Libri “Dijetarë shqiptarë në Perandorinë Osmane (1880-1912)” – Sipas dokumenteve të Meshihatit të Lartë Osman – i autorëve Sadik Mehmeti, Hatixhe Ahmedi dhe Ramadan Shkodra, dëshmon me të dhëna burimore arkivore, se kontributi i personaliteteve të trajtuara, nuk ishte vetëm në shërbim të jetës shpirtërore të banorëve myslimanë të zonave shqiptare, por edhe në krijimin e elitës së re kulturore dhe politike shqiptare. Pra, kishin të bënin me përpjekjen për kultivimin e identitetit të dyfishtë të shqiptarëve; atë osman, që shihej nga elita islame si nevojë për të mbijetuar para aspiratave pushtuese të shteteve fqinje dhe përkrahësve të tyre, si dhe në atë etnik, do të thotë shqiptar
Libri “Dijetarë shqiptarë në Perandorinë Osmane (1880-1912)” i autorëve: Sadik Mehmeti, Hatixhe Ahmedi dhe Ramadan Shkodra, në qendër të vëmendjes ka biografitë e rreth 200 personaliteteve shqiptare të besimit islam, të cilët në gjysmën e dytë të shekullit XIX e deri në vitin e katastrofës kombëtare të 1912-s, i takonin sa elitës kulturore dhe shpirtërore myslimane si tërësi në kuadër të Perandorisë Osmane, po aq edhe elitës intelektuale dhe kulturore shqiptare.
Ndonëse si vit përkufizues është marrë periudha kohore prej vitit 1880 e deri më 1912, të cilën autorët e shpjegojnë me faktin se në Perandorinë Osmane prej atij viti fillojnë të mblidhen zyrtarisht të dhënat personale të të punësuarve në institucionet fetare dhe arsimore të Kryesisë së Bashkësisë Islame (Meshihatit të Lartë Osman) të Perandorisë Osmane, jetëshkrimet e ofruara dëshmojnë edhe veprimtaritë e tyre për periudhën historike edhe të gjysmës së parë të shekullit XIX.
Përpjekja për kultivimin e identitetit të dyfishtë të shqiptarëve
Me rëndësi për historiografinë shqiptare është fakti se nga këto të dhëna personale, të mbështetura në dokumente arkivore të Meshihatit të Lartë Osman, në Arkivin Osman të Stambollit, në Biblioteka dhe literaturë, zbardhen shumë dëshmi mbi historinë ekonomike, arsimore, kulturore, politike e religjioze të zonave të banuara nga shqiptarët, disa nga të cilat, sot përfshihen në kuadër të shteteve fqinje.
Fillimisht duhet theksuar se me depërtimin e osmanëve në Evropën Juglindore, ata hasën në rezistencën e popullsive vendase, në mesin e të cilëve, shqiptarët dhe hungarezët, ishin ata që i rezistuan më gjatë furisë dhe fuqisë së Perandorisë Osmane. Ndërkohë, me kalimin e kohës, gradualisht, ashtu sikurse popujt e tjerë të Ballkanit, shqiptarët filluan të adaptohen, të konvertohen dhe të integrohen në kuadër të sistemit politiko-ushtarak dhe social të Perandorisë Osmane, duke u bërë pjesë institucionale e elitës mbietnike të qytetërimit osman, dukuri kjo që kishte ndodhur edhe më herët me popujt që jetonin nën Perandorinë Romake e Bizantine.
Dhe ndonëse figurat historike dhe fetare nga zonat ilire, si: Perandori Justinian, nën të cilin u ndërtua Kisha-Xhamija-Muzeu i njohur Aja Sofija në Konstantinopol më vonë Stamboll, apo kompozitori i këngës kishtare “Te deum” Niket Dardani, ose të shenjtët e krishterë nga Dardania: Flori dhe Lauri, apo Shën Jeronimi, përkthyesi në gjuhën latine i Biblës, etj., nuk ishin se kishin kontribuar për lartësimin dhe fisnikërimin e ilirëve, por të qytetërimit romako-bizantin dhe të krishterimit, kjo sot nuk na pengon që ne të krenohemi me prejardhjen e tyre ilire ose së paku si banorë të zonave ilire. Nga ky këndvështrim duhet shikuar dhe vlerësuar edhe veprimtarinë e asaj pjese të popullsisë shqiptare, e cila si e islamizuar, u bë pjesë e rëndësishme e aparatit perandorak osman.
