Barbiet nuk ia mban të vërtetën

Barbie dhe Oppenheimer tregojnë se si në zemër të realiteteve më të errëta ne pengohemi drejt fantazive. Dhe këtu qëndron edhe mësimi i fundit i tregimeve rreth kalimit nga fantazia në realitet: ne nuk zhytemi në fantazi për të shmangur përballjen me realitetin, por edhe për t’i ikur realitetit për të shmangur të vërtetën shkatërruese për kotësinë e fantazive tona

I zhvlerësuar dhe i përqeshur nga kritikët “Indiana Jones and Dial of Destiny” – pjesa e pestë dhe e fundit e françizës – megjithatë konfronton një prej problemeve qendrore të modernitetit: ndarjen midis fantazisë dhe realitetit. I fiksuar në vitin 1969, ngjarja ka të bëjë me përpjekjet e Jones për të gjetur artefaktin e lashtë “Dial” – i cili besohej se ofronte fuqinë e udhëtimit në kohë. I ndarë nga gruaja e tij, Marion, dhe në pikëllim për vdekjen e të birit, Jones ndihmohet nga kumbara e tij, Helena, teksa ndiqen nga gjenerata e re e nazistëve që gjithashtu ishin në kërkim të “Dial”.

Në skenën kulmore të filmit, Jones dhe Helena kthehen mbrapa në kohën e Pushtimit të Sirakuzës në vitin 212 para Krishtit. Atje takohen me astronomin Arkimed, shpikës i makinës së kohës. Duke besuar se nuk ka jetë në Amerikën e vitit 1969, Jones dëshiron të mbetet në të kaluarën, duke jetuar në një prej momenteve më të mëdha historike. Ama, Helena, assesi nuk dëshiron ta braktisë, duke e grushtuar pandjenja, Jonesin e kthen në botën moderne. Kur këndellet në apartamentin e tij, Indy bashkohet me Marionin dhe përqafohen teksa Helena largohet me buzëqeshje.

Ky fund i lumtur, sidoqoftë, nuk fsheh edhe aq mirë implikimet e hidhura të mesazheve të filmit. I dëbuar nga Greqia e lashtë, profesori hero tani përballet me jetën e thatë familjare.

Shumë prej kritikave më të egra kishin cak personazhin e Helenës (e luajtur nga Phoebe Waller-Bridge), që është prezantuar çuditshëm (masë kundër standardeve klasike të Hollywoodit për bukurinë dhe erotizmin) ose “woke” (fjalë që kundërshton paragjykimet racore dhe diskriminimin), prijëse që minon klishetë patriarkale të sharmit femëror. Mirëpo, Helena nuk është simbol seksi as ekzemplar i sjelljeve “woke” drejt gjinisë: thjesht prezantohet si element i oportunizmit të përditshëm i kombinuar me mirësinë bazike – grimë e asaj që mund të quhet jetë reale.

“Indiana Jones”-i i ri njëmend është për Helenën, person nga bota reale e cila tërhiqet në botën e fantazisë në aventurat e Indyt në kërkim të thesarit.

Si variant i temës së Matrixit “mirë se vini në shkretëtirën e reales” – kjo është ajo që ndodh kur iluzionet tona mbrojtëse thyhen dhe përballemi me botën reale në gjithë brutalitetin e saj të ashpër – “Indiana Jones and the Dial of Destiny” është pjesë e trendit të ri të filmave – “Barbie”, “Oppenheimer”, “I’m a Virgo”, në të cilët heronjtë vorbullohen mes reales dhe imagjinares dhe imagjinares dhe reales. Pasi dëbohen nga Toka utopike e Barbiet që nuk ishin kukulla fiks të përkryera, Barbie dhe Ken nisin udhëtimin e vetëzbulimit në botën reale. Mirëpo, ajo që gjejnë atje nuk është zbulim i thellë i vetes, por mësim se jeta reale është e mbushur me klishetë mbytëse më shumë sesa në botën e tyre të fantazisë.

Çifti i kukullave detyrohet të përballet me faktin se përtej Tokës së Barbiet nuk është vetëm realiteti brutal, por se utopia është pjesë e këtij realiteti: pa fantazitë si Toka e Barbiet, individët thjeshtë nuk do të ishin në gjendje të përballonin botën reale.

