Teatri e ka rikthyer në Kosovë për rolin në “The Handke Project” . Me të udhëtoi edhe në Beograd ku njihet fort si Dardani i “Besës”. Bashkë me shfaqjen, një intervistë e tij çoi pluhur në mediat që i fryjnë nacionalizmit serb, portreti i tij zuri ballinat e tabloideve, por Arben Bajraktaraj kaherë zë vend në majat e kinematografisë botërore. Aktori i njohur edhe për rolin në “Taken” dhe jo vetëm, në intervistën për KOHËN rikthehet blic në karrierën e tij, por flet më shumë për të tashmen, shfaqjen që zhvesh Peter Handken dhe Evropën. Ka vite që ka lënë gjurmë në art, e për artin thotë së është i vetmi që lë gjurmë te njeriu dhe ka shpjegim për këtë
Aktori Arben Bajraktaraj në projektin e fundit teatror ku ka marrë pjesë, i është bashkuar ekipit që bën thirrje të luftohet kundër mohuesve të gjenocidit. Në “The Handke Project” ai bashkë me krejt ekipin e shfaqjes synon dekonspirimin e nobelistit austriak, Peter Handke dhe krejt atyre që janë si ai. Në intervistën për KOHË-n ai flet për këtë projekt e për rolet e tij në filma botërorë. Bajraktaraj thotë se Evropa i ka mbyllur sytë e i ka rrudhur krahët para shumë ngjarjeve e personazheve që mohojnë krime. Sipas tij është koha që Kontinenti i Vjetër të zgjohet. Thotë se Kosova ka bërë hapa pozitivë në film e në teatër por insiston që arti të jetë i pranishëm gjithandej vendit e sidomos te gjeneratat e reja. Beson fort në fuqinë e artit kur bëhet fjalë për ndryshim.
“Megjithatë mendoj që arti mund të ketë ndikim dhe ka ndikim. Është shumë interesant çështja e artit, ndoshta është çështja e vetme që njerëzve u ngelet në krye. Ju lë gjurmë”, thotë aktori i filmave si “Harry Potter”, “Taken” e së fundmi edhe serialit “Besa”. Bajraktaraj flet për fëmijërinë e tij në fshatin Isniq të Deçanit më pas emigrimin në Maribor të Sllovenisë e deri te jeta e karriera në Paris. Shpalos pikëpamjet e tij për ndryshimet në Kosovë e rritjen e nacionalizimit në Serbi. Shpalos edhe detaje personale e profesionale si teknikat e gjetjes së zërit në gjuhën shqipe.
“Handke nuk është dënuar nga gjyqi dhe duhej të dënohej nga gjyqi për mohimet e tij”
KOHA: Është e pashmangshme ta nisim këtë bisedë pa e përmendur shfaqjen “The Handke Project” e cila edhe ju ka sjellë në Kosovë. Shfaqja ka nisur rrugëtimin e saj dhe është një rrëfim për nobelistin i cili është mohues i gjenocidit dhe krimeve që kanë ndodhur në Ballkan, pra për Peter Handken. Atë natë në premierë na thatë që është një shfaqje e cila i thotë Evropës të zgjohet. Sa mendoni se do të dëgjohet kjo thirrje dhe a është e domosdoshme që Evropa të zgjohet sidomos në këtë periudhë lufte?
