora ta ndryshojnë karakterin e tyre.
Nëse tipologjinë e Cohenit e vështrojmë në koordinatat e doktrinës së filozofisë së Niçes, mund të thuhet se të dy tipat e diasporës janë forma të ndryshme të konfigurimit të vullnetit për fuqi, i cili, sipas Niçes, është baza e të gjitha qenieve dhe bartësi i përgjigjes së pyetjes se “çfarë është të jesh?” (Martin Heidegger, Nietzsche, HarperSanFrancisco, 1991, fq. 18.)
Në këndvështrimin e doktrinës së Niçes të vullnetit për fuqi mund të themi se tipi i diasporës greke është shprehje e vullnetit për “bërje”, ndërsa tipi i diasporës hebraike është tipi i vullnetit për “përshtatje” (doktrina e Shopenhauerit e vullnetit për fuqi).
Hajdegeri duke bërë fjalë për “esencën e fuqisë së vullnetit” në serinë e përcaktimeve të Niçes, vullnetin e përkufizon: si dëshirë për zotërimin e diçkaje, që shkon përtej vetes; si dëshirë që do të ndikojë; që do si pasion (zhytja e gjerë në gjerësinë e qenieve); që do si ndjenjë (gjendja e të pasurit një qëndrim ndaj vetes); dhe që do si komandë (Heidegger, 1991: 59).
Arti është një nga format e manifestimit të vullnetit për fuqi për të shprehur qëndrimin ndaj vetes në marrëdhënie me botën dhe veten, në të vërtetë për ta bërë të dukshme kuptimin e ekzistencës unike të qenies sonë në botë. Hajdegeri, duke e interpretuar konceptin e Niçes për artin në kontekstin e doktrinës së tij të vullnetit për fuqi, thekson se Niçe nuk flet për artin “që ta përshkruajë atë si një fenomen kulturor, si një monument të qytetërimit”... por se “...me anë të artit dhe karakterizimit të thelbit të tij, ai dëshiron të tregojë se çfarë është vullneti për fuqi” (Heidegger, 1991: 77). Pavarësisht doktrinës metafizike të Platonit, sipas së cilës bota shqisore është joreale, ndërsa bota e ideve është reale, për Niçen shqisorja është baza e stimulimit të jetës, është faktori thelbësor që nxit dhe përparon, që ngre diçka përtej vetes. Ndërkaq, Zhil Dëlëze duke interpretuar konceptin e “vullnetit për fuqi” të Niçes, dallon dy forca që e vënë në lëvizje vullnetin për fuqi: a) forcën reaktive të vullnetit për fuqi; dhe b) forcën aktive të vullneti për fuqi (Gilles Deleuze, Nietzche and philosophy, Continuum, London, 2002, fq. 53.)
Aktive dhe reaktive, thotë Dëlëze, janë terma përmes së cilave Niçe i përcakton cilësitë përkatëse të fuqisë; ndërsa negative dhe pozitive janë terma me anë të së cilave ai i përcakton cilësitë primitive të vullnetit për fuqi. Sipas Dëlëzesë, vullneti për fuqi i Niçes nuk është vetëm ai që interpreton, por edhe ai që vlerëson. Përmes interpretimit përcaktohen forcat, të cilat i japin kuptim një gjeje, ndërsa përmes vlerësimit përcaktohet vullneti për fuqi, i cili i jep vlerë një gjëje (Deleuze, 2002:54). Vullneti për fuqi i forcës aktive në njohje e nxit ndryshimin duke i dhënë ashtu shtytje procesit të bërjes së jetës.
Nëse e vështrojmë tipologjinë e Cohenit për diasporën në kontekstin e doktrinës së Niçes të vullnetit për fuqi të interpretuar nga Dëlëze mund të themi se tipi i diasporës greke është materializim i forcës aktive ose dominuese të vullnetit për fuqi, ndërsa tipi i diasporës hebreje është materializim i vullnetit reaktiv ose të dominuar të vullneti për fuqi.