Filmi “Oppenheimer” i Christopher Nolanit e komplikon këtë idenë e zhytjes në realitet. Tema e filmit nuk është vetëm kalimi nga parajsa e akademisë në botën reale të luftës – nga mendja në depon e municioneve – por se si armët bërthamore (frutat e shkencës) shkatërrojnë perceptimin tonë për realitetin – shpërthimi bërthamor është diçka që nuk i përket jetës sonë të përditshme. Oppenheimer, fizikan teorik, i priu projektit “Manhattan”, ekip i krijuar në gushtin e vitit 1942 që zhvilloi bombën bërthamore për SHBA-në. Në vitin 1954 autoritetet e cilësuan komunist për lidhjet e tij me grupet që po punonin për të ngadalësuar përhapjen bërthamore. Teksa qëndrimi i Oppenheimerit ishte i guximshëm dhe etik, nuk arriti të llogariste implikimet ekzistenciale të pajisjes që krijoi. Në esenë e tij “Apokalipsi pa Mbretëri”, filozofi Günther Anders prezantoi konceptin e “apokalipsit cullak”: “Apokalipsi që konsiston në rënien e thjeshtë, që nuk përfaqëson hapjen e gjendjes së re, pozitive të çështjeve (të ‘Mbretërisë’). Për Andersin, katastrofa bërthamore do të përfaqësonte apokalipsin cullak: asnjë mbretëri e re nuk do të lindte prej saj, vetëm zhdukja totale e botës.

Humnera e formës

Oppenheimer nuk mund ta pranonte këtë cullakëri, prandaj iku thellë në hinduizëm, për të cilin ka qenë i interesuar që prej fillim ‘30-tave, kur ai mësoi sanskritishten për të lexuar Upanishdsin në origjinal. Duke rrëfyer ndjenjat pas shpërthimit të parë të bombës bërthamore në testet Trinity në New Mexico, besohet se cituar nga Bhagavad Gita në të cilën Krishna i thotë Arjunas: “Tani bëhem Vdekja, shkatërruese e botëve”. Teksa këtë rresht njerëzit e lidhin me Oppenheimer, ai gjithashtu ka cituar një tjetër pasazh nga Gita: “Nëse rrezatimi i një mijë diejve do të shpërthente tok në qiell, ky do të ishte shkëlqimi i të plotfuqishmit”.

Kështu, shpërthimi bërthamor është ngritur në përvojë hyjnore. Nuk është për t’u habitur që pas shpërthimit të suksesshëm bërthamor, sipas fizikanit Isidor Rabi, Oppenheimer dukej triumfues: “Nuk do ta harroj ecjen e tij; nuk do ta harroj përjetë mënyrën se si doli nga kerri... Ecja e tij dukej si Mesdita e Lartë... ky lloj struci. Ai ia doli”

Mahnitja e Oppenheimerit me Gitan, i përket traditës së kamotshme të përpjekjeve për të bazuar implikimet metafizike të fizikës kuantike në traditat orientale. Mirëpo filmi i Nolanit dështon të tregojë se si evokimi i çdo lloje thellësie shpirtërore errësoi tmerrin e realitetit të ri të krijuar nga shkenca. Për t’u konfrontuar me përpikëri ndaj “apokalipsit cullak” ose kataklizmit pa shpengim, nevojitet e kundërta e thellësisë shpirtërore: shpirtin komik krejtësisht të pandershëm. Duhet të kujtojmë se filmat më të mirë për Holokaustin – Pasuqlino Settebellezze (1974), “Life is Beautiful” (1997) – janë komedi, jo sepse banalizojnë Holokaustin, por sepse në mënyrë implicite e pranojnë se është krim shumë i çmendur për ta rrëfyer si histori “tragjike”.

A ka ndonjë film që guxon ta bëjë këtë me horroret dhe kërcënimet e sotme? “I’m a Virgo” (mini-seri e Boots Riley e publikuar në vitin 2023), është rrëfimi i Cottiet, 19-vjeçarit afro-amerikan katër metra të gjatë, i cili rritet nga tezja dhe axha në Oakland të Kalifornisë. Dy gardianët dedikojnë jetën për t’u siguruar se Cottie është i sigurt dhe larg problemeve.