Bajraktaraj: Mendoj se rritja shumë e madhe e numrit të njerëzve të cilët mohojnë krimet në përgjithësi, po flas për krimet e luftës, në këtë rast për një tip i cili ka ardhur mes viteve 90-ta për t’i promovuar librat e tij me ultra -nacionalistët serbë, me ata që kanë prerë, kanë vrarë, kanë djegur dhe që në vazhdimësi kanë hedhur pluhur, ka hedhur konfuzion, kanë shpërndarë konfuzion, në të vërteta, në fakte. Jemi duke folur për faktet e luftës jo vetëm për gjërat se jo po bëj art, s’po bëj art. S’është puna tek artet, ç’artet, është puna te faktet, gjësendet konkrete, faktike. Këtu qëndron edhe shfaqja për teknikat e përdorura nga këta njerëz që t’i mjegullojnë gjërat. Si një e vërtetë mos të duket si: ‘Jo valla ndoshta mundet me qenë edhe kështu”. Sa i përket Evropës, ajo është zhytë thellë në këto ujërat e turbullta të mohimit. Siç e dini mohimi është një gjë që është zhvilluar shumë mbas Holokaustit, mbas Luftës së Dytë Botërore. Në Francë sidomos një numër shumë i rëndësishëm të njerëzve të cilët i kanë zhvilluar këto teori, deri sa njëri prej tyre, baba i Marine Le Pen, e cila sot ishte edhe kandidate për zgjedhjet presidenciale në Francë mori 40 për qind të votave. Ai ka thënë që Holokausti është ‘vetëm detaj’ dhe ai është dënuar nga gjyqi. Handke nuk është dënuar nga gjyqi dhe duhej të dënohej nga gjyqi për mohimet e tij, sidomos sa i përket Srebrenicës edhe krimeve tjera. Në Hoçë të Madhe ku ky shkon, siç e keni parë edhe në shfaqje, ka dashur që me çmimin “Ibsen” të marrë nga shteti bujar e zemërgjerë i Norvegjisë, të bëjë pishinë në Hoxhë të Madhe. Bravo, Norvegjia. Bravo, njerëzit e mençur të Skandinavisë. S’po flasim për këta të çmimit “Nobel” që janë pothuajse qesharakë në rastin konkret, në rastin e Handkes janë tërësisht qesharakë. Dhe arsyetimi i tyre, se pse ia japin çmimin, është edhe më qesharak. I bën Evropës, në raport me ne, totalisht i zvetënon, i zhvlerëson. Siç thoshte Teki Dervishi: “Po duhet me shku me ia ba Evropës një ‘kaaa’ në Evropë, sepse nuk të dëgjon kush”. Po duhet t’ua qesim gjërat përpara dhe këtë e bën edhe shfaqja.
“Kur kam luajtur për herë të parë në shqip, e kam gjetur zërin tim”
KOHA: Do t’i rikthehemi shfaqjes më vonë, por do të vazhdojmë me “The Handke Project” që është një shfaqje e cila ju ka kthyer edhe në Kosovë dhe neve rrallë na ka rënë t’ju shohim në shfaqje. Ju njohim më shumë si aktor filmi që dilni në sheshxhirime të produksioneve më të njohura botërore. E di që tingëllon pak si klishe, por dua t’ju pyes, në këndvështrimin tuaj, cilat janë emocionet midis lojës në teatër dhe asaj në sheshxhirim?
Bajraktaraj: Për mua nuk ka ndonjë ndryshim. Në themel janë dy procese të ndryshme, punë shumë të ndryshme, por është bartje e personazhit, frymëmarrjes së personazhit. Nganjëherë ka diçka të mahnitshme se kamerën nuk mund ta gënjesh asnjëherë, por as në teatër s’mund të gënjesh. Je pak më larg, por prapë s’mund të gënjesh. Unë e kam si dozë domosdoshmërie lojën në teatër. Vij prej teatrit. Kam ëndërruar për teatrin. Mirëpo, e dua shumë edhe filmin. Filmi është magjik. Është shumë e bukur kur sheshxhirimi del një skenë e bukur dhe e ndien se i tërë ekipi është me ty. Gati si lloj teatri. Kjo më ka ndodhur dhe jam shumë fatlum që e kam ndier, e kam parë këtë ndjesi kur, një moment kam qenë duke e xhiruar një skenë filmi dhe krejt ekipi ka bërë sikur të jetë skenë teatri. Kanë reaguar domethënë sikur kur janë duke e parë një shfaqje realisht. Teknikat janë të ndryshme, por për mua, sa i përket Kosovës, t’i kthehem Kosovës. Kam qenë në vitin 2003 për herë të parë. Jam rritur me gjuhë të huaja. Kur është fjala për teatër, sepse kështu jam rritur në Kosovë, në Isniq. Por, kur ia kam filluar teatrit, kam qenë në Slloveni dhe kështu që dramat e para i kam luajtur në sllovenisht, pastaj në Francë e të tjera.