Cili do të ishte horizonti interpretues e vlerësues i veprimtarisë krijuese të krijuesve të diasporës shqiptare dje dhe sot nën dritën e doktrinës së Niçes të vullnetit për fuqi? Për shqyrtimin e një problematike të tillë pikënisje nuk mund ta kemi veprën (ajo mund të jetë në sfondin e argumentimit), por vetë krijuesin.
Hajdegeri thekson se Niçe vullnetin për fuqi, në mënyrën më të spikatur, e gjen te qenia e artistit (Heidegger, 1991:70). Pse? Sepse, sipas Niçes krijuesi është arena ku bie vendimi se si do të jenë qeniet e përjetuara, të përcaktuara dhe të formuara. Për këtë arsye Niçe kërkon që arti të kuptohet në drejtim të krijuesve dhe prodhuesve, e jo të marrësve. Ndërkaq, veprën e artit ai e koncepton si bartësin dhe provokuesin e së bukurës në lidhje me gjendjen tonë të ndjenjës. E bukura në vetvete nuk është asgjë tjetër përveç asaj që me vetë shfaqjen e saj e nxjerr në pah atë gjendje (Heidegger, 1991:78). Shfaqje e gjendjes së ndjenjës (për veten dhe botën) është “konfigurim i vullnetit për fuqi” ( Heidegger, 1991:72).
Për Rilindësit tanë (tipi të krijuesit letrar të diasporës së epokës së komb-formimit) arti do të jetë “nevojë absolute” që, përmes së bukurës, të zbulojë pozicionin e ndjenjës ndaj vetes kundrejt botës dhe gjërave në te. Prej krijuesve reprezentativ të tipit të diasporës të epokës së Rilindjes Kombëtare, i cili me krijimtarinë e tij letrare e manifeston qartësisht pozicionin e gjendjes së ndjenjës ndaj vetes në raport dhe kundrejt botës, mund ta konsiderojmë Jeronim de Radën. Ndërsa, prej krijuesve reprezentativ të tipit të diasporës të epokës së globalizimit, mund ta konsiderojmë Elvira Donesin. Për krijuesit e tipit të parë të diasporës arti nuk do të jetë pajtim, por kundërshtim; do të jetë hapësira e çlirimit të potencialit për “vetëshpallje” dhe “vetëbërje”, si dhe dëshmi e verifikueshme e atij potenciali. E kundërta do të ndodhë me tipin e krijuesit të diasporës të letërsisë shqipe në epokën e globalizimit: arti do të shërbejë si instrument konformimi me të vërtetat plasuar nga institucionet dominuese globale, si dhe pjesë e industrisë globale të kulturës konsumiste. Pse?
Letërsia e diasporës së kohës së krijimit të shtetit-komb: Diaspora arbëreshe
Në kontekstin e tipologjisë që Coheni u bën diasporave, mund të thuhet se diaspora shqiptare është e karakterit të viktimës, sepse të shumtën e kohës ajo është krijuar si pasojë e zhvendosjes me dhunë prej vendit të vet (shembulli i diasporës së arbëreshëve të Italisë e krijuar pas rënies së Arbërit nën sundimin Perandorisë Osmane). Tipin viktimë të diasporës (paradigma hebreje), siç është ajo e arbëreshëve të Italisë, përgjithësisht, do ta karakterizojë homogjiniteti social, etnik, kulturor dhe ndjenja e fuqishme për t’u kthyer te rrënjët e veta, për t’u kthyer në atdhe. Diaspora arbëreshe gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare Shqiptare do të jetë gjenerator i luftës për krijimin e shtetit kombëtar shqiptar. Ndërgjegjja individuale e krijuesve arbëreshë, si: Jeronim de Radës, Gavrill Darës së Ri, Frangjisk Anton Santorit etj.; për shkak se do të udhëhiqet prej idealit për ndryshimin e të dhënave të kulturës objektive ekzistues, e kjo d.m.th. të nivelit kulturor brenda realitetit kulturor e social shqiptar, do të përcaktojë që diaspora arbëreshe - në raport me atdheun dhe Italinë, si atdhe i dytë i saj - të veprojë sipas modelit të ndërveprimit social e kulturor, në të cilin ndërthuret “afërsia” dhe “distanca”, si tipare të sjelljes psiko-sociale. Për shkak se procesi i socializimit të diasporës arbëreshe nuk do ta arrijë fazën e internalitetit, ku përbrendësimi i botës objektive të Tjetrit (kultura objektive italiane) do të mbizotëronte dhe do të mund ta drejtojë ndërgjegjen subjektive të krijuesve arbëreshë, afërsia e arbëreshëve ndaj atdheut (Shqipërisë) do të jetë në përpjesëtim të drejtë me distancën që ajo do të krijojë me atdheun e ri (Italinë). Letërsia e diasporës arbëreshe, duke e ruajtur strukturën e vet si një sistem unitar kulturor, do të kontribuojë në rikonfigurimin e të dhënave të kulturës kombëtare shqiptare; në konsolidimin, kontrollimin, drejtimin dhe përhapjen e simboleve kombëtare, si material konstitucional i vetëdijes kombëtare dhe kusht i ndërtimit material të shtetit kombëtar shqiptar. Prandaj, nuk është e çuditshme që sot letërsia arbëreshe në vetëdijen dhe kulturën letrare shqiptare trajtohet me të drejtë si pjesë përbërëse e identitetit letrar shqiptar, në veçanti, dhe kombëtar, në përgjithësi.