Rrjedhimisht, libri i autorëve Sadik Mehmeti, Hatixhe Ahmedi dhe Ramadan Shkodra, dëshmon me të dhëna burimore arkivore, se kontributi i personaliteteve të trajtuara, nuk ishte vetëm në shërbim të jetës shpirtërore të banorëve myslimanë të zonave shqiptare, por edhe në krijimin e elitës së re kulturore dhe politike shqiptare. Pra, kishin të bënim me përpjekjen për kultivimin e identitetit të dyfishtë të shqiptarëve; atë osman, që shihej nga elita islame si nevojë për të mbijetuar para aspiratave pushtuese të shteteve fqinje dhe përkrahësve të tyre, si dhe në atë etnik, do të thotë shqiptarë.
Për krijimin e një Vilajeti Shqiptar dhe goditja nga Rusia
Për më shumë, në vitet ‘70 të shek. XIX dhe deri në Lidhjen e Prizrenit, një pjesë e elitës politike dhe kulturore osmane, përfshirë edhe Sulltan Abdylhamitin e II, i cili fliste gjuhën shqipe, fillimisht ishin për krijimin e një Vilajeti Shqiptar, por edhe të përdorimit të shkronjave latine për alfabetin shqiptar. Mjerisht, me hedhjen edhe të hapit tjetër domethënës; atë të krijimit të Parlamentit të parë osman më 1877, kur përfundimisht po thyheshin heshtat me rrymat konservative osmane, si përpjekje për t’u modernizuar Perandoria Osmane, ashtu sikur kishte vepruar Japonia, vjen goditja rrënuese e Rusisë cariste, e përcjellë me vrasje dhe dëbime të popullsive myslimane, ndaj të cilave shtetet evropiane u treguan indiferente.
Prandaj nuk habit fakti që edhe në vitin 1949, në takimin ndërmjet Enver Hoxhës dhe Stalinit, udhëheqësi sovjetik do të potenconte se serbët dhe të tjerët i urrejnë shqiptarët, jo vetëm për përkatësinë e tyre etnike, por edhe ngase ishin myslimanë. Kjo urrejtje religjioze padyshim forcoi shumë rrymën politike radikale në shoqërinë osmane që mbështeste idenë e kozmopolitizmit mesjetar, sipas së cilës elementi fetar është bazamenti kryesor identitar i popullsive myslimane. Argument shtesë për qëndrimin antievropian të kësaj rryme politike osmane ishte edhe fakti se fuqitë evropiane nuk intervenuan për ta dënuar Rusinë cariste, ashtu sikur ishin obliguar me marrëveshjen e Parisit të vitit 1856, sipas së cilës, garantoheshin integriteti dhe sovraniteti territorial i Perandorisë Osmane. Rrjedhimisht, Kongresi i Berlinit, pos që theu principin e sovranitetit territorial, duke shpallur Serbinë dhe Malin e Zi si shtete të pavarura, ata heshtazi përligjën edhe politikën e pastrimit etnik.
Identiteti etnik si mënyrë e vetme e shpëtimit
Prandaj, pjesëtarët më të ngritur të elitës kulturore shqiptaro-osmane, sikur dëshmohet edhe nga të dhënat e këtij libri, ishin të vetëdijshëm se si popullsi evropiane dhe në fqinjësi me shtetet-kombe të Serbisë, Malit të Zi, Greqisë dhe të Bullgarisë, nuk kishin si të mos përpiqeshin për institucionalizimin e identitetit të tyre etnik, pavarësisht atij religjioz, si mënyrë të vetme të shpëtimit nga rreziku i copëtimit të atdheut dhe të dëbimit të tyre.