Më 2003, kam pasur fatin të vij në Kosovë ku jemi mbledhur disa aktorë nga Franca, Shkodra dhe Kosova. Aty ka qenë edhe Jeton Neziraj, ka qenë edhe Doruntina Basha dhe shumë aktorë të talentuar. Jetoni dallohej për humorin e jashtëzakonshëm. Shihej që ishte shumë i zhdërvjelltë në zhvillimin e situatave. Jetoni ka shkruar drama që mua më kanë bërë të lumtur duke i lexuar, duke i parë shfaqjet e tij. Dhe, para disa muajsh, erdhi në Paris dhe tha ‘A po vjen?’ Thashë: “‘Po’. Qe 20 vjet s’kam qenë në Kosovë. Më ka marrë malli të luaj në teatër të Kosovës”. Sepse atëherë kur pata qenë në Kosovë, pati ndodhur diçka themelore. Kam luajtur për herë të parë në shqip dhe kur kam luajtur për herë të parë në shqip, e kam gjetur zërin tim. Dhe çfarë do të thotë ta gjesh zërin tënd? Nuk jam duke thënë asgjë për të folur për patriotizëm, diçka për shqiptari, përkundrazi jam duke folur për diçka krejtësisht teknike. Vendosjen e zërit të aktorit. Kalon ndër të tjera, në lidhje me rrënjët e tua, rrënjët fizike dhe rrënjët shpirtërore. Kur kam luajtur për herë të parë në shqip më është dukur e lehtë. M’u duk diçka e menjëhershme dhe nuk e kisha dëgjuar këtë zë. Edhe kur flas me ty nuk e kam të njëjtin zë, kur flas anglisht, më ke parë edhe në shfaqje, më shkon zëri më lart, frëngjisht pak më ndryshe. Është interesante kjo, kaloj përmes shqipes për ta vendosur zërin, por këto janë teknika të aktrimit.
KOHA: Kur jemi midis teatrit edhe filmit te këto thirrje që bëhen sikur kjo për hapjen e syve të Evropës, mendoni se janë më të fuqishme nga dërrasat e teatrit apo nëpërmjet filmit?
Bajraktaraj: Të dyja janë të rëndësishme. Janë vetëm mjete të ndryshme të shprehjes së kulturës, qoftë piktura, video-instalacionet, filmi natyrisht. Për shembull e pashë filmin “Zgjoi” në Francë, një film i mrekullueshëm. Dhe shpresoj që tani të rrugëtoj mirë nëpër kinematë franceze. Është e rëndësishme që të arrijmë ta prekim, jo vetëm publikun evropian, por edhe pak më gjerë, sepse bota është duke ndryshuar shumë dhe siç thotë Borgesi: “Bota nesër është më e pasigurt për ëndrrat”.
KOHA: Filmat ku keni luajtur kanë bërë goxha bujë nëpër botë. Lista e roleve tuaja është shumë e gjatë, numërohen mbi 40 role, ndër to te “Harry Potter”, shumë i përmenduri “Taken”, ku luan Liam Neeson, e ku shqiptarët në njëfarë forme portretizohen si trafikantë njerëzish. Ka pasur goxha kritika asaj kohe se si një shqiptar portretizon shqiptaret si trafikantë. E keni folur këtë edhe në një bisedë për “Kohën Ditore” para 15 vjetëve, por do t’ju pyesja përsëri. Do të luanit sërish në një film të tillë?
Bajraktaraj: Dëgjo, njeriu kur e bën diçka, nuk mund të thotë e bëra, nuk e bëra. Përkundrazi, qëndroj prapa personazhit si një aktor mbron një personazh. Natyrisht varet nga konteksti kohor. Mendoj që filmi si realizim i tillë, si realizim i zhanrit të aksionit ka qenë i realizuar shumë mirë. Po mendoj si dramaturgji. Nëse nuk gabohem, filmi në atë kohë ka qenë ndër filmat më të shikuar të historisë së filmit. Kështu, këto janë gjëra faktike. Natyrisht unë kam mundur të them jo, por e bëra zgjidhjen t’i them po, ta mbroj atë rol, t’i jap frymëmarrjen time dhe besoj se pikërisht ky personazh ka hyrë në një pjesë të rinisë në Francë, por edhe në vendet e tjera të botës. Është një nga skenat më kult për një gjeneratë të tërë, për një brez të tërë shikuesish. Kështu që, çfarë mendoni ju, po ju pyes ju?
KOHA: Atë që e keni thënë Ju para 15 vjetësh...
Bajraktaraj: Natyrisht njerëzit kanë të drejtë të kritikojnë. Është e drejtë e tyre, por edhe pajtohem me ta.
“Handke ka pështy në dhimbjen tonë, në plagët tona, mbi të vrarët tanë”
KOHA: Jetoni në Paris qe një kohë të gjatë dhe nëse e lidhim këtë me Handken, ai jeton jo shumë larg jush, ashtu siç e keni thënë edhe pas premierës së shfaqjes. Mandej edhe atë natë edhe sot e përmendet se ai ka qenë pak metra prej këtu në vitet ‘90 duke promovuar vepra në kohën kur shqiptarët janë rrahur e dënuar...?
Bajraktaraj: Na ka zënë rrugën. Pse more burrë i dheut? Shko në rrugë tënde. Pse po pështyn në dhimbjen tonë? Atë e ka bërë. Ka pështy në dhimbjen tonë, në plagët tona, mbi të vrarët tonë. Çfarë i kemi bërë ne atij? Nuk ka pasur ai punë tjetër e të vijë nga Austria dhe të thotë se këtu nuk ka ndodhur asgjë?