Letërsia e diasporës së epokës së globalizimit
Krejt e kundërta ndodh me krijuesin shqiptar të tipit të diasporës së epokës së globalizimit (Elvira Dones), mu për shkak se procesi i socializimit të tij do të zhvillohet në një kontekst transnacional e multilateral të marrëdhënieve politike, ekonomike, kulturore e arsimore. Vështruar nga aspekti i sociologjisë së njohjes mund të themi se për dallim nga tipi i krijuesit të diasporës së shekullit XIX (Jeronim De Rada), tek i cili procesi i socializimit formohet nëpërmjet raportit asimetrik të vendosur ndërmjet realitetit subjektiv të qenies sociale të tij dhe realitetit objektiv – ku realitetit subjektiv favorizohet në dëm të realitetit objektiv – procesi i socializimit të tipit krijuesit të diasporës së epokës së globalizimit, në kahe të kundërt me të parin, formohet nëpërmjet raportit asimetrik, në të cilin favorizohet realiteti objektiv në dëm të realitetit subjektiv.
Për shkak se tipi i krijuesit të diasporës së kohës së globalizimit realitetin objektiv të vendit (shtetit) të ri do ta pranojë si busull orientimi të realitetit të vet subjektiv, përbrendësimin brenda realitetit subjektiv të tij do ta çojnë deri në shkallë identifikimi me të. Shkalla e afërsisë dhe e identifikimit të tij me atdheun e ri do të jetë në raport të drejtë me shkallën e distancës dhe çidentifikimit me atdheun e të parëve të vet.
Krijuesi i diasporës së epokës së globalizimit për mjet socializimi do ta përdorë edhe krijimtarinë letrare, si një nga veprimtaritë shpirtërore me karakter shoqëror. Në funksion të kësaj, bie fjala Elvira Dones, edhe kur do të shkruajë vepra që për temë qendrore kanë jetën në shoqërinë shqiptare brenda kufijve të Shqipërisë, siç ndodh me romanin “Hana” (Elvira Dones, “Hana”, Sejko, Elbasan, 2007), përzgjedhja e personazheve, aspektet dhe mënyra e trajtimit të fateve të tyre si dhe ngjarjet në të cilat përfshihen ato, konstruktimi i realiteteve sociale e psikologjike të personazheve, zgjidhja fatlume e situatës sociale e ekzistenciale të Hanës të shndërruar në Mark dhe, në fund të romanit, të Markut të shndërruar në Hanë, flet se autorja në të vërtetë ka synuar të shkruajë një vepër, në të cilën, përmes një aspekti të botës shqiptare, t’i përmbush nevojat ekzotike të vetëdijes së bashkësisë kulturore në gjuhën e të cilit ajo do ta shkruajë veprën. Vështruar nga aspekti i sociologjisë së receptimit mund të themi se përmbushja e nevojave ekzotike të vetëdijes receptuese të lexuesit, i cili i është nënshtruar industrisë së kulturës konsumiste, do të jetë premisë dhe synim i metodologjisë krijuese që zbaton autorja. E cytur për përmbushjen e nevojave të tilla, si mjet identifikimi psiko-social me anëtarët e “bashkësisë së qytetit global”, është e kuptueshme që autorja tonin artistik të veprës t’ia nënshtrojë tonit publicistik, ku në vend të personazheve dhe ngjarjeve tipike të na sjellë persona dhe të dhëna nga jeta shqiptare, apo në tregimet e saj (Elvira Dones, “I love Tom Hanks (përralla moderne)”, Sejko, Elbasan, 2002), nga jeta e njeriut në botën kozmopolite, ku ndodh shkelja e të drejtave të gupeve sociale, etnike etj.