Mirëpo, i rritur me reklama, libra komik dhe pop-kulturë, Cootie zhytet në botë jo si tabula rasa, por trushpëlarë nga ideologjia masive konsumeriste. Me shumë siklet arrin të bëjë miq, të gjejë punën dhe dashurinë, por me shpejtësi zbulon se bota është më e keqe sesa duket – Cootie vepron si katalizator, hyn në realitetin tonë të përbashkët shoqëror duke nxjerrë në pah të gjithë antagonizmat dhe tensionet e tij (racizmi, konsumerizmi, seksualiteti...) Dhe si e bën këtë? Siç vuri re një kritik për “The Wrap”: “Mos lejoni që temat e rënda t’ju mashtrojnë, ‘I’m a Virgo’ është komedi plot me momente bash të bezdisshme”. Riley përdor absurden për të vënë në dukje të dukshmen në situatat e jetës reale. “Më tërheqin kontradiktat e mëdha”, tha ai për “Wired”. “Kontradiktat e kapitalizmit – si funksionon ai – do të jehojnë në pothuajse çdo gjë që bëjmë ne”.

Këtu fshihet gjenialiteti i Rileyt: kombinimi i dy fakteve tragjike (fanatiku gjigant i lëshuar në botën tonë; antagonizmat bazë të kapitalizmit global) prodhon komedi shpërthyese. Efekti komik shfaqet, sepse fantazitë ideologjike dhe realiteti nuk janë të kundërta: në zemër të realiteteve të errëta ne pengohemi drejt fantazive. Kryesit e krimeve të tmerrshme nuk janë përbindësha djallëzorë që kanë guxim të bëjnë krimet – ta janë frikacakë që kryejnë krime për të mbështetur fantazinë që i motivon. Stalinistët vranë miliona njerëz për të krijuar shoqëri të re dhe atyre iu desh të vrisnin miliona të tjerë për të shmangur të vërtetën se projekti i tyre komunist ishte i shkruar që të dështonte.

Shumë prej nesh e dinë skenën kulmore të filmit “A Few Good Men” (1992) nga regjisori Rob Reiner, kur avokati Daniel Kaffee (Tom Cruise) merr në pyetje kolonelin Nathan Jesep (Jack Nicholson) dhe deklaron “Dua të vërtetën!”, dhe Jessepi ulërin: “Ty nuk ta mban e vërteta”. Kjo përgjigje është më e paqartë sesa duket: nuk duhet marrë thjesht si pretendim se shumica prej nesh janë të dobët për ta përballuar realitetin brutal të botës. Nëse dikush do të pyeste një dëshmitar për të vërtetën e Holokaustit dhe dëshmitari të përgjigjej: “Juve nuk ua mban e vërteta!” kjo nuk duhet kuptuar si qëndrim i thjeshtë se shumica prej nesh nuk janë në gjendje të procesojnë tmerret e Holokaustit. Në nivel më të thellë, ata që nuk janë në gjendje të mbajnë të vërtetën ishin vetë dorasit nazistë; ata nuk ishin në gjendje të pranonin faktin se shoqëria e tyre po fundosej nga krizat ekonomike dhe sociale të viteve ’30 dhe për të shmangur pamje shqetësuese, ata u përfshinë në vrasjen masive që kishin cak hebrenjtë – sikur vrasja e hebrenjve do të rivendoste disi si mrekulli një trup shoqëror në harmoni. Dhe këtu qëndron edhe mësimi i fundit i tregimeve rreth kalimit nga fantazia në realitet: ne nuk zhytemi në fantazi për të shmangur përballjen me realitetin, por edhe për t’i ikur realitetit për të shmangur të vërtetën shkatërruese për kotësinë e fantazive tona.

Slavoj Zhizhek është filozof, autor, teoricien kulturor dhe intelektual. Mban pozita akademike në Universitetet e Londrës, New Yorkut dhe Lubjanës. Është autor dhe bashkautor i më shumë se 50 librave me tema nga politika deri te filozofia.

Marrë nga revista “The New Statesman”

Përktheu: Gent Mehmeti