KOHA: Pastaj ka marrë pjesë në varrimin e Millosheviqit...
Bajraktaraj: Atë e ka për shpirt të vetin. Më falni në shprehje, duke u merteqypë, sepse kur e lexon fjalimin ashtu është. Thua, çfarë ka dashur të thotë...
“Tash kur po ndodhin gjëra të tmerrshme në vende të mëdha si Ukraina, Evropa po i rrudh krahët”
KOHA: ...kur e mori çmimin “Nobel”, në Graçanicë është mbajtur edhe një festë dhe është diskutuar për Handken si një artist i madh. A mjafton të jesh vetëm artist dhe shkrimtar i zoti për t’u nderuar apo duhet të ketë edhe kufij etikë?
Bajraktaraj: Kjo është pyetja themelore e shfaqjes. Këtë çështje mendoj se publiku duhet ta gjykojë. Ne po e qesim në pah. Tashti ka plot raste në histori. Rastin më konkret e shoh te Céline, shkrimtar i jashtëzakonshëm, antisemit i tmerrshëm, por që Franca e dënoi. Ai iku se do të hante burg. Handken nuk e dënoi kush. I dhanë çmimin “Nobel”. Çudi çfarë ka ndodhur me ty Evropë?! Nuk është çështje hipokrizie është një gjë më e thellë, sepse nuk është i vetëm. Këtu është problemi. Këta mohuesit si Handke nuk janë të vetëm, është Prilepini në Rusi, Kusturica në Serbi, ky megalomani. Gjithë këta domethënë janë një bandë e tanë. Ata janë mafiozët e vërtetë të mohimit. Dhe këtë po ua shfaqim disa njerëzve që thonë: “Ohh Handke paska qenë kështu? Çudi!” Dhe natyrisht i lumtë Jetonit, sepse Jetoni e ka bërë projektin dhe ne na ka mbledhur, por Jetoni është bartësi i projektit dhe Blerta që e ka bërë regjinë e jashtëzakonshme dhe ekipit ndërkombëtar, sepse ne po vijmë nga një vend, siç thotë Jetoni: ‘Ne po vijmë nga një vend evropian. A jemi vërtet evropianë?” Domethënë, sikur nuk na marrin seriozisht. Por në të vërtetë na marrin. Sepse sikur dhimbjet e viktimave të vogla nuk janë të rëndësishme. Më kuptoni? Tash kur po ndodhin gjëra të tmerrshme në vende të mëdha si Ukraina, Evropa po i rrudh krahët. Por sa do t'i rrudhë krahët? Edhe me ne i ka rrudhur krahët, sepse ndoshta rrudhja e krahëve është njerëzore.
KOHA: Ka të atillë që e ndajnë të qenët shkrimtar i mirë prej njeriut të keq...
Bajraktaraj: Unë nuk e di si ka qenë Shakespearei. Nuk po e krahasoj Handken me Shekespearein, sepse Handken kam filluar ta lexoj tri herë. Tri herë s’kam mundur t’i bëj më shumë se tri faqe dhe këtë pa e ditur se çfarë ka shkruar për Kosovën. Po flas për vitet ’90. Tash e kam lexuar sigurisht, për shkak të studimit. Ndarja e shkrimtarit... Ne të gjithë në jetë kemi njohur shkrimtarë, krijues të tjerë dhe nuk do të thotë në mënyrë absolute se të jesh shkrimtar i mirë duhet të jesh edhe njeri i mirë. Por, megjithatë, gjërat janë të lidhura. Kam pasur fatin të rri me fitues të tjerë të çmimit “Nobel”, si Gao Xingjian, shkrimtarin e njohur kinez. Tash, me një takim apo dy, njeriu nuk mund të thotë a është njeri i mirë apo i keq, duhet një jetë e tërë, por mendoj se gjërat janë të lidhura. Ne jemi këtu për të treguar se si po vepron ai (Handke v.j.) dhe çfarë dëmi po bën me këtë. Këtu është çështja. Kështu është ndryshimi.
“Në oda ishin si aktorë, por shumë më të vërtetë se ne aktorët”
KOHA: T’i kthehemi karrierës suaj. Jeni i lindur në Deçan, më pas gjatë shkollës në mesme jeni zhvendosur në Maribor të Sllovenisë e më pas në Francë. Cila ka qenë lidhja juaj e parë me artin...në biografi shkruan se jeni ndikuar shumë nga Këngët kreshnike. Cili është ky rrugëtim dhe sa ishte e vështirë ta gjenit veten në këtë lëvizje dhe të nisni të bëheni pjesë e produksioneve teatrore dhe filmike me nivel jashtëzakonisht të lartë në botë?