Përfundim
Në qoftë se themi se në shekullin XIX diaspora shqiptare do të funksionojë si sistem unitar kulturor, e cila, nëpërmjet krijimit të letërsisë si pjesë përbërëse e sistemit kulturor kombëtar shqiptar, do të synojë territorializimin e identitetit social e kulturor të popullit shqiptar në funksion të krijimit të shtetit-komb, shkrimtarët e tipit të diasporës së kohës së globalizimit, mbi bazën e pikëpamjes individualiste për botën, duke e vetëperceptuar veten si individ autonom që është në lidhje fluide me grupet tjera sociale e kulturore, energjitë e veta krijuese do t’i drejtojnë në funksion të deterritorializimit të identitetit individual social e kulturor dhe mohimit të idesë së të qenit domosdo pjesë përbërëse e një bashkësie politike apo nacionale.
Për tipin e krijuesit letrar shqiptar të diasporës së epokës së Rilindjes Kombëtare letërsia do të jenë një “nevojë absolute” për shfaqjen e gjendjes së ndjenjës ndaj vetes kundrejt botës dhe gjërave. Ai, përmes forcës aktive të vullnetit për fuqi, do të arrijë t’i konfigurojë të dhënat e pakanonizuara të sistemit të nënkulturës popullore në shkallën e një përbërësi të sistemit të kanonizuar të kulturës shqiptare, duke u bërë vetë qendra e sistemit letrar shqiptar. Për tipin e krijuesit letrar të diasporës së epokës së globalizimit arti dhe, në mënyrë të veçantë, letërsia nuk do të jenë “nevojë absolute” që, përmes së bukurës, ta shfaqë pozicionin e ndjenjës ndaj vetes kundrejt botës dhe gjërave në të, por një instrument për fshehjen e vetes duke e shkrirë atë në mesin e gjërave të ndodhura, tash dhe këtu, në botë (e assesi të prodhuara nga ai). Krijuesi i tipit të parë të diasporës përmes forcës aktive të vullnetit do të synojë ta ngritë veten nga gjendja e singularitetit në shkallën e universalitetit. E kundërta do të ndodhë me krijuesin e tipit të diasporës së epokës së globalizimit: për shkak se do të operojë me dimensionin e forcës reaktive të vullnetit për fuqi, ai do të jetë konsumues dhe në funksion të industrisë së kulturës konsumiste në atë mënyrë që singularitetin e gjendjes së vet njerëzore do t’ia nënvendosë universalitetit të një bote të projektuar nga institucionet dominuese globale. Krijuesi shqiptar i tipit të diasporës në epokën e Rilindjes Kombëtare do të arrijë që unin individual ta ngritë në shkallën e unit kombëtar e mbarënjerëzor. Pavarësisht kësaj, tipi i krijuesit të diasporës së epokës së globalizimit, me qëllim që ta konformojë veten me kushtet e universalitetit, unin individual do të përpiqet ta zhveshë nga çdo atribut origjinar historik, nacional, politik e etik.
Kjo kumtesë u lexua më 30.08.2021 në Institutin Albanologjik në kuadër të Tryezës shkencore me temën bosht “Praktikat imagjinare dhe të zhdërvjellëta të migrantëve shqiptarë”, e cila u organizua nga Universiteti i Humboldtit në Berlin në bashkëpunim me Institutin Albanologjik të Prishtinës. “KOHA Ditore” ka të drejtën e botimit