Kjo në anën tjetër shpjegon edhe arsyen pse strukturat politike dhe kulturore shqiptare që organizuan Lidhjen e Prizrenit (1878) ishin njëkohësisht edhe pjesë të elitës institucionale osmane. Me fjalë të tjera, shqiptarët, edhe pse të brumosur me kulturë religjioze islame, duke kuptuar momentin historik, nuk hezitonin të pranonin edhe domosdoshmërinë e përpilimit të alfabetit për gjuhën shqipe, madje edhe me shkronja latine.
Kjo dëshmohet edhe nga jetëshkrimet e paraqitura në këtë libër, në të cilën përfshihen shqiptarë të përzgjedhur nga të katër vilajetet shqiptare (Kosovës, Manastirit, Janinës dhe të Shkodrës). Kështu, Hafiz Maliq Efendi Nezir Bektashi (Gjakova), ka shërbyer si myfti në Krujë (1907), mësimdhënës i teologjisë ose myderriz në medresenë e Shijakut (1909), por edhe ishte pjesëmarrës në mbrojtjen e Shkodrës si dhe në luftën e Vlorës kundër italianëve (1920). Hafiz Aziz Efendi Kurtishi (Prizreni), mësimdhënës i teologjisë në Medresenë e Prizrenit, ka bashkëpunuar me Hasan Prishtinën, Bajram Currin, Isa Boletinin, etj. Mehmet Emin Efendi Muftiu-Rrotlla, që rridhte nga oxhaku i Rrotllajve të Prizrenit, ishte deputet i Parlamentit të Parë Osman (1877), nga i cili kishte dhënë dorëheqje duke u rreshtuar në krah të kërkesave politike të Lidhjes së Prizrenit, dhe njëkohësisht nuk ishte kundër përdorimit të alfabetit latin për të shkruar gjuhën shqipe.
Ymer Prizreni, udhëheqësi i Lidhjes së Prizrenit, ishte myderriz në medresenë “Mehmet Pasha” të Prizrenit. Rexhep Efendi Voka (Tetovë), pjesëmarrës në Kongresin e Manastirit (1908), më 1909, kishte botuar me alfabet arab abetaren e gjuhës shqipe. Ismailhaki Efendi Manastiri, ligjërues në xhamitë kryesore të Stambollit, ishte anëtar aktiv i Komitetit Shqiptar të Stambollit dhe më 1911 një nga shoqëruesit e Sulltan Mehmet Reshatit gjatë vizitës së tij në Vilajetin e Kosovës. Vildan Efendi Dibra, si përfaqësues i Komitetit të Stambollit në Kongresin e Manastirit, përkrahte shkrimin e gjuhës shqipe me alfabet latin, duke arsyetuar se edhe turqit-osmanë nuk i kishin shkronjat e tyre, por shfrytëzonin alfabetin e arabëve.
Pengimi i institucionalizimit të shqipes dhe të kombit shqiptar
Gjithashtu, nga të dhënat biografike mësojmë edhe mbi sistemin arsimor në Perandorinë Osmane, i cili ashtu si në Evropë e kishte bërë obligativ arsimin bazik të nënshtetasve të saj dhe për të qenë në nivel sa më të lartë, në zonat evropiane të saj, respektivisht në vilajetet me popullsi shumicë shqiptare, investonte në infrastrukturën shkollore.
Pra, nuk bëhej fjalë për mungesë të investimeve në sistemin arsimor, sidomos në zonat shqiptare, por pikësëpari në insistimin që shkollimi të bëhej në gjuhën osmane dhe me alfabet arab, me çka pengohej institucionalizimi i gjuhës shqipe dhe kombit shqiptar, duke ndihmuar pa qëllim tendencat hegjemoniste të shteteve të reja dhe nacionaliste fqinje.
Njëkohësisht nga të dhënat e paraqitura shohim edhe procesin e largimit të elitës së shkolluar nga zonat periferike, respektivisht nga ato shqiptare drejt qendrës, Stambollit dhe të qyteteve të tjera. Natyrisht, edhe pas botimit të këtij libri, do të vazhdojë debati lidhur me rolin e elitës shqiptaro-osmane në kuadër të institucioneve perandorake dhe kritikave se ajo nuk ka bërë aq sa duhej në kërkesat për autonomi të Shqipërisë.