Bajraktaraj: Babai ka qenë profesor i gjuhës shqipe, mirëpo e ka pasur shumë qejf këngën, çiftelinë. I kemi pasur djemtë e mixhës, Halilin, Hysenin që kanë kënduar shumë mirë. Si zakonisht, janë rritur në fshat. Por, s'ka gjë më të bukur se pasi e korr misrin, pas Darkës së Lamës e deri në pranverë për çdo mbrëmje gati njerëzit mblidheshin e këndonin. Në odën tonë ka pasur shumë këngë e shumë ndeja të bukura. Tashti është kohë krejt tjetër dhe mendoj se a është e lumtur që ka qenë një kohë ku tërë ato histori, tërë ato këngë, jo vetëm ato të kreshnikëve, por edhe të dashurisë, këngët lirike në përgjithësi. Dhe mënyra e tregimit të pleqve ndoshta së si i tregonin historitë. Ka qenë një Halil Kapedani i Isniqit, i cili kur niste të tregonte ndonjë histori, ta mbante odën e burrave gjitha gojëhapur së çfarë po thotë. Ka pasur edhe shumë humor. Ishin si aktorë, por shumë më të vërtetë se ne aktorët. Kanë qenë gjëra shumë të bukura. Kur kam nisur në Maribor të merrem me aktrim, atëbotë ka qenë një dramaturg i jashtëzakonshëm i cili ka qenë edhe drejtor i Teatrit të Mariborit, Vili Ravnjak. Ai në të vërtetë ma ka hapur rrugën drejt studios së dramës së Maribor. Kam pasur disa profesorë të jashtëzakonshëm, të them të drejtën. Kanë qenë shumë të mirë. Dhe mandej Sllovenia, t’ju them të drejtën, meqenëse veçse isha në një vend të huaj, thashë të shkoj në një vend tjetër të huaj. Por jo, në të vërtetë pata një nevojë të shkoj në Paris, sepse shkova në një udhëtim atje dhe pata një lidhje të çuditshme. Më kujtohet si sot kam qenë në sheshin Trocadero dhe i kam thënë vetes se këtu do të jetoj. Këtu do të punoj. Ka qenë vendim natyrisht i lidhur me një dashuri që kam pasur ndaj letërsisë franceze, sidomos.
KOHA: Filmi i Kosovës është gjithnjë e më i pranishëm në festivale ndërkombëtare, duke nisur nga: Sundance, Venecie, Toronto dhe në Cannes. Mandej njëri nga filmat ishte edhe në rrethin e ngushtë të filmave që pretendonin të nominoheshin për “Orscar”. Me një film të shkurtër ishit edhe ju në vitin e kaluar në Festivalin e Cannes me “Furgonin” e Erenik Beqirit. Si e shihni këtë shpërthim të kinematografisë së Kosovës?
Bajraktaraj: Është shenjë shumë e mirë. Është lëvizje shumë interesante, e gjallë, e re dhe janë shumë krijues. Kisha thënë se është një bashkërendim i gjërave, nuk kanë ndodhur rastësisht. Mendoj se duhet të ceket dhe të vlerësohet se ka qenë edhe puna e Arben Zharkut. Kjo duhet të thuhet, sepse ka vendosur, sa i përket jurisë, ku edhe vetë unë kam qenë, dhe ka pasur përgjatë pesë viteve filma si “Zana”, “Zgjoi”... Plot ka pasur, shpresoj të mos më hidhërohet dikush. Edhe për sa i përket përzgjedhjes së tematikave të filmave, ka qenë një punë e mirë me përbërjen e jurisë prej njerëzve që kanë ardhur disa nga jashtë, disa nga brenda. Ky kombinim ka qenë interesant, sepse siç e dini, në Shqipëri ka pasur probleme shumë të mëdha. Erenik Beqiri që sapo u përmend, ka kandiduar shtatë herë në Shqipëri dhe shtatë herë është refuzuar talenti i tij më i madh. Ky është realiteti, ky është fakti. Lehtë është të flasësh gjëra të mëdha, po flasim për gjëra konkrete, sepse gjërat bëhen me punë, pra gur, gur, bëhet mur. Shpresoj të vazhdojë puna e mirë që është nisur. Nuk po hyj në detaje të tjera, si financat.. Qeveria tek e fundit merret me to, duhet të merren njerëzit e buxhetit. Po flas për nga ana artistike. Është kënaqësi shumë e madhe kur i sheh gjithë ato talente nga Kosova që kanë dalë. Elementi tjetër i rëndësishëm është bashkëprodhimi, i cili siç e dimë, më së miri ka funksionuar me Maqedoninë dhe shpresoj të vazhdojë. Por në Kosovë ka mungesë të kuadrove. Mirë që janë zhvilluar disa, kjo është e jashtëzakonshme, por kjo duhet të vazhdojë, siç duhet të vazhdojë edhe arsimimi i tyre, sidomos ndoshta është mungesa, nuk e di nëse është në kuadër të Akademisë së Filmit, por duhet të ketë atelie të rëndësishme për të gjitha postet teknike si skenari, zërimi. Duhet edhe të rinjtë e tjerë të mësohen, të avancohen në ngjyra, në postproduksion, duhet të zhvillohen. E kemi diturinë, besoj se të rinjtë e kanë, veçse duhet dhënë mundësia për trajnim të vazhdueshëm. Trajnimi i vazhdueshëm ekziston edhe për aktorët në Francë. Për shembull kemi të drejtë si aktorë, për çdo vit të kemi një herë në vit një trajnim që e zgjedhim ne për qejfin tonë, për t’u zhvilluar çdoherë më shumë. Mendoj se kjo është e rëndësishme, sepse përndryshe ngelet një instalim i gjërave. Nuk duhet shumë shpejt të na rritet mendja, sepse sapo ka filluar filmi i Kosovës për së mbari, më mirë të vazhdojmë punën. Unë lumturohem kur shoh që filmat e Kosovës dhe ata shqiptarë që kanë distribucion. Siç e dimë ka mbi 300 filma francezë që shohim çdo vit, por kur del një film shqiptar është një lumturi e jashtëzakonshme, siç kemi pasur rastin e filmit “Strehë mes reve” që qëndroi për 19 javë në kinematë gjermane, ishte shumë kënaqësi, natyrisht ia kthen të mirën edhe vendit ku është xhiruar. Besoj shumë në gjeneratën e re.
“Çdo teatër i çdo fshati në Francë, i ka kushtet teknike më të mira se Teatri Kombëtar në Kosovë”
KOHA: Po teatrin, meqë kësaj radhe vini për rol në teatër?
Bajraktaraj: Mendoj se ka një teatër shumë interesant, që është duke u zhvilluar, por kushtet janë katastrofale. Është tmerr. Me të vërtetë është tmerr, është për të qarë. Më besoni, luaj nëpër turne më Francë, në Itali, gjithkund, çdo teatër i çdo fshati në Francë, i ka kushtet teknike më të mira se Teatri Kombëtar në Kosovë. Duhet të ndihmohen, duhet t’u bëhen sallat, duhet të hapet teatri për fëmijët, për të rinjtë, për çdo shkollë në Prishtinë, për çdo fshat. Revolucioni francez kur është krijuar, aty ku ka qenë një kishë, ka bërë një teatër. A e dini pse? Në kundërpeshë. Tash për shembull, në Isniq është një qendër kulturore, shpresoj të kemi rastin të luajmë ‘Mallin’ që e kemi luajtur bashkë me Linda Rukajn. Është shumë e rëndësishme që të mos i lëmë të rinjtë vetëm në rrjete sociale vetëm me disa referenca totalisht abstrakte. Unë kur kam qenë i vogël, Teatri i Gjakovës ka ardhur në Isniq e ka luajtur Molierin, e mbaj mend si sot. Unë kam pasur ëndërr të jem si ata dhe natyrisht ajo ëndërr më ka ndjekur. Është lehtë të themi se nuk kemi kushte, por jo, duhet t’i jepni salla Teatrit Kombëtar. Aty janë Teatri, Baleti të gjithë bashkë, njëri mbi tjetrin, nuk kanë salla ku të bëjnë prova. Çdo manifestim, çdo gjë bëhet aty, pse? Është lehtë të vish të thuash: ‘Bravo për shfaqjen’. Por duhet t’i japësh mjetet që ai të zhvillohet, të jetë i hapur ndaj gjithë qytetit, që të rinjtë të kenë qasje. Më falni, sepse kjo është për shkak se i provova kushtet e vështira teknike të kolegëve të mi me trupin tim. Njerëzit bëjnë punë të mrekullueshme. Shfaqjet e Jeton Nezirajt, dramat që i shkruan, Blerta që i bën regjitë dhe të tjerët, djem e vajza, janë të talentuar, aktorët janë të jashtëzakonshëm. Aktorët e Teatrit Kombëtar janë një ansambël shumë i bukur, duhet të ndihmohen. Teatri “Dodona” mirë që ishte rregulluar, ishte rinovuar, shumë lumturi t’i shohësh gjithë ata fëmijë që shkojnë dhe shohin shfaqje, natyrisht duhet të hapen teatro edhe në lagjet e tjera të Prishtinës, në qyteza, fshatra, një bashkëveprim i aktiviteteve kulturore, ta risjellim kulturën, sepse gjeneratat kosovare që do të vijnë pas nesh, nuk do të jenë të njëjtë. Është normale, do t’i kenë preferencat e veta. Në qoftë se nuk u lëmë gjurmë atyre, një lloj trashëgimie shpirtërore, ata do të jenë ndryshe.
KOHA: Së fundmi Ju kemi parë edhe në projektin “Besa”, seri televizive me një temë që i lidh shqiptarët e serbët, apo edhe popujt tjerë të këtyre anëve? Ka qenë një projekt ndërkombëtar i xhiruar në rajon – Kosovë, Mali i Zi, Serbi, Kroaci...Duke lënë anash temën e serialit – shqiptarët sërish në rrjete mafioze – mendoni se projekte të tilla janë një shtysë për njohje me njëri-tjetrin, qoftë edhe midis artistësh?
Bajraktaraj: Tema është temë, është seri krimi, por ka qenë harku dramaturgjik përbrenda që ka qenë i ndërtuar nga Tony Jordan bashkë me Igorin dhe të tjerët që ka qenë shumë interesant. Në të ka marrë pjesë edhe Jeton Neziraj në sezonin e parë. E kam sjellë unë në projekt, por e kemi pastruar, sepse kur kemi bërë mbledhjen e parë me serbët, Jetoni u tha: ‘Kjo është propagandë e RTS-it e viteve 90-të’. Shkrimtari serb iku, shkoi në tualet, ndërsa anglezi i hapi sytë dhe tha: “A doni të punoni, tash fillojmë të punojmë” dhe kemi filluar ta ndërtojmë në mënyrë që të jetë i bindshëm, i vërtetë dhe i pranueshëm nga të dyja anët, pa dashur të hyj në gjëra të tjera. Fatmirësisht nuk ka gjëra politike.
KOHA: A mendoni se projekte të tilla janë shtysë për t’u njohur njëri me tjetrin, edhe artistët e rajonit duke pasur parasysh të kaluarën?
Bajraktaraj: Po, përveç njohjes që është e domosdoshme, është sidomos edhe për cilësinë e punës, sepse seria kërkon shumë, sepse janë 520 minuta punë për t’u bërë, duhen mbledhur forcat për të mundur ta ndërtosh. Edhe nëse duhet të ekzistosh në platformat më të mëdha botërore, ne si Kosovë nuk e kemi asnjë gjasë, jemi të eliminuar automatikisht, pothuajse i gjithë Ballkani është. E dini, Netflix-i është në Turqi, në Spanjë, në Francë, ku jemi ne? Askund. Jemi shumë të vegjël për ta. Siç thoshte ish-këshilltari i Bidenit, se “nëse e dëgjon fjalën Kosovë njëherë në vit është e jashtëzakonshme”. Duhet ta dimë se kjo është e vërteta, njëjtë edhe Netflix, nëse njëherë do të futeshim, do t’u falënderoheshim. Ndoshta shpresoj që të arrijmë t’i hapim portat e Netflixit, do të ishte shumë e bukur, por shumë e vështirë. Për t’i krijuar këto gjëra duhet bashkëveprim, në këtë rast adrenalina që ishte nga Beogradi, Kroacia, Sllovenia e vende të tjera, ka qenë me të vërtetë shumë interesante cilësia e punës, cilësia e xhirimit, shkrimit, thjeshtë e gjithë serisë. Të them të drejtën, kam pasur rastin të jem në seri në Francë e gjithandej, por për mua është një nga seritë më të mira. E them pa kurrfarë ngurrimi.
KOHA: Por nacionalizmi në Serbi sa vjen e rritet (e kemi parë këto ditë edhe me festivalin “Mirëdita. Dobar dan! në Beograd”. Tash e 13 vjet i njëjti imazh, polici, thirrje nacionaliste, kësaj radhe alarm për bomba?
Bajraktaraj: Në të vërtetë, është një lloj paradoksi në këtë situatë. Tashmë ne vetëm kemi xhiruar disa kohë në Beograd, por po flas nga reagimi sa i përket personazhit. Është një reagim shumë diametralisht i kundërt. Është bërë personazh kult atje (Dardani i “Besës” që luan Bajraktaraj v.j.). Njerëzit e duan shumë si personazh. Kemi një lloj ndoshta, edhe marrëdhënie, edhe fascinim edhe urrejtje me serbët në permanencë, në këtë rast nuk po hyj në analitikë, sepse këtë mund ta bëni ju gazetarët. Natyrisht është shumë, jo e trishtueshme, por e llahtarshme, rikthimi i nacionalizmit. Me çfarë kam parë te një pjesë e një gjenerate serbe, një pjesë e tyre është e vetëdijshme për këtë zhytje të nacionalizmit, por sikur nuk kanë çfarë të bëjnë. Është e frikshme. Një pjesë e tyre ndoshta janë vërtetë kundër, por ndoshta zëri i tyre nuk po dëgjohet. Nuk e di çfarë të them. E di se ne që kemi qenë në ekip që kemi punuar, ata kanë qenë tërësisht në anën tjetër, kanë qenë bashkëpunues, shumë të sjellshëm, por ku di unë, dreqi e kupton atë punë, ne duhet thjeshtë ta bëjmë veten tonë.
KOHA: Po ne kemi ndryshuar? E përcillni skenën politike këtu?
Bajraktaraj: Unë jam banor i Kosovës, jam edhe votues i rregullt. E përcjell thjesht sepse është vendi im, por votoj edhe në Francë edhe në Kosovë, rregullisht. Por me tash dhe atëherë janë dy botë të ndryshme. Është tjetër kohë. Nuk është i njëjti vend për mua pothuajse. Ka gjëra shumë pozitive që janë të prekshme, por si çdo gjë në këtë botë, e mira ka të keqen, e keqja ka të mirën. Janë disa gjëra që sigurisht në strukturën familjare kanë ndryshuar plotësisht. Ka një lloj perëndizimi që është pak, as mish as peshk, por në të njëjtën kohë ka një rini shumë të gjallë, shumë të vrullshme dhe më duket se ndoshta, nuk e di, njerëzit ndoshta janë më të qetësuar tash. Pas lufte njerëzit kanë jetuar ende me frikën e tmerreve që kanë përjetuar dhe në përgjithësi, ka qenë një lloj plagosje në shpirt dhe kjo vërej, dhe po shihet se tash sikur është shëruar shoqëria pak. Më duket se shoh se ka një lloj qetësimi. Kosova ka pasur shumë nevojë për një qetësim të tillë, qetësim shpirtëror.
KOHA: A po ndryshon Evropa në kontekstin e shfaqjes në të cilën luani, pasi keni bërë thirrje që Evropa t’i hapë sytë nga shumë vende evropiane. Në fillim e përmendëm zgjimin e saj, domosdoshmërinë për t’u zgjuar? A ka fuqi arti ta bëjë këtë thirrje për ndryshim?
Bajraktaraj: “Nuk ka libër të urtë që pluhuri s’e mbulon”, thoshte Tekiu (Dervishi v.j.) Megjithatë, mendoj që arti mund të ketë ndikim dhe ka ndikim. Është shumë interesant çështja e artit, ndoshta është çështja e vetme që njerëzve u ngelet në krye. Ju lë gjurmë. Njeriu edhe pas shumë vjetëve kur e sheh një shfaqje që e ka prekur i rikujtohet, mendon një gjë dy herë para se ta bëjë. Këtu është çelësi i artit, sidomos në rastin tonë në teatër, në momentin e katarzës ku mund ta çojë publikun. Mjaftojnë dy-tre veta që t’i prekim në publik, t’u themi shikoni se kush është Peteri juaji që ia dhatë, shikoni çfarë keni bërë me dhimbjen tonë, shikoni si keni pështyrë në dhimbjen tonë. Përveç asaj, shfaqja ka edhe anën e saj estetike, që është shumë inovative nga ana e Blertës, qasja regjisoriale. Puna e dritave që ka bërë emigranti zviceran që punon në Kosovë, Gabriele në muzikë, Maria në kostumografi, janë vërtet gërshetim shumë interesant.
KOHA: Ishte një bisedë e shkurtër për karrierën tuaj të gjatë e të suksesshme? Kur mund t’Ju shohim përsëri?
Bajraktaraj: Së shpejti, në tetor po pasi do ta luajmë shfaqjen për “Showcase”. Jam shumë i lumtur që jam pjesë e shfaqjes dhe falënderoj shumë Jetonin dhe Blertën që ma kanë dhënë këtë mundësi. Do të shkojmë andej nga çojnë dallgët.
